Allah’ın Görüleceği Müjdesi

Rü’yetullahı kabul edenlerin konuyla ilgili en önemli delillerinden biri, Allah’ın kıyamet günü görüleceğini haber veren hadislerdir. Kıyamet günü müminlerin Allah’ı göreceklerini ayın görülmesi örneğine benzeterek açıklayan birden fazla hadis mevcuttur.490 _{Görme (raâ) fillinin kullanıldığı bu hadislerin ifade ettiği}

manalar birbiriyle örtüşür. Buhârî’nin rivayet ettiği Cerîr hadisinde sabah ve ikindi namazını aksatmama konusunda hassasiyet vurgusu yapılmaktadır.491 _Müslim’in

rivayet ettiği Ebû Hüreyre hadisinde ise hadisin insanların Allah’ın görülmesini sorması üzerine varid olduğu bilgisi vardır ve Allah’ın görülmesi bulutsuz günde güneşi görmeye de benzetilmiştir.492 _{Bu hadislerin tamamında vurgu Allah’ın, ayın}

ondördüncü gecesinde ayın görülmesi gibi net bir şekilde görüleceğidir. Ebû Hüreyre’nin rivayeti ile Cerîr b. Abdullah rivayetinin aynı olayı anlatıp anlatmadığı ise net olarak tespit edilememektedir. Bu nedenle bu hadisleri Hz. Peygamber’in farklı zamanlarda söylemiş olabileceği kabul edilir.493 _{Mâtürîdî kelamcıların bu hadise atıfta}

bulunurken genellikle “kıyamet günü rabbinizi, ondördüncü gecesi ayı gördüğünüz gibi göreceksiniz, kalabalıktan ötürü görmekte zorluk da yaşamayacaksınız” metnini kullandığı görülür.494 _{Bâkıllânî ise Müslim’in Sahîh’inde geçen ve bulutsuz gün}

benzetmesi içeren rivayetin ilgili bölümünü aktarmaktadır.495

490 _{Bazı araştırmacılar bu hadislerin hicri üçüncü yüzyıldan sonra meşhur olduğu kanaatini dile}

getirmektedir. Pürcevâdî bu iddiayı ikinci yüzyıldaki rü’yetullah tartışmalarında bu hadise yer verilmemesi ile delillendirmekte ve hadisin uydurma olabileceğini söylemektedir. Ancak o bu ihtimalin zayıf olduğunu belirterek erken dönem tartışmalarında bu hadislere yer verilmemesini o dönemde kelami tartışmalarda hadis kullanmanın tercih edilmemesine bağlamaktadır. (Bk. Pürcevâdî,

Gökyüzünde Ayın Görülmesi, 60, 64, 72; Akdemir, “Taberî’ye Göre Ru’yetullah Meselesi”, 15.) Ancak

Pürcevâdî’nin konuya ilişkin tereddütleri ortaya koyduğu bu yaklaşım ile çözülmemiş görünmektedir. O, hadisin Müslim rivayetinde, konunun sorulması üzerine gündeme gelmesi ve Allah’ın görülmesinin ayın görülmesi yanında bulutsuz günde güneşin görülmesine de benzetilmesinin, rü’yetullah konusunun hicri üçüncü yüzyılda tartışılma biçimi ile tam olarak örtüştüğünü ifade etmekte ve konunun bu şekliyle Hz. Peygamber döneminde gündeme gelmiş olmasını kabul etmekte zorlandığını ima etmektedir. (Bk. Pürcevâdî, Gökyüzünde Ayın Görülmesi, 89, 107, 127-128.)

491 _{Buhârî, “Mevâkîtü’s-salât”, 16, “Tevhîd”, 24.} 492 _{Müslim, “İman”, 299-300.}

493 _{Koçyiğit, Hadisçilerle Kelamcılar Arasındaki Münakaşalar, 175-176. Hadislerin tahrici için ayrıca}

bk. Koçyiğit, Kur’an ve Hadiste Ru’yet Meselesi, 70-79.

494 _{Mâtürîdî, Kitâbü’t-tevhîd, 144}:4-5_{; a.mlf., Te’vîlâtü’l-Kur’ân, 6: 50}:6-7_{; Pezdevî, Usûlü’d-dîn, 88}:9-12_. 495 _{Bâkıllânî, el-İnsâf, 175}:11-16_.

Eş‘arîler ve Mâtürîdîler’e göre hadisin sıhhati konusunda bir sorun yoktur. Eş‘arî hadisin geniş bir ravi grubu tarafından rivayet edildiğini, hatta bu hadisi rivayet eden ravi sayısının Mu‘tezile’nin de benimsediği kimi hükümleri bildiren hadislerin ravi sayısından fazla olduğunu söyler. Burada sorun Eş‘arî’nin örnek verdiği hadislerin, recm hadisi ve mesh hadisi gibi inançla değil hukukla ilgili hadisler olmasıdır. Bununla birlikte Eş‘arî recm hükmünü kabul eden Mu‘tezile’nin ravisi daha fazla olan rü’yet hadisini de benimsemesini gerekli görür.496

Mu‘tezile ise Kur’an’ın açık hükmü olarak kabul ettiği Allah’ın görülemez oluşu hükmünün hata yapması mümkün olan insanlardan gelen haber yoluyla değiştirilemeyeceği kanaatindedir. Mu‘tezile’ye göre bu hadisin ravi sayısı kesinliğini kanıtlayacak seviyeye de ulaşmamıştır.497 _{Ayrıca Mu‘tezile hadisin sıhhati konusunda}

sorun olduğunu iddia etmektedir. Kâdî Abdülcebbâr, Cerîr rivayetinin ravilerinden olan Kays’ın (ö. 97/715 [?]) ömrünün sonunda aklını yitirdiğini ama hadis rivayet etmeye devam ettiğini iddia eder. Ona göre bu hadis de ehil değilken rivayet ettiği hadislerden olabileceği için delil olarak kullanılmamalı, terk edilmelidir.498 _Ebû

Hüreyre’nin hadis rivayetinde kolaycı olması ve hadisleri başkalarından yaptığı rivayetlerle karıştırmasından ötürü rivayet ettiği hadislerle amel edilemeyeceğini iddia eden499 _{Kâdî Abdülcebbâr’ın, hadisin iki varyantının da delil olarak kullanılamayacağı}

kanaatini taşıdığı anlaşılmaktadır.

Rü’yetullahı benimseyenler hadisin rü’yetullahın gerçekleşeceğini gösterdiğini kabul etmiştir. Eş‘arî rü’yetin mutlak olarak kullanılması durumunda tek anlamın gözle görmek olabileceğini söyleyerek500 _{hadisin, Allah’ın görülmesinin baş gözüyle}

olacağını gösterdiğini söylemektedir.501 _{O, hadisin teşbihe yol açabileceği endişesini}

ise, hadiste benzetmeye konu olan şeyin görenin şüphe duymaması bağlamında iki görme (rü’yet) olayı olduğu, görülürler olarak zikredilen Allah ile ay arasında bir benzerlik ilişkisi kurulmadığı502 _{açıklaması ile giderir. Ancak Mu‘tezile’nin}

496 _{Eş‘arî, el-İbâne, 49}:5_-50:1_{; Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, 16: 303}:7-9_. 497 _{Kâdî Abdülcebbâr, “el-Muhtasar”, 1: 221}:14-17_.

498 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 226}:1-3_{; a.mlf., Şerhu’l-Usûl, 269}:1-12_. 499 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 227}:8-9_.

500 _{Eş‘arî, el-İbâne, 49}:4-5_.

501 _{Eş‘arî, Risale ilâ ehli’s-Seğr, 239}:1-2_.

kaygısının da görülürlerin benzetilmesi değil, dünyadaki görme fiili ile aynı şekilde gerçekleşecek olan ahiretteki görme fiilinin doğuracağı teşbih endişesi olduğu düşünülürse, cevabın tatmin edici olmadığı söylenebilir.

Bu çerçede Mu‘tezile’nin hadise yönelttiği diğer bir eleştiri, hadisin te’vil edilmeden anlaşılması halinde teşbih içereceği ve Allah’ın bir yönde olmasını gerektireceği iddiasıdır.503 _{Bu iddianın, görme konusundaki kabullerden}

kaynaklandığı açıktır. Bu nedenle Mu‘tezile’ye göre ya Hz. Peygamber’in bu ifadeyi kullanmadığı, dolayısıyla hadisin mevzu olduğu ya da bu ifadeyi başka bir topluluğun düşüncesini anlatırken (tahkiye) kullandığı kabul edilmelidir.504 _{Bu yaklaşımına karşın}

Mu‘tezile’nin, rü’yetullah konusunda rivayet edilen haberlerden yalnızca bu hadisin kabul edilebileceğini söylemesi505 _{ve hadisi senet yönünden de metin yönünden de}

eleştirmesine rağmen açıkça reddetme eğilimi göstermemesi, hadisin reddedilemeyecek bir haber olması ile ilgili olmalıdır. Mu‘tezile, bu hadisin sahih olduğunun varsayılması halinde uygun bir anlama te’vil edilebileceğini kabul etmektedir. Bu te’vil, görme kelimesinin bilme olarak yorumlanmasıdır.506

Mu‘tezile’ye göre sözlükte rü’yet kelimesinin bilme anlamına da gelmesi ve çeşitli ayetlerde bu anlamda kullanılması, bu te’vilin mümkün olduğunu göstermektedir.507

Bu durumda anlam “ayın ondördünde ayı bildiğiniz kesinlikte rabbinizi bileceksiniz” olur. Onlara göre bu anlam, “ayı idrak ettiğiniz gibi Allah’ı gözünüzle idrak edeceksiniz” anlamının içerdiği teşbihi ve bir yönde olma gerekliliğini içermez.508 _Ebû

Ali, “onu görme konusunda izdiham yaşamayacaksınız (lâ tudâmmûne)” lafzının, kastın bilgi olmasını desteklediğini düşünmektedir. O, bu değerlendirmesini izdiham fiilinin savunma (müdâfa‘a) anlamına geldiği iddiasıyla destekler. Ona göre, Allah’ı zaruri olarak bilmek bu bilgide savunma olmamasını gerektirir, çünkü zaruri bilgide şüphe olmaz.509 _{Şüphe olmayan şeyde de tartışma ve savunma olmaz. Ancak hadisteki}

görmenin bilme anlamında kullanıldığı yorumu, rü’yetin bilgi anlamında

503 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 231}:13-17_. 504 _{Kâdî Abdülcebbâr, Şerhu’l-Usûl, 268}:14-17_.

505 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 230}:10-13_{; a.mlf., el-Mecmû‘, 1: 211}:21-23_. 506 _{Ka‘bî, Makâlât, 248}:16-17_.

507 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 231}:4-10_. 508 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 231}:13-17_. 509 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 233}:8-11_.

kullanıldığında iki meful aldığı ama hadiste tek meful olduğu eleştirisine sebep olmuştur. Mu‘tezile ise bu anlamda kullanılan rü’yetin iki meful almasının şart olmadığını savunmaktadır.510

Eş‘arîler ve Mâtürîdîler, bu yorumun problemli olan bir yönüne dikkat çekmektedir. Hadiste bir müjde verilmektedir ve bu müjdenin cennet ehli ile sınırlı olduğu kabul edilmiştir. Bu durum müjdenin kafirleri kapsamamasını gerektirir. Halbuki ahirette Allah’ı şüphe içermeyen bir bilgiyle bilmek hususu herkesi kapsar ve cennet ehline özel bir durumu ifade etmez.511 _{Bu nedenle Mu‘tezile’nin yorumu}

isabetsiz bulunmuştur.

Mu‘tezile ise hadisin müjde olduğunu kabul etmekten kaçınmaz. Ancak Kâdî Abdülcebbâr hadisteki görmenin bilgi olarak yorumlanmasının, müjde olduğu kabul edilen hadisin bu niteliğini engelleyeceği iddiasını doğru bulmaz. Ona göre, Allah’ı görmek dünyada elde edilmemiş bir tecrübe olsa da, Allah’ı istidlal ve nazar zahmetine ihtiyaç bırakmayan zorunlu bilgiyle bilmek de dünyada sahip olunmayan bir nimettir. Bu açıdan ona göre bilgi yorumu hadisin müjde olmasına engel değildir. Ahirette kafirler de Allah’ı zorunlu olarak bileceği için, hadisin müminlere özel bir müjde olmaktan çıkması ise zorlama bir yaklaşımla reddedilmektedir. Bu yaklaşım, her türlü nimete erişmiş birini az zahmetten kurtarmak ona bir müjde olabilse de, bedeni acı içindeki birinin basit bir sıkıntısını gidermenin ona müjde olmadığı iddiasına dayanmaktadır. Bu çerçevede, azaba düçar olan kafirlerin Allah’ı zorunlu olarak bilmeleri onlara bir müjde olarak değerlendirilmez. Böylece ahirette müminlerin Allah’ı zorunlu bilgi ile bilmesi müjde olarak değerlendirilirken, aynı durumun kafirler için geçerli olmadığı savunulur.512 _{Tutarlı ama tatmin edici olmayan bu}

yaklaşım çerçevesinde Mu‘tezile, Allah’ı zorunlu olarak bilmenin yalnızca müminler için müjde olacağı kabulünü ispatlamaya çalışmaktadır.

Eş‘arîler ve Mâtürîdîler’in rü’yetullahın gerçekleşeceği konusunda önemli bir delil olarak kullandığı bu hadis yanında, rü’yetullahı müjdelediği ifade edilerek aktarılan başka hadisler de mevcuttur. İbn Fûrek, Eş‘arî’nin Hz. Peygamber’den

510 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 232}:18_-233:11_{; a.mlf., Şerhu’l-Usûl, 271}:17_-272:11_. 511 _{Eş‘arî, el-İbâne, 53}:7-13_{; Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, 16: 303}:9-12_.

cennet ehlinin en değerli nimetinin Allah’ı görmeleri sırasında olduğuna dair gelen haberleri benimsediğini aktarır.513 _{Bâkıllânî Hz. Peygamber’in rü’yetullah konusunda}

“Allahım! Senden vechine nazar lezzetini, zarar ve saptırıcı fitne olmaksızın sana kavuşma şevkini isterim”514 _{şeklinde bir duasının olduğunu rivayet eder.}515 _Pezdevî

ise Ebû Musa el-Eş‘arî, Übey b. Kâ‘b (ö. 33/654 [?]), Câbir b. Abdullah (ö. 78/697) ve Enes b. Mâlik (ö. 93/711-12) gibi sahabilerin Hz. Peygamber’den “cennet ehli cennette Allah’ı görecektir” ifadesiyle hadis rivayet ettiklerini söyler.516 _{Buna karşın}

Kâdî Abdülcebbâr, kabir suali sırasında kişiye sorulacak hususlardan bahseden bir rivayette Hz. Peygamber’in dilinden Allah’ı kimsenin göremeyeceğine dair bir ifade aktarmaktadır.517 _{Bu açıdan kelamcılar rü’yetullah konusu bağlamında pek çok hadis}

rivayet etmektedir. Ancak onların bu hadisleri çok detaylı bir şekilde ele alıp sistemlerinin önemli bir parçası yaptığı söylenemez. Bu nedenle konuyu ortaya koymak için yalnızca en çok önem verilen hadisleri ele almanın gerekli olduğu kanaatiyle hareket ettik.

Böylece rü’yetullahın gerçekleşeceğini kabul edenlerin ileri sürdüğü sem‘î delilleri aktarmış olduk. Şimdi, bu bölümün son konusu olarak, rü’yetullahın gerçekleşmesinin zaman, mekan ve gören açısından çeşitli boyutlarına ilişkin değerlendirmeleri ele almak istiyoruz.