Franchising Sözleşmesinden Farkları

Franchising sistemi de bayilik gibi dağıtım organizasyonunun bir parçasıdır. Bu sistem, işletmeler arasında işbirliğine, dağıtım zincirinin farklı aşamalarındaki dikey anlaşmalara dayanan sürekli bir dağıtım organizasyonudur. Franchising sistemi, 19. yüzyılın sonlarına doğru ilk defa Amerika’da uygulanmış olup, özellikle otomobil, akaryakıt ve meşrubat sektöründe yaygın olarak kullanılmıştır142

.

138_{Samiloglu-Riegermann, s. 8; İşgüzar, 52; Seçer, s. 64.} 139_{Tandoğan, Tek Satıcılık, s. 5; Seçer, s. 64.}

140_{Tandoğan, Tek Satıcılık, s. 12 vd; İşgüzar, s. 52; Seçer, s. 63.} 141_{İşgüzar, 52; Seçer, s. 64.}

142 _{ABD'de hemen hemen işbirlikli bütün dağıtım sistemleri -şube sistemi haricinde- franchising altında} toplanmıştır. Alman Hukukunda (Türk Hukukunda olduğu gibi) kesin tanımı yoktur. Ancak, lisans sözleşmeleri, imtiyaz sözleşmeleri, saklama sözleşmeleri, komisyonculuk sözleşmeleri, bayilik ya da

Franchising sisteminin tarafları, franchise veren ve franchise alandır. Kanunda düzenlenmemiş olan franchising, iki tarafa borç yükleyen sözleşme niteliğindedir. Ancak kanunda düzenlenmemiş olmasına rağmen franchising, ticari hayatta geniş bir uygulama alanına sahiptir.

Franchising sözleşmesinin doktrinde ve yargı kararlarında yeknesak bir tanımı yoktur. Ancak bu sözleşmenin günlük hayatta uygulamalarından yola çıkarak birtakım tanımlar yapılmıştır. Gerçekten de, Gürzumar’a göre143_{, franchise verenin kendisine ait üretim, işletme}

ve pazarlama sistemini oluşturan fikri ve sınai unsurlar üzerinde, franchise alana kullanma (lisans) hakları tanıyarak, onu kendi işletme organizasyonuna (yani söz konusu sisteme göre faaliyet gösteren işletmeler zincirine) entegre etmek ve onu bu sisteme dayanan ticari faaliyet sırasında devamlı olarak desteklemek borcu altına girdiği; franchise alanın ise, hem (söz konusu sistemin içerdiği ve franchise verenin belirlediği ilkelere uymak ve kendisine kullanma hakkı verilen fikri/sınai unsurlardan yararlanmak kaydıyla) bu sisteme dahil mal ve hizmetlerin sürümünü kendi nam ve hesabına yapmayı ve desteklemeyi, hem de franchise verene belli bir ücret ödemeyi taahhüt ettiği; sürekli bir borç ilişkisi kuran, kanunla düzenlenmemiş, tam iki tarafa borç yükleyen bir çerçeve sözleşmedir. Buna karşılık, Kırca’ya göre144

ise, franchise sözleşmesi, konusu bir mal ve/veya hizmetin sürümü ve dağıtımı olan sürekli bir sözleşme olup, bununla mal ve/veya hizmeti üreten ve/veya satan franchise veren; adı, sembolü, markası gibi gayri maddi mal ve değerlerini kullanarak bunların sürümünü yapma hakkını bir bedel karşılığında, belli bir bölgede kendi nam ve hesabına çalışan, bağımsız kişilere (franchise alanlara) vermeyi borçlanır. Yargıtay’ın franchising tanımı ise şu şekildedir: “Franchising, bir ürün veya hizmetin imtiyaz hakkına sahip tarafın belirli bir süre şart ve sınırlamalar dâhilinde işin yönetim ve organizasyonuna ilişkin bilgi ve destek sağlamak suretiyle imtiyaz hakkına konu ticari işleri yürütmek üzere ikinci tarafa verdiği imtiyazdan doğan uzun dönemli ve sürekli bir iş ilişkileri bütünü olup, birbirinden bağımsız iki taraf arasında kurulan sözleşmesel ilişkidir”145

.

acentelik sözleşmeleri türleri ile franchising sözleşmelerinin bağlantısı kurulur; bkz. Eßer, Guido; Der Franchise-Vertrag im Lichte der Rechtsprechung, Köln 1995, s. 20.

143_{Gürzumar, Osman Berat; Franchise Sözleşmeleri ve Bu Sözleşmelerin Temelini Oluşturan Sistemlerin} Hukuken Korunması, İstanbul 1995, s. 10.

144_{Kırca, s. 19. Günümüzde farklı franchising uygulamalarından kaynaklanan farklı tanımlar olması gerektiği ve} bu sebeple kavramın daha geniş perspektifte tartışılması gerektiği belirtilmiştir. Bunun en tipik örneği işletmenin bir kısmının franchise alan tarafından işletildiği; ancak diğer kısımların işletmenin sahibi olan franchise verenin şirketin kendi işçileri tarafından işletilmesi halinde (company owned- company operated) franchise alan ve şirket tarafından işletilen tüm alanların toplamına “franchising sistemi” denilmektedir; bkz. Elango, B./ Vance, H. Fried; Franchising Research: A Literature Review and Synthesis, Journal of Small Business Management, 35 (3),1997, s. 68.

Franchise alan da bayi gibi kendi adına ve hesabına hareket eden bağımsız tacirdir. Franchise alan olarak yapımcının ticaret unvanı, markası, sembolü gibi tanıtıcı işaretlerini kendi işletmesinde ve malların üzerinde kullanmaktadır. Ancak bayilik sözleşmesinde de yapımcının dağıtım ağıyla bütünleştiğini göstermek için yapımcının unvanı, markası ve işaretleri kullanılır. Buradaki fark; franchise alanın kendi unvanını franchise verenin tanıtıcı işaretlerinin arkasına gizlemesidir146_{. Oysa bayilik sözleşmesinde bayinin markası ve ticaret}

unvanı ön plandadır. Bu unsur, akaryakıt bayilik sözleşmesinde de franchising sözleşmesi gibidir. Bayi, istasyonda kendi unvanını dağıtıcının markası altında gizler. Müşteri, akaryakıtı dağıtıcının bizzat kendisinden satın almış gibi düşünür.

Franchise sisteminde, bayilik sistemine göre daha yeknesak bir görünüm söz konusudur. Bayilik sözleşmesinde de var olan imaj birliği daha esnektir. Bu sebeple franchise alanın bağımsızlığının çok sınırlı olmasından dolayı işçiye benzetilirken; bayi ise daha bağımsız olması sebebiyle vekile benzetilmektedir147

. Ancak bayilik sisteminde var olan bu esnekliğe, akaryakıt sektöründeki bayilerde rastlanılmaz.

Franchise sözleşmesinde, franchise alan kimse dağıtım sistemine dâhil olurken belli bir giriş ücreti öder148_{. Bayilik sözleşmesinde bayi, sisteme giriş için herhangi bir ücret}

ödememektedir. Hatta akaryakıt bayilik sözleşmesinde, bayilerin dağıtıcı ile anlaşmaları sonucunda birtakım avanslar, teşvikler aldıklarına şahit olunur. Franchise alan, cirodan yani elde ettiği kârdan franchise verene bir miktar bedel öder. Bayi ise kârını malı satın aldığı ve sattığı fiyat arasındaki farktan elde eder. Bu sebeple bayilik sözleşmesinde, risklere bayi katlanır. Buna karşılık, franchise sisteminde, sözleşmenin yapısına uygun olarak franchise alan ile franchise veren risklerden birlikte sorumludur.

Bayilik sözleşmesi ile franchise sözleşmesinin farklarından birisi de, sözleşmenin konusunda görülür. Gerçekten de, franchise sözleşmelerinin konusu, hem mal hem hizmet sürümü olduğu halde; bayilik sözleşmesinin konusu sadece mal sürümüdür149

. Kanaatimizce, bu farklılık çok geçerli değildir. Çünkü ticarî hayatta bayilik sözleşmelerinde, malzemelerin nasıl kullanılacağına, satış yerinin nasıl tasarlanacağına veya müşterilere marka altında birtakım promosyonların ne şekilde sunulacağına dair hizmetler kararlaştırılır. Böyle bir durumda bu tür şartlar, sübjektif esaslı nokta haline getirilmiş olur.

146_{Meyer, s. 86; Kubitschek, Christian; Franchising: Effizienzvergleich mit alternativen Vertriebskonzepten,} Wiesbaden 2000, s. 31; Gürzumar, Franchise, s. 25.

147_{Meyer, s. 80; Kırca, Franchise, s. 93.}

148_{Meyer, s. 86, 87; Kırca, Franchise, s. 92; Kubitschek, s. 32.} 149_{Kırca, Franchise, s. 92.}

Franchise alan, franchise verenin know-how’ının kendisine sunulmasını, işletmesi ve personeli için eğitimlerin verilmesini, pazar araştırmalarının yapılmasını, işletme finansman ve muhasebe için gerekli teknik bilgilerin kendisine arz edilmesini talep edebilir150

. Franchise alanın, bu yükümlülüğünü yerine getirmeyen franchise verenden bu bilgileri talep etme yetkisi söz konusudur. Bayiye de belli konularla alakalı bilgi verilir. Ancak bayinin talep edebilmesi için bunun sözleşme ile kararlaştırılması gerekir151

.

Doktrinde franchise alanın franchise vereni koruma yükümlülüğünün asli edim yükümlülüğü niteliğinde; bayilik sözleşmesinde ise dağıtıcıyı koruma yükümlülüğünün yan edim yükümlülüğü niteliğinde olduğu kabul edilir152_{. Ancak bu farklılık da kanaatimizce net}

değildir. Çünkü akaryakıt bayilik sözleşmesinde dağıtıcı ile bayi arasında, adeta franchising ilişkisinde olduğu gibi sıkı bir birliktelik vardır. Dağıtıcının markası ve unvanı bağımsız nitelikte tacirin önündedir. Bu sebeple özellikle akaryakıt bayilik sözleşmesinde, dağıtıcıyı koruma yükümlülüğü asli edim yükümlülüğü niteliğindedir.