Bakmanın Bekleme Olarak Yorumlanması

Ayetin zahirinin Allah’ı görme değil Allah’a bakma anlamı taşıdığını kabul eden Mu‘tezile, ayetin hakiki anlamıyla gözle bakmaya yorumlanmasının, akli ve nakli delillerin Allah’ın görülemeyeceğini göstermesi nedeniyle hatalı bir yaklaşım olduğunu iddia eder.342 _{Onlar, Allah’a bakmanın cisim özellikleri atfetme bakımından}

Allah’a eksiklik izafe etmek anlamına geleceğini savunmuştur.343 _{Kâdî Abdülcebbâr,}

görme maksadıyla bakmanın ancak bir yönde olması mümkün olan varlıklara yöneltilebileceğini, aksi durumda bakma kelimesinin kullanılamayacağını ifade eder. Bu sebeple ona göre Allah’a bakılacağı söylenemez.344 _{Bu çerçevede Mu‘tezile,}

ayetlerde kullanılan kelimelerin ilişkilendirilmesi imkansız olan bir şeyle ilişkilendirilmesi halinde, başka anlama yorumlanmasının zorunlu olduğu kabulünden hareket etmektedir. Örneğin “köye sor”345 _{ayetinde sormanın köy ile ilişkilendirilmesi}

mümkün olmadığı için anlam “köyün sakinlerine sor” olarak belirlenmiş, köy kelimesi köyün sakinleri anlamına aktarılmıştır.346 _{Mu‘tezile’ye göre Allah’a bakmak}

ifadesinin bu ayete benzer şekilde taşıdığı zorluk, ayetin te’vil edilmesini zorunlu

340 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 199}:5-15_. 341 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 203}:1-8_. 342 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 207}:11-15_. 343 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Mecmû‘, 1: 211}:5-10_. 344 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 202}:10-19_. 345 _{Yûsuf, 12/82.} 346 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 201}:9_-202:9_.

kılmaktadır. Bu nedenle Kâdî Abdülcebbâr “rablerine bakarlar”347 _{ifadesini mecaz}

kabul etmektedir.348

Mu‘tezile’nin ayeti te’vil etmek gerektiği iddiası, rü’yetullahın teşbih içermeyecek şekilde kabul edilmesi halinde ayetin te’viline ihtiyaç olmayacağı gerekçesi ile eleştirilmiştir. Bâkıllânî, Mu‘tezile’nin Allah’ın görülmesini muhal kabul etmesi nedeni ile ayeti mecaza hamletmesini, aklın Allah’ın görülebileceğini mümkün (caiz) gördüğünü kabul ettiklerini söyleyerek eleştirir.349 _{Bu nedenle ona göre akıl}

açısından ayetin te’vil edilmesinin gerektiği söylenemez. Mâtürîdî ayetteki bakmanın hakiki anlamına da -kendisi tercih etmese de- nimetleri beklemek anlamına da alınabileceğini söyler ama ona göre de ayette nazarın beklemek anlamında te’vil edilmesini meşrulaştıracak açık bir gerekçe yoktur. Bu açıdan ona göre ayet rü’yetullahın vücubuna olmasa bile cevazına delildir.350 _{Mâtürîdî ayetle bildirilen}

rü’yetullah gibi konularda haberî sıfatlara yaklaşıma benzer bir yaklaşım sergilemeyi, teşbihi nefyedip kesin bir yorum belirlemeksizin Allah’ın muradına iman etmeyi gerekli görür.351 _{Bu yaklaşımın kaynağı Allah’a kudret, irade hatta varlık sıfatlarını}

atfetmenin bile ancak aynı ilke ile mümkün görülmesidir.352

Kâdî Abdülcebbâr Mu‘tezile’nin ayetteki bakmayı bekleme olarak yorumlaması ile Eş‘arîler ve Mâtürîdîler’in görme olarak yorumlaması arasında ayetin zahirini terketme açısından bir fark olmadığını, her iki tarafın da zahiri terkedip te’vil yaptığını iddia eder.353 _{Bu açıdan ona göre, te’vili reddettiklerini iddia eden muhalifleri}

de aslında te’vil yapmaktadırlar.

Mu‘tezile ayetin iki şekilde te’vil edilmesinin mümkün olduğunu kabul etmektedir. Onlara göre ayetteki bakma ile ya “nimetleri bekleme” gibi mümkün bir anlam ya da Allah’ın zâtı zikredilip sevap gibi bakılması mümkün olan bir şey kastedilmiştir.354 _{Mu‘tezile bu iddiasını nakli ve akli delillerle destekler. Kâdî}

347 _{el-Kıyâme, 75/22-23.} 348 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 217}:9-14_. 349 _{Bâkıllânî, Temhîd, 313}:4-7_. 350 _{Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, 16: 302}:3-8_. 351 _{Mâtürîdî, Kitâbü’t-tevhîd, 138}:6-7_. 352 _{Mâtürîdî, Kitâbü’t-tevhîd, 143}:9-15_. 353 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 201}:6-8_. 354 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 201}:9_-202:9_.

Abdülcebbâr, iki yorumun da tâbiîn rivayetlerinde yer aldığını, sevaba bakma yorumunun ayrıca Ali’den (ra) rivayet edildiğini söyler. Bu nedenle iki te’vili birlikte benimsemek gerektiğini ifade eden Kâdî Abdülcebbâr, bunun mümkün olduğunu gösterebilmek için hem bekleme ve bakmanın anlamlarını tek bir üst anlamda birleştirerek tek ibarede iki anlamın kastedilebileceğini, hem de ayetin bu iki te’vil murad edilerek iki defa inmiş olabileceğini iddia eder.355

Mu‘tezile’nin öncelikli olarak tercih ettiği te’vil, ayetteki bakmanın (nazar) aynı kökten türeyen bekleme (intizar) anlamına yorumlanmasıdır.356 _{Bu yorumda ayet}

“rablerinin sevabını bekleyerek” anlamına te’vil edilmektedir.357 _{Yaklaşım, ayette}

mahzuf bir sevap kelimesi olduğunu varsaymaktadır. Kâdî Abdülcebbâr anlamın sevabı bekleme olmasına, yani mahzuf bir kelime takdirine, müfessirlerden rivayetle çeşitli sahabe ve tâbiîn sözlerini delil getirmektedir.358 _{Bununla birlikte ayetteki ilâ}

ifadesinin edat olmayıp çoğulu el-âlâ’ olan nimetler kelimesinin tekili olduğu ve nimet anlamına geldiği de söylenmiştir. Bu yoruma göre ilâ ifadesi meful olarak kabul edilmekte ve ayetin anlamının bu kişilerin Allah’ın nimetini beklemesi olduğu iddia edilmektedir. Ancak bu görüş mezhepte ağırlık kazanmamıştır.359

355 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 212}:4_-214-8_{, 215}:11_-216:8_.

356 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 211}:7-9_{. Mu‘tezile’nin bu te’vili bakmanın ayetin hakiki anlamı}

olduğu, beklemenin ise mecaz olduğu gerekçesi ile eleştirilmiş ve hakiki anlam yerine mecazi anlamın tercih edilmesini gerektiren bir durum olmadığı iddia edilmiştir. Ancak Mu‘tezile bekleme anlamının bu kelimenin mecazi anlamı olduğunu kabul etmez. Ebû Hâşim ve Kâdî Abdülcebbâr’a göre bekleme, nazar kelimesinin gerçek anlamları arasındadır. Bakma ve bekleme anlamlarının ortak noktası olarak istek anlamının tespit edilebileceğini söyleyen Kâdî Abdülcebbâr’a göre bakan görmeyi istemekte, bekleyen de başkasından umduğu bir şeyi istemektedir. Bu nedenle nazar kelimesinin bekleme anlamı ile bakma anlamı arasında hakikat-mecaz farkı yoktur. Kâdî Abdülcebbâr beklemeyi nazarın hakiki anlamlarından kabul ettiği için ayetin “yüzler rablerine bakar” yerine “insanlar rablerinin lütfunu bekler” anlamına gelmesini hem mümkün hem de tercihe layık bulur. (Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 206:15_-207:15_{.) Bu açıdan Mu‘tezile, ayeti te’vil etmediğini, gerçek anlamı ile anladığını iddia}

etmektedir. Bu çerçevede ayetin bakma olarak anlaşılmasının mümkün tek zahir anlam olmadığı, bu nedenle de tercih edilmesini gerektiren bir durum olmadığı savunulmaktadır.

357 _{Kâdî Abdülcebbâr, Şerhu’l-Usûl, 245}:4-5_. 358 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 212}:4_-213:5_.

359 _{Muğnî’de zikredilmeyen (Biz Muğnî’nin 4. cildinde bu yorumun varlığını tespit edemedik. Aynı}

yargı için bk. Nasr Hâmid Ebû Zeyd, el-İtticâhü’l-‘aklî fi’t-tefsîr (Beyrut: el-Merkezü’s-Sekâfi el- ‘Arabî, 1996), 210.), Şerhu’l-Usûl’de ise kısaca ifade edilip (Kâdî Abdülcebbâr, Şerhu’l-Usûl, 246:7-9_.)

vurgulanmayan bu yorumu İbn Hazm Ebû Ali’ye nispet etmektedir. (İbn Hazm, el-Fasl, 3: 8:19_-9:2_.)

Şerif el-Murtazâ (ö. 436/1044) da bu yorumun sonraki dönemde ortaya atıldığını ve fazla benimsenmediğini (garîb) belirtmektedir. Ancak o Şerhu’l-Usûl’deki açıklamadan farklı olarak bu yorumda nimetleri bekleme değil nimetlere bakma anlamının kastedildiğini, bu nedenle yorumun ayetin zahirine uygun olduğunu ve te’vil gerektirmediğini söylemektedir. (Alî b. el-Hüseyn eş-Şerîf el- Murtazâ, Emâli’l-Murtazâ gurerü’l-fevâid ve dürerü’l-kalâid, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim

Nazarın bekleme olarak yorumlanması, ahiretin bekleme değil meydana gelme yeri olduğu, beklemenin ahirette hali iyi olanlara layık olmadığı,360 _{kızıl ölüm}

denilen361 _{beklemenin güzellikleri bozup üzüntüye sebep olması nedeniyle cennette}

vuku bulamayacağı362 _{gibi eleştirilere konu olmuştur. Kâdî Abdülcebbâr bu}

eleştirileri, beklemenin sıkıntıya yol açmasının zorunlu olmaması iddiasıyla yanıtlar. Ona göre beklemenin üzüntüye yol açacağı iddiası ile atasözleri ve şiirlerde beklemenin zorluklarına ilişkin olarak kullanılan ifadeler, hemen ihtiyaç duyulan ve yokluğu zarara yol açan bir şeyi beklemek ile ilgilidir ancak ayette ifade edilen bekleme bu tür bir bekleme değildir.363 _{Bu nedenle ona göre ayete bekleme anlamı}

verilmesi cennet ehlinin durumları ile çelişmez. Bu çerçevede Kâdî Abdülcebbâr, ayetteki bakmanın anlamının bekleme olduğunu, bu beklemenin üzüntüye yol açmayacağını ve hem mefhum hem de dildeki kullanım açısından beklemenin gözle bakmak yerine tercih edilmesi gereken anlam olduğunu iddia etmektedir.

Mu‘tezile’nin ikinci te’vilinde ayetteki nazarın bakma anlamına geldiği kabul edilmektedir. Ancak bu yorum, ayette Allah’ın zâtı zikredilse de bakma fiiline konu olabilecek bir şeyin murad edildiği iddiasını içermektedir. Bu çerçevede bakmanın yöneltileceği nesne olarak mahzuf bir sevap kelimesi takdir edilmekte ve ayetin anlamının sevaba bakmak olduğu kabul edilmektedir.364 _{Mu‘tezile’nin bu te’vili kabul}

edilebilir bir gerekçeye dayanmaması,365 _{bakılan şey olarak sevabı seçmenin makul}

bir gerekçesi olmaması366 _{ve ayette Allah’ın zâtı zikredilmesine rağmen araya mahzuf}

bir sevap konulmasını mümkün görerek anlamı zât dışında bir şeye dönüştürmenin doğurabileceği sorunlar bağlamında eleştirilmiştir. Bu eleştiriye göre ayetin bir delil olmadan hakikatten mecaza dönüştürülmesi, anlamı açık olan “rabbinize ibadet

(Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1954), 1: 36:16_-37:11_{.) Her halükarda ilâ kelimesinin nimet}

anlamına geldiği görüşünün mezhepte ağırlık kazanamadığı anlaşılmaktadır.

360 _{Mâtürîdî, Kitâbü’t-tevhîd, 143}:2-10_{; Pezdevî, Usûlü’d-dîn, 86}:20-21_{; Nesefî, Tabsıratü’l-edille, 1:}

523:11-13_.

361 _{Nesefî, Tabsıratü’l-edille, 1: 523}:7-10_. 362 _{Eş‘arî, el-İbâne, 36}:8-11_.

363 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 210}:4-22_.

364 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 201}:9_-202:9_{; a.mlf., Tenzîhü’l-Kur’ân, 442}:8-10_. 365 _{Mâtürîdî, Kitâbü’t-tevhîd, 150}:5-10_.

edin”367 _{ayeti gibi ayetlerde anlamın başkasına ibadet edilmesi olduğu yorumuna kapı}

aralamaktadır.368

Kâdî Abdülcebbâr ise, benimsediği te’vilin iddia edildiği gibi Allah’ın zâtının zikredildiği her yerde, örneğin “rabbinize ibadet edin”369 _{ayetinde, keyfi te’villeri}

mümkün kılacağını kabul etmez. Bunun nedeni ona göre nazarın Allah’a bakılamayacağı hakkındaki delillerden dolayı mecaz kabul edilmesidir. Ancak o, keyfi şekilde yorumlanacağı iddia edilen ayette aynı durumun geçerli olmadığı kanaatindedir. Hatta ona göre bu ayetin zahire hamledilmesini gerektirecek delil vardır. Kulun yalnızca Allah’a yapacağı ibadet hasen bir fiildir, başkası ibadete layık değildir. Ona göre bu durum ilgili ayeti zahirine hamletmeyi gerektirir.370

Bu çerçevede Mu‘tezile, Allah’a bakılamayacağı gerekçesi ile te’vil ettikleri ayette kastın, bakılabilir bir şey olan sevaba bakma olmasının mümkün ve makul olduğunu iddia etmektedir. Nazar fiilinin Allah ile ilişkilendirilme imkanı üzerinden gerçekleştirilen bu tartışmalar, ekollerin ayeti benimsediği anlama uygun şekilde açıklama eğilimlerini ortaya koymaktadır.

Eş‘arîler ve Mâtürîdîler başka ayetleri de Allah’ın görülebilir olduğuna kanıt olarak kullanmaktadır. Şimdi bu ayetlerden biri olan ve bir peygamberin Allah’ı görmek istemesinin rü’yetullahın imkanına delil olması çerçevesinde tartışılan Hz. Musa ile ilgili ayeti ele alalım.