Bakmanın Görme Olarak Yorumlanması

Eş‘arîler, sebr ve taksim yöntemini kullanarak ayette geçen nazar kelimesinin muhtemel tek anlamının baş gözü ile görme olduğunu kanıtlamaya çalışmaktadır. Onlar, nazarın tek başına kullanılıp yüz ile ilişkilendirilmediğinde bekleme313 _(intizar)

ve ibret alma; lâm edatı ile kullanıldığında merhamet ve şefkat; fî edatı ile kullanıldığında düşünme ve akletme; ilâ edatı ile kullanıldığında ise göz ile idrak etme anlamlarına geldiğini ifade etmektedirler. Ancak konuyla ilgili ayetin anlamının, ahiret ibret alma yeri olmadığı için ibret alma;314 _{Allah’a şefkat duyulması mümkün}

olmadığından merhamet ve şefkat;315 _{yüz ile ilişkilendirildiğinden bekleme}316

olamayacağı kabul edilmiştir. Bu durumda Eş‘arîler’e göre geriye yalnızca gözle görme anlamı kaldığından bu anlamın kabul edilmesi gereklidir.317

Ayette nazar kelimesinin bu anlamları arasından görme anlamının kastedildiği, iki temel argümanla savunulmaktadır. Bunlardan biri nazarın yüze izafe edilmesi, diğeri ise ilâ edatıyla geçişli yapılmasıdır. Eş‘arî ve Nesefî ilâ edatıyla ile geçişli yapılıp yüze (vech) izafe edilen nazarın yalnızca gözün görmesi anlamına geleceğini kabul etmektedir.318 _{Bâkıllânî, bu kullanımın Kur’an’daki genel kullanımlarla uyumlu}

olduğunu ifade eder. Nitekim nazarın ilâ ile geçişli yapıldığı bir ayette319 _{göz ile bakma}

kastedilmiş, göz ile bakmanın kastedilmediği bir ayette320 _{ise nazar ilâ ile geçişli}

313 _{el-Hadîd, 57/13.} 314 _{el-Gâşiye, 88/17.} 315 _{Âl-i İmrân, 3/77.}

316 _{Yâsîn 36/49 ayetinde nazarın bekleme anlamına gelmemesi yüz ile ilişkilendirilmemesinden}

kaynaklanmıştır.

317 _{Eş‘arî, el-Lüma‘, 63}:9_-64:11_{; a.mlf., el-İbâne, 35}:1_-37:5_{; Bâkıllânî, Temhîd, 303}:10-12_{, 311}:4-9_{; Cüveynî,}

el-İrşâd, 182:1-9_.

318 _{Eş‘arî, el-Lüma‘, 64}:2-7_{; a.mlf., el-İbâne, 36}:4-8_{; İbn Fûrek, Mücerred, 79}:20-22_{, 263}:23-24_{; Nesefî,}

Tabsıratü’l-edille, 1: 521:1-2_{; a.mlf., et-Temhîd, 220}:5-6_.

319 _{el-Bakara, 2/259.} 320 _{en-Neml, 27/35.}

yapılmamış ve yüz zikredilmemiş, beklemenin kastedildiği bir ayette321 _{aynı kullanım}

tarzı benimsenmiştir.322

Ancak bu iki argüman da çeşitli itirazlara konu olmuştur. Kâdî Abdülcebbâr bakmanın yüze atfedilmesi halinde anlamın ancak görmek olabileceği iddiasını benzer formdaki “cuma günü yüzler emîre bakmaktadır” cümlesinin bekleme anlamını içermesi,323 _{ayrıca dil ve burunun da yüzde olması nedeniyle “yüzümle tattım,}

kokladım” demeyi mümkün görmeyi gerektirmesi bağlamında eleştirmektedir.324

Sonraki ayette “bir kısım yüzler ise o gün insanın belini kıracak bir felâketi sezerek sararıp solacaktır”325 _{buyurularak bakmanın yüzle ilişkilendirilmesine benzer şekilde}

sezmenin (zan) yüz ile ilişkilendirilmesi de bu konu bağlamında incelenmiştir. Eş‘arîler ve Mâtürîdîler sezmenin yüz ile ilişkilendirilemeyeceği gerekçesiyle bu ayetin te’vilini gerekli görmekte ancak bunun önceki ayette geçen nazarın te’vil edilmesini gerektirmediğini söylemektedirler.326 _{Buna karşın Mu‘tezile bu ayetin}

nazarın bekleme olarak te’vil edilmesini desteklediğini iddia etmektedir.327 _Ayrıca

ayetin mefhumunun cehennemliklerin Allah’ın onlara hazırladığı cezayı beklemeleri olması da Mu‘tezile’ye göre nazarın bekleme olarak yorumlanmasını desteklemektedir.328 _{Ancak Mâtürîdî bu ayetler arasında Mu‘tezile’nin iddia ettiği}

şekilde bir benzeşme olmadığını, bilakis yüzlerin sezmesi ile ilgili ayetin nazarın rü’yetullah olduğu iddiasını desteklediğini kabul etmektedir.329

İkinci argümanı da eleştiren Kâdî Abdülcebbâr, nâzır lafzının ilâ ile geçişli yapılamayacağı kanıtlanmadıkça ayete bekleme anlamı vermenin hata olduğunun ispat edilemeyeceğini söylemektedir.330 _{Ona göre bu kullanımın bekleme anlamına}

gelemeyeceğini gösteren bir delil yoktur. Bu konudaki tartışmalar, şiirden getirilen çeşitli şahitler çerçevesinde sürdürülür. Ancak ayetin te’vilinin gerekli olup olmaması 321 _{Yâsîn 36/49.} 322 _{Bâkıllânî, Temhîd, 311}:9-14_. 323 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 205}:17_-206:7_. 324 _{Kâdî Abdülcebbâr, Şerhu’l-Usûl, 244}:15-18_. 325 _{el-Kıyâme, 75/24-25.}

326 _{Eş‘arî, el-Lüma‘, 64}:12_-65:6_{; Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, 16: 300}:14_-301:5_. 327 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 203}:15_-204:18_.

328 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 212}:1-3_. 329 _{Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, 16: 302}:13_-303:2_. 330 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 208}:4-9_.

hususundaki kanaat, ilâ ile kullanılan nazarın anlamı konusuna yaklaşımı belirlemektedir. Ayetin te’vilini zorunlu gören Mu‘tezile, benzer kullanımın yer aldığı şiirleri bekleme anlamında yorumlamayı tercih ederken,331 _{ayette te’vile gerek}

olmadığını kabul eden Eş‘arîler ve Mâtürîdîler, bu kullanımları bakma olarak yorumlamayı tercih etmektedir.332

Bu çerçevede Eş‘arîler ve Mâtürîdîler ayetin anlamının Allah’ı görmek olduğunu güçlü bir şekilde savunmaktadır. Örneğin Pezdevî, ayetteki bakma (nazar) ile görme (rü’yet) arasında bir ayrım yapmamayı tercih eder. O, bu ikisinin aynı fiil olduğunu iddia etmektedir.333 _{Bununla birlikte bazen ayetteki nazar, Mu‘tezile’nin}

ayeti bekleme olarak yorumlamasını reddetme için de olsa, görmek değil gözle bakmak olarak da açıklanmaktadır.334 _{Kâdî Abdülcebbâr, rü’yetullahı kabul edenlerin}

ahirette Allah’a bir yönde olacağı düşünülmeksizin, görmeyi isteyerek bakmanın mümkün olduğunu, ayette anlamın böyle bakmak olduğunu ve bunun neticesinde Allah’ın irade ettiği şekilde görüleceğini iddia ettiklerini söylemiştir.335

Mu‘tezile ise, bakma ve görme fiilleri arasında net bir ayrım yapılması gerektiği kanaatindedir. Kâdî Abdülcebbâr bakmanın da görmenin de göze nispet edilmesi nedeniyle aynı anlama gelmesinin gerekmediğini kabul eder. Ona göre farklı anlamlardaki bu iki kelime ancak göz ile gerçekleşebilecek fiilleri anlattığı için göze nispet edilir ama aynı fiili anlatmaz.336 _{Bu nedenle o, “rablerine bakarlar”}337 _ayetinin

zahirinin Allah’ın görüleceğini ifade etmediğini iddia eder.338 _{Ona göre ayetin zahiri}

Allah’a bakılacağını ifade etmektedir. Mu‘tezile bakmanın görmek olmayıp, görmek için sağlıklı göz bebeğini bir şeye doğru çevirmek olduğunu kabul etmektedir. Görmek ise bakma esnasında görülürü algılamaktır. Onlara göre bakma görmenin yoludur ancak gerçek anlamda görme olması imkansızdır.339 _{Bu nedenle Kâdî Abdülcebbâr}

331 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 207}:16_-208:3_.

332 _{Bâkıllânî, Temhîd, 312}:1_-313:13_{; Bağdâdî, Usûlü’d-dîn, 100}:5-12_{; Nesefî, Tabsıratü’l-edille, 1: 521}:4-5_. 333 _{Pezdevî, Usûlü’d-dîn, 86}:5-10_.

334 _{Eş‘arî, el-İbâne, 39}:2-7_{; Mâtürîdî, Kitâbü’t-tevhîd, 143}:7-8_. 335 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 202}:10-19_.

336 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 199}:19_-200:5_. 337 _{el-Kıyâme, 75/22-23.}

338 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 193}:4-5_.

339 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 198}:8-12_{; a.mlf., el-Mecmû‘, 1: 211}:11-13_{; a.mlf., Tenzîhü’l-Kur’ân,}

bakmanın bakılan nesnenin varlığını gerektirmediğini, bakma ile görmenin ortaya çıkmasının da çıkmamasının da mümkün olması gerektiğini ifade eder. Nitekim bakma için nesnenin varlığı esas kabul edilirse her bakma doğal olarak görmeye indirgenmiş olur.340 _{Bu yaklaşımın iki hedefi olduğu söylenebilir. Öncelikle Mu‘tezile,}

ayeti görme olarak açıklamanın kendi yaklaşımlarına benzer şekilde te’vil olduğunu savunmaktadır.341 _{Açıklamanın ikinci hedefinin, ayetin zahirine göre}

değerlendirildiğinde bile Allah’ın görülmesini gerektirmeyeceği iddiasını kanıtlamak olduğu söylenebilir. Ancak Mu‘tezile’nin tercih ettiği te’viller de birçok eleştiriyle karşılaşmıştır. Şimdi onların ayeti açıklama biçimini inceleyelim.