Fazla Çalışmanın Yasaklandığı İşler

İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği’nde (FÇY. md.7) fazla çalışma yapılamayacak işler gösterilmiştir. Bu işler üçlü ayrıma tabi tutulmuştur. Buna göre, sağlık kuralları bakımından günde ancak 7.5 saat ve daha az çalışılması gereken işlerde (İş K. md. 63/4), zorunlu ve olağanüstü haller dışında gece çalışmalarında (İş.K. md 69) ve yer ve su altında yapılan işlerde fazla çalışma yapılamaz (FÇY. md.7/c). Ayrıca, maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon, tünel inşaatı gibi işlerin yer ve su altında yapılanlarında fazla çalışma yaptırılması mümkün değildir (Demir, 2005:148).

1.4.1.4.1.1. Sağlık Kuralları Bakımından Süresi Sınırlandırılan İşler

İş Kanununun 63. maddesinde, genel olarak çalışma süresi düzenlendikten sonra bazı işlerin sağlık açısından taşıdıkları tehlikeler dikkate alınarak, bu gibi işler için özel düzenleme yapılması öngörülmüş ve ilgili maddenin son fıkrası uyarınca, “Sağlık Kuralları Bakımından Günde Ancak Yedibuçuk Saat Veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkındaki Yönetmelik” yayınlanarak bu kapsamdaki işler sayılmıştır. Bu işleri iki kısımda belirtmek gerekirse; birinci kısma günde en fazla 7,5 saat çalışılmasına izin veren işler girmektedir ki Yönetmelikte sayılan bu işlerin özelliği, çalışılan madde itibariyle solunması, yaklaşılması veya dokunulması insan sağlığına zarar verici nitelikteki arsenik, cıva, çimento, asit sanayi, radyoaktif, tarım ilaçları vb. işler ile çinko, bakır, demir ve çelik gibi ağır metallerin işlendiği türden sanayi işleridir. (SYBSÇY., md.4). Tarafların anlaşması halinde bu sürenin kısaltılması mümkündür. İkinci kısımda ise, kurşun, cıva, karbon sülfür maddelerinin kullanıldığı ve su altında basınçlı hava içinde çalışmayı gerektiren işler vb. hayati riski nispeten yüksek olan ve günde 7,5 saatten az çalışılması gereken işler sayılmıştır (SYBSÇY. md.5).

Konu, ayrıca, Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği’nde de düzenlenmiş ve sağlık kuralları bakımından günde ancak 7,5 saat ya da daha az çalışılması gereken işlerde işçilere fazla çalışma yaptırılması yasaklanmıştır (SYBSÇY . md. 7/a). Yönetmelikte sayılan işler için öngörülen süreden daha fazla bir çalışma yapılması mümkün olmadığı gibi, işçiler günlük çalışabilecekleri en çok iş sürelerinden sonra diğer herhangi bir işte çalıştırılamazlar (SYBSÇY.md. 6; Geçer, 2006:444-445). Anılan yönetmelikte sayılan işlerde fazla çalışma yaptırılamayacağı belirtilmekle birlikte, fazla sürelerle çalışma yasaklanmamıştır (SYBSÇY.md.7). Ayrıca, Yönetmelikte haftalık çalışma süresine ilişkin herhangi bir düzenleme bulunmamaktadır.

Yönetmelikte, bu gibi işleri yapan işverenlere durumu Bölge Çalışma Müdürlüğü’ne yazılı bildirimle iletme yükümlülüğü de getirilmiştir. (SYBSÇY.md. 8) İşyerlerinde yapılan işlerin Yönetmelik kapsamındaki işlerden olup olmadığına dair işverenlerin yapacağı itirazlar ile başvurular, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından karara bağlanır (SYBSÇY.md. 9).

1.4.1.4.1.2. Gece Yapılan Çalışmalar

Çalışma hayatında "gece" olarak adlandırılan dönem İş Kanunu madde 69/1’de tanımlanmıştır. Buna göre, en geç saat 20.00'de başlayarak en erken saat 06.00'ya kadar geçen ve her halde en fazla onbir saat süren dönem gece sayılmaktadır. Çalışma hayatında gündüz çalışması esas, gece çalışması ise istisnaidir. Gece saatleri genellikle dinlenmeye ayrılan bir dönem olsa da, gerek bazı işlerin özelliklerinden kaynaklanan sebeplerle ve gerekse vardiya usulü çalışılan işyerlerinde gece çalışması yapılmaktadır. Ancak gece saatlerinde yapılan çalışma, gündüz yapılana göre daha yorucu olduğundan, işçi sağlığı ve güvenliğinin korunması ile aile ve sosyal ilişkilerin devamı açısından bazı sınırlama ve kurallara tabi tutulmuştur.

Madde hükmü nispi emredici olduğundan, 11 saatlik sürenin aşılması mümkün değildir. Ancak, bazı işlerin niteliğine ve gereğine göre veya bölgesel farklılıklar bakımından, gece çalışması başlangıcının daha geriye alınması veya yaz ve kış saatlerinin ayarlanması veya gün döneminin başlama ve bitme saatlerinin belirtilmesi suretiyle düzenleme yapılabilecektir (İş K. md.69/2), (Geçer, 2006:462).

İş Kanunu madde 69/3’de işçilerin gece çalışmalarının yedi buçuk saati geçemeyeceği belirtilerek, gece işlerinde fazla çalışma yapılmayacağı düzenlenmiştir. Hüküm emredici nitelikte olduğundan, anılan sürenin sözleşmelerle aşılması mümkün değildir. Dolayısıyla, gece döneminde, işçiler yedi buçuk saatten daha fazla çalıştırılamazlar. Fazla Çalışma Yönetmeliği de, gece çalışmalarında fazla çalışma yaptırılamayacağını vurgulamıştır. (FÇY. md. 7/2). Ancak koşulları oluşmuşsa, zorunlu nedenlerle ve/veya olağanüstü nedenlerle gece süresinde fazla çalışma yapılabilecektir (Demir, 2006:148), (Mollamahmutoğlu, 2005:686). Ayrıca, postalar halinde çalışma düzeninde, gece postalarında çalışma sürelerinin zorunlu nedenlerle yapılan fazla çalışma ve olağanüstü hallerde yapılan fazla çalışmalar ile yedi buçuk saati geçmesine izin verilmektedir (PHİÇY. Md.7).

Burada yasaklanan fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma oluşturan kısmın değil, işçinin normal çalışması gece çalışması ise buna ilaveten yapılan çalışmadır. Normal çalışmasını gündüz tamamlayan bir işçinin, normali aşan kısmı geceleyin yerine getirmesine bir engel ve yasak yoktur (Akyiğit, 2005a:8).

Gece çalışması, hem gece hem de gündüz saatlerine rastlayabilir. Bu durumda işçinin yaptığı çalışmanın gece çalışması mı, yoksa gündüz çalışması mı olduğunu tespit etmek gerekir. İşçi gündüz saatlerinde çalışmaya başlayıp, gece saatlerinin bir kısmında da çalışmaya devam ederse, çalışma süresinin yarıdan fazlası gece döneminde geçiriliyorsa, bu durumda gece çalışması sayılır (Ekmekçi, 2006:51). İş Kanunu madde 76/2 uyarınca çıkarılan Yönetmelikte¹ de çalışma süresinin yarısından çoğu gece dönemine rastlayan bir postanın çalışmasının, gece çalışması sayılacağı belirtilmiştir (PHİÇY. Md. 7/2). Bu sebeple çalışmasının çoğu gündüz dönemine rastlayan işçi bu çalışmasına ek olarak gece döneminde fazla çalışma yapabilir. Gece ve gündüze rastlayan çalışma sürelerinin eşit olması durumunda, gece çalışmasına uygulanan iş sağlığı ve koruyucu hükümler göz önünde bulundurularak, işçi yararına yorum ilkesi uyarınca, işin gece işi olduğu kabul edilmektedir (Aracı, 2009:61). İsabetli olarak gece ve gündüz dönemlerindeki sürenin eşit olması halinde, böyle bir çalışmanın gece çalışması sayılacağına ilişkin kural uyarınca, bu durumda da işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.

4857 sayılı İş Kanunda kadın işçiler için gece çalıştırma yasağı ile ilgili bir hüküm bulunmazken, gece postalarında çalışan kadınların durumu bir Yönetmelikle² düzenlenmiştir. Buna göre, kadın işçilere ne sebeple olursa olsun, gece döneminde fazla çalışma yaptırılamaz (KGPÇY.md.5). Öte yandan, hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerinin ve gündüz işlerine ek olarak yapılacak fazla çalışmaların gece döneminde yapılması mümkündür. (Geçer, 2006:462).

Gece çalıştırılmalarının 7,5 saati geçmemesi yasağına rağmen sürekli fazla çalıştırılma, işçi açısından haklı nedenle fesih gerekçesi olabilecektir³

1.4.1.4.1.3. Yer altında ve Su altında Yapılan Çalışmalar

Maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon, tünel inşaatı gibi işlerin yer ve su altında yapılanlarında fazla çalışma yapılmayacağı Yönetmelikte düzenlenmiştir (FÇY md. 7/c). Hükümde geçen “gibi” sözcüğünden de anlaşılacağı üzere, bu işler maddede

1 Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik, 07.04.2004 tarihli 25426 sayılı RG.

2 Kadın İşçilerin Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yönetmelik, 09.08.2004 tarihli 25548 sayılı R.G.

sayılanlarla sınırlı değildir. Burada genel olarak yer ve sualtı işlerinde fazla çalışma yasaklanmamış, sadece maddede sayılanlar ve onlara benzer işlerin yer ve su altında (aslında yer ve/veya sualtında olmalıydı) yapılan kısımlarında fazla çalışmaya yasak getirilmiştir (Akyiğit, 2006:1514). Aynı nitelikte olup, yer ya da su altında yapılması gereken başka işlerde de fazla çalışma yapılması yasaktır (Caniklioğlu, N. 2005a:176). Madde hükmünde sayılan işlerin yer ve su altındaki kısmında çalışan bir işçinin, buradaki çalışma süresini tamamladıktan sonra yer üstünde bir işte çalışmak suretiyle fazla çalışma yapabilmesi hususu Fazla Çalışma Yönetmeliği’nde düzenlenmemiştir. Öğretide, engellenmek istenenin işçinin uzun süre yer ve su altında meşgul edilmesi olduğu gerekçesiyle mümkün olmaması gereği ileri sürülmüştür (Caniklioğlu, S., 2002:141). Kanaatimizce de madde hükmü ile çalışılan yer nedeniyle işçilerin sağlığı dikkate alındığından, bu gibi yerlerde günlük çalışma süreleri dışında fazla çalışma yaptırılması önlenmeye çalışılmakta olup, aksine yorumlanması işçi sağlığını riske edecektir. Gerçekten de yer veya su altında çalışan bir işçi, yüksek basınç, yetersiz güneş ışığı ve oksijen azlığı nedeniyle, diğer işlerde çalışan işçilere oranla daha fazla yorulur ve yıpranır. Bu nedenle işçinin sağlığı açısından, normal çalışma süresinden sonra yer üstünde dahi fazla çalıştırılmamaları gerekir (Karacan, 2006:155).

Maddeden anlaşılan bir diğer sonuç, belirtilen işlerin yerüstü ve su üstünde gerçekleştirilen çalışmalarında fazla çalışma yapılabileceğidir. Örneğin bir tünel inşaatında şantiye olarak kullanılan kısımda çalışan işçiler ya da tünelden çıkan atıkların uzaklaştırılması işinde çalışan şoförler fazla çalışma yasağına tâbi değildirler (Caniklioğlu, N., 2005a:176).

Öte yandan, kadınların yeraltında çalışmaları yasaklanması dolayısıyla, fazla çalıştırılmaları da mümkün değildir (Kaya, 1999:142).