Deneysel Anlamda Ortaya Çıkan Etik İklim Türleri

Victor ve Cullen’in (1988) teorik temelli oluşturmuş olduğu etik iklim matrisinde 3×3 olmak üzere toplam dokuz bileşen mevcuttur. Cullen ve diğerleri (2003), bu dokuz bileşenin örgütlerin etik gelişim süreciyle ilgili bilgi verme amaçlı olmadığı; tam tersine bu bileşenlerin hepsinin aynı örgüt içerisinde bulunmasının beklenilmemesi gerektiğini vurgulamaktadır. Martin ve Cullen (2006: 178), söz konusu tipolojinin anlaşılmasına yönelik eğitim, yönetim, sağlık gibi farklı alanlarda yapılan

çalışmalarda beş farklı iklim tipinin ön plana çıktığını vurgulamaktadır. Birçok çalışmada iklim tipleri farklı biçimlerde verilmekle birlikte çalışmalarda en yoğun karşılaşılan etik iklim tipleri Şekil 5’de görülmektedir. Kâr amaçlı örgütlerde yapılan çalışmalarda ortaya çıkan iklim tipleri; araçsallık, yardımseverlik, bağımsızlık, kurallar ve yasa ve kodlardan oluşmaktadır (Malloy ve Agarwal, 2003: 226; Vardi, 2001: 328; Weber ve Seger, 2002: 73; Rasmussen ve diğerleri, 2003: 86).

Şekil 5. Deneysel Beş Ortak İklim Tipi

Kaynak: (Victor ve Cullen, 1988; Neubaum, ve diğerleri, 2004; Martin ve Cullen, 2006).

2.4.4.1. Araçsallık

Araçsallık etik ikliminde örgüt üyesi, kendi çıkarını diğerlerinin çıkarından daha fazla ön planda tutmaktadır (Appelbaum, Deguire ve Lay 2005: 45). Bu alandaki aktörler kendi örgütlerinde normlar ve beklentiler temelinde araçsallık etik iklimi olduğunu görürse egoist çerçevede kararların alınması yaygınlaşacaktır. Araçsallık etik ikliminde bireyler kendi çıkarları doğrultusunda davranışlar sergilemektedirler. Hatta kendi çıkarına olan davranışlar diğerlerinin zararına olsa da bu davranışları

ANALİZ DÜZEYİ E T İK B E L İRLE YİC İL E R

KİŞİSEL YEREL/ÖRGÜTSEL EVRENSEL

E GO İZ M _ARAÇSALLIK İYİ L İK SE V E R L İK YARDIMSVERLİK İL K E L İL İK

sergilemektedirler (Martin ve Cullen, 2006: 178). Bir başka bakış açısıyla, kararlar ya örgüt çıkarına ya da kişisel çıkarlar doğrultusunda alınmaktadır (Wimbush ve Shepard, 1994; Martin ve Cullen, 2006: 178 ). Bu iklim tipinde evrensel düzeyde verimlilik iklimi oluşmamaktadır. Flannery ve May (2000: 647) ise bu etik iklim tipinde daha ziyade etik olmayan davranışların desteklenmesinin etkin rol oynamakta olduğunu ileri sürmektedir.

2.4.4.2. Bağımsızlık

Bireylerin kendi ahlâki inanışlarını bir rehber olarak ele alması bağımsızlık olarak değerlendirilmektedir. Bu iklim tipine göre kişiler iyi tasarlanmış ahlâki inançları doğrultusunda davranışlar sergilemektedirler. Bireyler kendi düşüncelerinin rehberliğinde hareket ederler ve kendi düşünce yapıları dışındaki kişilerden; yani örgüt dışında herhangi bir kimsenin düşünce şeklinden etkilenmezler (Winbush ve Shepard, 1994: 639).

Bağımsızlık, etik iklimin doğası itibariyle deontolojik teori çerçevesinde incelenebilecek bir bileşendir. Ahlâki zorunluluk ve sorumluluk duygusuna yer vererek yapılan şeyin sonuçları açsından neyin yapılması gerektiği üzerine odaklanmaktadır (Rothwell ve Baldwin, 2006: 220).

2.4.4.3. Yardımseverlik

Yardımseverlik, köken olarak iyilikseverlik teorisine; ahlâk felsefesi olarak da faydacılığa dayanmaktadır (Martin ve Cullen, 2006: 179). Faydacılık temelli davranışlar şeklinde sergilenen davranışlar ve örgüt içerisindeki diğer bireylerin iyiliğini düşünmek bu iklim tipinin temel özelliğidir (Deshpande, George ve Joseph, 2000: 212). Genellikle bu alanda yapılan çalışmalar, bireylerin örgüt içerisinde bu tarz bir iklim tercih etmekte olduklarını ve buna yönelik faaliyetlerde bulunduklarını göstermektedir. Bu tip bir örgüt atmosferinde çalışanlar, alınan kararlarda diğerlerinin lehine olanın da dikkate alındığının farkındadırlar. Aynı zamanda toplumun geneli için de aynı şeylerin geçerli olduğu ve onların da yararına kararların olduğu bilinmektedir. Bunun göstergeleri örgüt

yöneticilerinin politikaları, planları, stratejileri ve kuralları buna göre oluşturmakta olduğudur (Martin ve Cullen, 2006: 179).

2.4.4.4. Yasa ve Kodlar

Yasa ve kodlar; iklim tipi olarak yasaların ve profesyonel kodların etkileri üzerine odaklanmaktadır (Weber ve Seger, 2002: 73). Düşünce yapısı itibariyle yasa ve kodlarla oluşturulan iklimde, bireyler kararlarını dışsal sistemlerin baskısı (hukuk kurallarına aykırı davranmaktan kaçınmak ve kararları bu kurallar çerçevesinde vermek vb.) çerçevesinde vermektedirler. Bahsi geçen dışsal kodlar, bireyin etik düşünmesi üzerinde doğrudan etkiye sahip ve aynı zamanda da örgüt içerisindeki davranışları üzerinde de etki bırakan kodlardır (Martin ve Cullen, 2006: 179).

Rothwell ve Baldwin (2006: 221) bu bileşen bireye evrensel nitelikli değerleri göz önünde bulundurmasına, güçlü bir şekilde evrensel nitelikli kurallara bağlı olmasına ve deontolojik özellikler kazanmasına katkı sağlamaktadır. Bu tip yasa ve kodların hâkim olduğu örgütlerde bulunan bireyler, güçlü bir şekilde etik düşünmeye sevk edilmektedir.

2.4.4.5. Kurallar

Etik iklim türü olarak “kurallar”, örgüt içindeki bireyin örgütün kurallarına ve standartlarına sıkı sıkıya bağlı olmasını temsil eder (Winbush ve Shepard, 1994: 639). Örgütsel kararlarda, örgütün içindeki etik kodlar, sosyal normlar gibi yerel kurallar ve standartların çok sağlam temelli ve sürekli olması beklenir. Gerçekte, örgütlerde çok bileşenli etik kodların meydana getirilmesi, çağdaş işletmecilik anlayışında etik ikliminin teorik temellerinin oluşturmasına katkı sağlamaktadır (Martin ve Cullen, 2006: 179).

Agarwal ve Maloy (1999, 2003) etik iklime yönelik kâr amacı gütmeyen örgütlerde yapmış oldukları çalışmalarda, Victor ve Cullen (1988)’in çalışmasıyla aynı sonuçların elde edilmediği ve farklı etik iklim tiplerinin ortaya çıktığını belirtmektedirler. Buna göre; egoist etik iklim tipinde bireysel belirleyici olarak Makyavelist bir etik iklim tipinin ortaya çıktığı görülmektedir. Makyavelist etik iklim tipi, güçlü bir yaşam sürdürme şekli olarak rekabetçi ve kariyer odaklı bir çevre

algılanmasına yönelik etik iklim tipidir. Bir başka farklılık olarak yararcılık etik ikliminde (analiz düzeyi) ve bireysel değerlendirme düzeyinde, bireysel yardım iklim tipi oluşmuştur. Ortaya çıkan söz konusu iklim tipi (bireysel yardım) bireysel olarak diğerlerinin faydasına olan davranışların sergilendiği iklim tipidir. Aynı etik belirleyicide (yararcılık), evrensel analiz düzeyinde ise sosyal yardım iklim tipi meydana gelmektedir. Bu etik iklim tipinin temel amaçları arasında, düşünce tarzı ve hereket noktası olarak; genel anlamda iyiyi düşünmek ve sadece kendi yaşamının devamını düşünmemek örgütün de devamını düşünmek yer almaktadır. Kâr amacı gütmeyen kuruluşlarda örgüt (yerel düzey) düzeyinde herhangi bir analiz düzeyi (dolayısıyla etik iklim tipi) oluşmamıştır.