2.3 Satış Amacıyla Yapılan Sözleşmeler
2.3.3 Hasarın Geçişi
Akaryakıt bayilik sözleşmesinde, hasarın geçişi oldukça önemlidir. Hasar, sözleşme konusu akaryakıtın taraflardan birine isnat edilemeyen sebeple yok olması veya bir kısmının zarara uğramasıdır600. Akaryakıt yapısı itibariyle taşınır niteliğindedir. TBK. m. 208/I’e göre,
taşınır satışlarında hasar ve yarar kural olarak zilyetliğin devri ile alıcıya geçer. Akaryakıt bayilik sözleşmesi dağıtıcı ile bayi arasında akdedilen çerçeve sözleşmedir. Taraflar bu çerçeve sözleşmeye istinaden münferit satın alma sözleşmeleri yaparlar. Çerçeve niteliğindeki bayilik sözleşmesinde genellikle bayi tarafından alınacak yıllık akaryakıt miktarı kararlaştırılır. Belirlenen yıllık akaryakıt miktarına ulaşmak için bayi, yıl içerisinde dağıtım şirketinden belirli dönemlerde ihtiyacına göre akaryakıt talep eder. Dağıtım şirketi bayinin bu talebini karşılamakla yükümlüdür. İşte bayinin akaryakıt talebinin dağıtım şirketi tarafından kabul edilmesi ile birlikte münferit satın alma sözleşmesi kurulmuş olur601
.
Taşınır satışında hasarın geçişine ilişkin TBK. m. 208’de üç istisna düzenlenmiştir. Bu istisnalar; “durumun gereği”, “sözleşmede öngörülen özel şartlar” ve “kanundan doğan istisnaî haller”dir602. Akaryakıt bayilik sözleşmesinde, Türk Borçlar Kanunundaki hasarın
geçişi hükümlerinin uygulanabilmesi için tarafların sözleşme ile bu konu hakkında aksine bir düzenleme yapmamış olmaları gerekir. Ancak tip akaryakıt bayilik sözleşmelerinde genellikle hasarın geçiş anına ilişkin tarafların sözleşmede hüküm kararlaştırdıkları görülür. Bu sebeple istisnai olarak kanun hükümleri uygulanır. Bunun haricinde akaryakıt bayilik sözleşmelerinin bir kısmında (INCOTERMS) Milletlerarası Ticaret Kurallarının da kararlaştırıldığı görülmektedir603
.
600Akıntürk, Turgut; Satım Aktinde Hasarın İntikali, Ankara 1966, s. 21 vd; Çakırca, S. İrem; Satımda Edim ve Karşı Edim Hasarının Alıcıya Geçmesi, İÜHFM, C. LXV, S.1, İstanbul 2007, s. 178; Altay Sabah, Satış Sözleşmesinde Hasarın Geçişi, İstanbul 2008, s. 3 vd.
601 818 sayılı BK.. m. 183’de durumun gereği ve özel şartlar bulunmadıkça satılanın hasar ve yararı sözleşmenin kurulmasından itibaren alıcıya geçmekteydi. 6098 sayılı TBK. m. 208 ile bu sistem terk edilmiştir.
602
Demir, Mehmet; 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunun Borçlar Hukuku Alanında Getirdiği Yenilik ve Değişiklikler, Ankara 2012, s. 43.
603 Milletlerarası Ticaret Odası (ICC) tarafından yayınlanan uluslar arası satım sözleşmelerinde kullanılan malın teslimi, yüklenmesi, hasarın geçişi ve tarafların yükümlülükleri gibi kurallardır. En son 2010 yılında revize edilen 2010 INCOTERMS kurallarından akaryakıt bayilik sözleşmesinde karşılaşılan ticarî kayıtlar CIF (Cost, Insurance, Freight) ve FOB (Free on Board) kayıtlarıdır. FOB ve CIF kayıtlarda satıcı malların hasar ve zararından kaynaklanan tüm riskleri teslim edene kadar kendisi üstlenir. Bu kayıtlarda hasar, satılan malın yükleme limanında geminin küpeştesine geçtiği anda alıcıya geçer. INCOTERMS 2010 kuralları, bu kayıtların önceki sürümleri ile ayınıdır, değişiklik yapılmamıştır; bkz. Lorenzon, Filippo/ Sassoon, David Myer/ Skajaa, Lynne/ Baatz, Yvonne/ Nicoll, Chris; C.I.F. and F.O.B. Contracts, 5th edition, 2012, p. 2-006. FOB satışta hasar alıcıya iki durumda geçmez; a) eğer alıcı geminin adı, yükleme noktası ve gerekli ise kararlaştırılan zamanda teslim süre hakkında yeterince bilgi vermezse; b) alıcı tarafından kararlaştırılan sürede
Akaryakıt sektöründe dağıtıcılar ve bayiler arasında akdedilen tip bayilik sözleşmeleri incelendiği zaman, dağıtıcıların tek taraflı olarak teslim şeklini belirlediği görülür. Bu sebeple sözleşmede, bayinin dağıtıcının belirleyeceği nakliye şeklini kabul etme yükümlülüğü söz konusudur604. Uygulamada akaryakıtın zilyetliğinin devri iki şekildedir: Dağıtım şirketi veya onun adına hareket eden kimseler tarafından akaryakıtın bayinin satış yerindeki tankına aktarılmasıyla veya dağıtım şirketinin gösterdiği dolum tesisinden, bayinin veya bayi adına hareket eden kimselerin tankerine akaryakıtın yüklenmesiyle.
Yukarda bahsedilen iki tür zilyetliğin devrinde de akaryakıtın taşınması işlemi mevcuttur605. Ancak taşıyıcılar, bağımsız değil, sözleşmenin tarafları veya onların temsilcileridir606. Akaryakıtın dağıtıcı tarafından gösterilen yerden bayinin araçlarına yüklenmesi veya dağıtıcının araçları vasıtasıyla bayinin satış yerindeki tankına aktarılmasıyla zilyetlik devredilmiş ve hasar bayiye geçmiş olur.
Akaryakıtın yapısı gereği, taşınması ve nakli özel araçlar ve ekipmanlarla yapılır. Bunun sebebi, akaryakıtın tehlikeli ve parlayıcı madde kategorisinde olmasıdır. Özellikle akaryakıtın yüklenmesi veya boşaltılması esnasında kazaların meydana geldiği görülmektedir. Meselâ akaryakıtın taşınması ve boşaltılması için tüm önlemler alınmış olsa bile sadece statik elektriklenmeden kaynaklanan kazaların yaşanması mümkündür607. Tankerlerin boşaltılması
satıcının mallarını yükleme limanından alması için varma süresine kadar gemi tayin edemezse. CIF şartlarında eğer sözleşmede (shipment agreement) aksi kararlaştırılmamış ise hasarın geçişi hakkında herhangi bir istisna yoktur. Lorenzon/ Sassoon/ Skajaa/ Baatz/ Nicoll, p. 2-007. CIF satışlarda üç farklı akdî ilişki söz konusudur. Bunlar; alıcı ile satış sözleşmesi, nakliyeci ile taşıma sözleşmesi ve sigorta sözleşmesidir. Bkz. Yenice, Özge; Türk Borçlar Kanunu ve Viyana Satım Konvansiyonu (CISG) Hükümleri Işığında Gönderme Satımı, İstanbul 2015, s. 199, 200; Kuyucu, Aslıhan Sevinç; Incoterms (Uluslararası Ticari Terimler), İstanbul 2011, s. 127. Kural olarak hem CIF hem de FOB klozu sadece deniz ve iç su taşımacılığında kullanılır. Ancak uygulamada tıpkı akaryakıt bayilik sözleşmesinde olduğu gibi kara taşımacılığında da kullanıldığına şahit olunur. Yargıtay’da CIF kaydının karayoluyla yapılan satışlarda da kullanabileceğini belirtmiştir. Bkz. Yargıtay 14. HD, E. 1994/6589; K. 1995/2726; T. 24.3.1995; (KBİBB, 6762/m. 1133,1140; 1086/m. 16).
604
Aslan, Enerji, s. 202. Tek taraflı belirleme yetkisi dağıtım şirketinin hakim durumda olması halinde, 4054 sayılı RKHK m. 6’a göre ciddi sorunlar oluşturabilirdi. Ancak RKHK m. 4 açısından teslim şartlarının objektif olarak belirlenmemiş olması m. 4/f’e aykırılık oluşturmaz; bkz. Aslan, Enerji, s. 203.
60524.10.2013 tarihli ve 28801 sayılı Resmî Gazetede yayınlanan Tehlikeli Maddelerin Karayoluyla Taşınması Hakkında Yönetmelik hükümlerine göre akaryakıt taşıma işlemi yapılır. Bu yönetmelik kapsamında tarafların yükümlülükleri, hak ve borçları, tehlikeli madde taşımacılığına ilişkin kurallar, bu kuralların denetimi ve yaptırımı gibi düzenlemeler mevcuttur.
606 Gönderme borçlarında satıcının satılanı, bağımsız bir taşıyıcıya teslim etmesiyle birlikte yarar ve hasar alıcıya geçer. Ancak satıcının istihdam ettiği bir kişinin taşımayı gerçekleştirmesi halinde hasar sözleşmenin yapılmasıyla değil teslimle birlikte alıcıya geçer.
607 Sanayi ve Ticaret Bakanlığı tarafından 20.05.007 tarih ve 26527 sayılı Resmî Gazete’de tebliğ niteliğinde yayınlanan “Akaryakıt İstasyonları-Emniyet Kuralları” isimli TS 12820 Standardı bulunmaktadır. Bunun dışında Resmî Gazete’de 19.12.2007 tarih ve 26735 sayı ile yayınlanarak yürürlüğe giren “Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik” mevcuttur. Bu düzenlemelerde akaryakıt istasyonlarında sağlanması gereken güvenlik kuralları belirtilmiştir. Bu standartlar içerisinde güvenli bölgeler belirlenmesi, hastane, okul gibi yerlere akaryakıt istasyonlarının uzaklığı, yer altı ve yerüstü depolama tanklarının standartları, sızıntı, korozyona karşı yapılması gerekenler hükümler yer almaktadır. Yukarda verdiğimiz örnekten yola çıkarak statik elektriklenmenin önlenmesi için “doldurma sahasına alınmadan önce tankerler statik yükten arındırılmalı, doldurma ve boşaltma esnasında tank ile tanker arasında statik elektrik yükü dengesini sağlayacak bağlantı yapılmalı, tanker ayrıca topraklanmalıdır” hükmü yer almaktadır.
işlemi sırasında meydana gelecek kazalardan dolayı, akaryakıtın telef olmasına veya zarar görmesine kimin katlanacağı konusu da önemlidir. Bu durumda genel kuraldan ayrılmayı gerektiren bir sebep olmadığı için –tarafların sözleşmede aksini kararlaştırmamış olmaları halinde- akaryakıtın fiilen teslim yoluyla zilyetliğin devredilmesi ile birlikte artık hasar bayiye geçecektir. Teslim edilmemiş kısımlar için hasara dağıtıcı katlanır. Bu konuya ilişkin Konya 2. Aslîye Ticaret Mahkemesinde açılan davada, davacı taraf ile davalı taraf arasında konusu etil asetat ve İPA satışına ilişkin bir satım sözleşmesi akdedilmiştir. Söz konusu olayda, dava konusu etil asetatın büyük bir kısmını davalının varillerine boşaltmış ve etil asetat bitmek üzereyken 14. veya 15. varil (IBC) doldurulurken yangın meydana gelmiştir. Ancak dava dosyası içerisinde yer alan bilgi ve belgelerden hangi miktarda etil asetatın boşaltıldığı net olarak tespit edilememiştir. Bunun dışında araç içinde ayrı bir bölmede bulunan İPA’nın boşaltılmadan davacının tesislerine geri götürüldüğü anlaşılmıştır. Bilirkişi raporunda, davacı tanığı tanker şoförü beyanında tankerin içinde kalan emtianın davalı çalışanlarının da nezaretinde tarttırıldığını ve kartelasını aldığını ileri sürdüğünü; ancak dava dosyası içerisinde bu hususa ilişkin herhangi bir belgeye rastlanmadığı ve bu sebeple, söz konusu hususun ispatlanması halinde davacının boşaltım yaptığı miktarı teslim ettiğinin kabul edilmesi gerektiğini belirtmiştir.Bilirkişi raporunun devamında, davacı şirketin, boşaltımı yaptığı emtialara ilişkin ifa yükümlülüğünü yerine getirdiğini; bu sebeple boşaltımı yapılan miktara ilişkin hasar ve yarar bu aşamadan sonra davalı tarafa bir başka ifadeyle alıcıya geçtiğini ve geriye kalan miktar ise teslim edilmediğinden hasar ve yararın alıcıya geçmesinin mümkün olmadığı ifade edilmiştir608. Söz konusu raporda sonuç olarak, fiilen teslim edilen kısım için
artık hasar ve yararın alıcıya geçtiği, ancak teslim edilmemiş ürünler için hasara satıcının katlanacağı belirlenmiştir.
Bayi ile dağıtıcı arasındaki akaryakıt satışına ilişkin sözleşmede değerlendirilmesi gereken bir diğer husus, bayinin temerrüdü halidir. TBK m. 208/2’e göre, taşınır satışlarında, alıcının satılanın zilyetliğini devralmada temerrüde düşmesi durumunda zilyetliğin devri gerçekleşmişçesine satılanın yarar ve hasarı alıcıya geçer609. Satım sözleşmesi ile ilgili
düzenlemelerde, sadece hasar ve yararın intikaline ilişkin hükümlerin gerekçesinde Milletlerarası Taşınır Mal Satışına İlişkin Sözleşme hükümlerine (CISG.) atıf yapılmıştır. Ancak CISG.’de tıpkı 818 sayılı BK. m. 183/II’de olduğu gibi çeşit borçlarında hasarın geçişi
608Çelik Aytekin/ Cengiz Muzaffer/ Şimşek İbrahim; Bilirkişi Raporu, Konya 2. Aslîye Ticaret Mahkemesi, 2012/438Esas numaralı dava.
609“Roma Hukukundan kalan «cuius periculum eius commodum” farklı olarak Alman Medeni Kanunu 446. paragrafında sözleşmenin yapılması ile değil teslimle hasar ve yarar alıcıya geçer. Alacaklının temerrüdü halinde teslim gerekçeleşmiş gibi hasar ve yarar alacaklıya geçmektedir”. Reinhardt, Wilhelm; Die Gefahrtragung beim Kauf, Berlin 1998, s. 65; Kniese, Andreas; GH, Die Verteilung von Nutzungen und Lasten nach 446 Absatz 1 Satz 2 BGB, 1993, s. 6.
için ayırt edilmiş olması şarttır. CISG. m. 69/III’e göre, sözleşmenin konusunun henüz ayırt edilmemiş mallara ilişkin olması hâlinde, bunların ancak açıkça sözleşmeye tahsis edilmesi ile birlikte alıcının tasarrufuna hazır bulundurulduğu kabul edilir. Bu sebeple, bayinin temerrüde düşmesi CISG.’e göre hasar ve yararın geçişi için tek başına yeterli değildir610. Ayrıca ayırt
edilmesi ve hazır durumda bulundurulması gerekir. Uygulamada, akaryakıtın aranacak borç olarak tedarik edilmesinin kararlaştırıldığı durumlarda bayi, dağıtım şirketi adına rafineriden veya depolardan ürün teslim alır. Söz konusu teslim sırasında bayi, hangi ürünü alacaksa ilgili depolardan kararlaştırılan miktarda kendi tankerlerine ürünü aktarır. Dolayısıyla akaryakıtın ayırt edilmesi söz konusu değildir611
.
2.4 Teminat Amacıyla Yapılan Sözleşmeler