Bilişsel stratejiler, bir beceriyi bağımsız olarak tamamlamada veya bir problemi çözmede öğrenciye rehber olan teknikler, ilkeler ve kurallardır (Friend, 2006). Yazılı ifade sürecinde yer alan bilişsel stratejiler, planlama, taslak oluşturma, gözden geçirme ve düzeltme olarak gruplanmaktadır (Englert vd., 1988; Güzel-Özmen, 2006; 2009; 2010 Graham ve Harris, 2005a; Graham vd., 1991; Graham, Harris ve Reid, 1992; Harris ve Graham, 1996; Pressley, 2006; Wong, Wong ve Bienkisop, 1989). Bu stratejiler bağlamında, sürece odaklanan yazılı ifade alt işlemleri temelde, planlama, organize etme/düzenleme, taslak oluşturma, düzeltme ve gözden geçirmeden oluşmaktadır. Yazma sürecinde, ürünü ortaya çıkarmak amacı ile başvurulan tüm stratejiler önem taşımakta dolayısıyla öğrencilere bilişsel ve üst bilişsel stratejilerin öğretimi hedeflenmektedir (Graham vd., 1991; Güzel-Özmen, 2010).
Yazma sürecinin ilk alt işlemi planlamadır. Planlama aşamasında, yazarlar yazma hedefini belirleme, okuyucu kitlesini belirleme, beyin fırtınası yapma ve geçmiş bilgilerini ortaya çıkarma gibi bilişsel stratejilere başvururlar (Englert ve Mariage, 1991; Englert ve Raphael, 1988).
Planlamanın en önemli unsuru fikir üretmedir (Scardamalia ve Bereiter, 1986). Yetkin yazarlar konuyla ilgili fikirlerini ortaya çıkarmak için beyin fırtınası yapma gibi bilişsel stratejiler kullanırken, yazmada düşük performans gösteren yazarlar, “aklına geleni anlatma” olarak tanımlanabilen bir strateji kullanırlar (Hillocks, 1986; Scardamalia ve Bereiter, 1986;
Thomas, Englert ve Gregg, 1987). Bu stratejiyi kullanan öğrencilerin metinlerinde, fikirlerin düzensiz olarak sıralandığı ve metin yapısına uygun yazılmadığı görülmektedir (Scardamalia ve Bereiter, 1986).
Planlama sürecinde, yazarlar yazacakları metnin özelliklerine ilişkin hedeflerini belirler (Harris ve Graham, 1992). Örneğin, “Yedi ögesi olan bir öykü yazacağım”, “Ayakkabılar konusunu beğendim, aklıma bir sürü şey geliyor, bir kız varmış, eski ayakkabıları varmış, yenilerini almak istiyormuş… Bu yüzden bu konuyu seçiyorum” gibi ifadeler hedef ifadeleridir. Bu süreçte yetkin yazarlar okuyucu kitlesini de belirlerler. Yazılan metnin yazarın sınıf arkadaşlarına, öğretmenine, anne-babasına ya da okul yöneticisine yönelik olması, yazım dilini belirlemede önemli rol oynar (Englert, 1992; Englert ve Mariage, 1991; Englert ve Raphael, 1988). Hedef belirlenirken okuyucu kitlesi de hedefe dâhil edilebilir. Örneğin, “Arkadaşlarımın okumaktan keyif alacakları ve mantıklı bir sıra izleyen bir öykü yazacağım” ifadesinde okuyucu kitlesini de içine alacak şekilde bir hedef belirlenmiştir. Planlama aşamasında yetkin yazarlar, beyin fırtınası yoluyla ve geçmiş bilgilerin ortaya çıkarılması ile üretilen fikirlerini, yazım amacına uygun olarak düzenlerler (Scardamalia ve Bereiter, 1986). Düzenleme (organize etme) aşamasını bazı araştırmacılar planlamanın içinde ele almakta (Harris ve Graham, 1996), bazı araştırmacılar ayrı bir alt işlem olarak ele almaktadır (Englert ve Mariage 1991). Metin yapısı, üretilen fikirlerin düzenlenmesinde onlara yol gösterir (Englert ve Raphael, 1988; Englert vd., 1988). Yazmada düşük performans gösteren yazarlar fikirlerini gruplamada ve bunları etiketlemede zorluk yaşarlar (Englert ve Raphael, 1988). Bu süreçte yazarlar, ürettiği fikirlerini, “planlama kâğıdı”, “düşünme kâğıdı” gibi çeşitli grafik düzenleyiciler kullanarak düzenlerler (Englert, 2009; Harris ve Graham, 1996). Englert (2009), kullanılan bu grafik düzenleyicileri öğrencilere yazma süreci boyunca destek olması bakımından “bilişsel dayanak noktası” olarak tanımlamaktadır. Bu destekleyiciler yazılan metin türünün yapısına ilişkin bölümler, anahtar sözcükler, sorular gibi birtakım ögeler içerebilir (Englert, 2009).
Taslak oluşturma, planlama ve fikirleri düzenleme stratejilerinden sonra planlamadaki fikirlerin yazıya dökülmesi yolu ile metnin ilk hali ortaya çıkarılmasıdır. Bu süreçte yazarlar, planlama kâğıtlarındaki fikirleri ya da zihinlerinde grupladıkları düşünceleri gözden geçirerek hangi fikirleri kâğıda dökeceklerine hangilerini almayacaklarına karar verirler. Taslaklarını yazarken planlama aşamasında belirledikleri okuyucu kitlesini ve yazma hedeflerini düşünerek fikirlerini betimler ve okuyucuya hitap eden bir dil kullanırlar
(Englert, 1992; Englert ve Mariage, 1991; Englert ve Raphael, 1988). Buna karşın yazmada düşük performans gösteren yazarlar ise okuyucu kitlesini ve hedeflerini belirlemeden yazmaya başlama eğilimindedirler (Hillocks, 1986; Scardamalia ve Bereiter, 1986; Thomas, Englert ve Gregg, 1987).
Gözden geçirme ve düzeltme, planlama gibi son derece önemli bilişsel stratejileridir (Hayes, 2004). Gözden geçirme yazarlar ya da akranları tarafından yapılabilir (Englert, 2009; Harris ve Graham, 1996; MacArthur, Schwartz ve Graham, 1991). Yetkin yazarlar gözden geçirme sürecinde yazım amaçları, hedef okuyucu kitlesi, metin ögelerini kontrol ederler (Englert ve Mariage 1991; Englert ve Raphael, 1988). Bu işlemin ardından belirledikleri eksikleri ya da hataları düzeltme yoluna giderler. Yazmada düşük performans gösteren yazarlar ise bu süreçte metinlerinin bitmiş olup olmadığını öğretmenin istediği sayfa sayısı kadar yazma, öğretmeninin kontrol edip “tamam” demesi gibi ölçütlerle yazma sürecini sonlandırma (Englert vd., 1988), birkaç kelimede yazım yanlışlarını düzeltme (MacArthur ve Graham, 1987; MacArthur vd., 1991) eğilimindedirler.
Tablo 1’de Englert (1991) ’e göre yetkin ve yazmada düşük performans gösteren yazarların kullandıkları stratejilere örnek ifadeler verilmiştir.
Tablo 1. Yazılı İfade Sürecinde, Yetkin ve Yazmada Düşük Performans Gösteren Yazarların Kullandıkları Bilişsel Stratejiler
Yazılı ifade alt
işlemi
Yetkin yazarlar Yazmada düşük performans
gösteren yazarlar
Pl
anl
am
a • Hedef kitleyi belirleme
• Yazma amacını belirleme • Beyin fırtınası yapma
• Başlık atıp yazmaya başlama
D
üzen
lem
e • Fikirlerini gruplama
• Fikirlerini düzenleme • Başlık atıp yazmaya
başlama Tas la k ol uş tu rm a v e Y az m
a • Planlama kâğıdından yararlanarak yazma • Yazım dilini okuyucuya göre belirleme • Aklıma yeni gelen fikirleri planlama
kâğıdına ve taslağına ekleme • Beğenmediği fikirleri silme
• Yazarken anahtar kelimeleri kullanma ve geçiş cümleleri yazma
• Noktalama işaretlerini doğru kullanma
• Aklına gelen fikirleri rastgele yazma • Öğretmeni “tamam”
deyince yazmayı bitirme
• Belirli bir miktar yazdıktan sonra yazmayı bitirme G öz de n ge çi rm e
• Yazma amacına ulaşıp ulaşmadığını kontrol etme
• Metnin tüm ögeleri içerip içermediğini ve eksik ögeleri belirleme
• Metindeki gelişmemiş ögeleri okuyucunun gözünde canlandıracağı şekilde gelişmiş olarak nasıl yazabileceğini belirleme • Yazım yanlışlarını kontrol etme
• Metne kısa bir süre göz gezdirme
Dü
ze
ltme
• Yaptığı değerlendirmelere ve aldığı notlara bakarak düzeltme yapma
• Arkadaşlarının ve öğretmeninin önerilerine göre düzeltme yapma
• Yazım yanlışlarını düzeltme
• Tüm düzeltmeleri yapıp yapmadığını kontrol etme
• Düzeltme yaptıktan sonra kâğıdını tekrar okuma ve gerekli yerlerde tekrar düzeltme yapma
• Birkaç kelimede yazım yanlışını düzeltme