ORHAN PAMUK’UN ESERLERİNDE METİNSEL-AŞKINLIK BİÇİMLERİ Metinlerarası yönelimli bir yazar olarak Orhan Pamuk’un romanları, Doğu ve
1. Metinsel-aşkınlık Bakımından Orhan Pamuk Edebiyatı
1.4. Yan-Metinsellik
Genette’in “paratextulalité” olarak belirlediği yan-metinsellik (paratextuality) ya dış-metinsellik, çoğunlukla kurmaca olmak üzere, bir ana-metin içerisinde, söz konusu metin ile ilgili ya da metni tamamlayan veya açımlayan, ana-metinden farklı;
ancak o metne içkin metinlere yer verilmesi yoluyla meydana gelen metinsel-aşkınlık biçimidir. Yan-metin (paratext), bir metinsel-aşkın başlangıç, sınır ve eşik olarak, tanımlanamayan bölge ya da bir tür giriş veya geçit olarak açıklanmaktadır. İzleksel 53 ve anlamsal kategorilerden meydana gelen yan-metin, çepermetin (peritext) ile çevremetnin (epitext) bir araya getirilmesiyle formüle edilir. Örneğin; bir romanın 54 başında bulunan kurmaca ya da kurmaca olmayan “Ön Söz” veya metnin sonunda yer alan “Son Söz” gibi tamamlayıcı bölümler; “Özgeçmiş”, “Kronoloji” gibi ilâve bölümler, dipnotlar, 18. yüzyıldan itibaren ana-metinlerde yer almaya başlayan epigraflar (tanımlık) ve eseri meydana getiren bölümlerle bölüm başlıkları, söz 55 konusu roman ile yan-metinsellik ilişkisi içerisinde bulunan iç-metinlerdir. Bunların yanında, ana-metni tamamlayan resim ve illüstrasyonlar, ana-metnin yazarına ait yazışmalar, eskizler; yayıncı ve çevirmen notları ile ön söz ve son sözler; mülakat ve söyleşiler, tartışma (kolokyum) ve tanıtmalar; ana-metne yönelik düzeltmelerle ortaya çıkan son-metinler de ana-metin ile yan-metinsellik biçiminde söyleşimde bulunan ikinci dereceden metinler olarak kabul edilmektedir. Genette, metnin aksesuarı olarak değerlendirdiği yan-metnin (paratext), ana-metinden bağımsız 56 biçimde mânâya sahip olmadığını, değerinin ana-metne bağlı bulunduğunu belirtir.
Genette’in yorumsal üst metnin iletisinin, mekânsal, zamansal, somut, pragmatik ve işlevsel yapısına dikkat çektiği yan-metin, ana-metin ile birlikte, kendi kuramsal konumunun belirlenmesini de tesis etmektedir.
Yan-metinler ile ilgili olarak, “Roman yazarlarının, yaşadıkları şeyleri hayal ürünü olarak göstermek ve hayal ettikleri ayrıntıları ve hikâyeleri de gerçekçi gibi sunmak için kitaplarının başında, arka kapakta, röportajlarda, hatıralarında
Gerard Genette, Paratexts: Thresolds of Interpretation (Trans.: Jane E. Lewin), Cambridge University Press, New
53
York, 1997, p. 2.
Gerard Genette, Paratexts, p. 5.
54
Genette’in yan-metinler arasında geniş ölçüde yer vererek bir tür kültürel bağlantı aracı ve entelektüelliğin şifresi
55
olarak değerlendirdiği epigraf, göndergesellik ilişkisi bakımından en kapsamlı yan-metin biçimlerinden biridir.
Gerard Genette, Paratexts, p. 110.
56
söyleyip yazdıkları[ndan]” , “yan edebiyat” olarak söz eden Pamuk, kurmaca 57 58 yan-metinler aracılıyla da, geniş bir yan-metinsellik çerçevesine sahip olan eserleri arasında yan-metinsellik bakımından, kurmaca ve teknik bağlamda da geniş bir örüntü meydana getirmektedir.
Beyaz Kale’de, Faruk Darvınoğlu’na ait kurmaca bir ön söz sayılabilecek
“Giriş” bölümü yer alır. Romanda el yazmalarını düzenleyen kurmaca yayıncı 59 Faruk Darvınoğlu tarafından kaleme alındığı belirtilen bu ön söz metninin romandaki varlığı, Beyaz Kale’de yan-metin ilişkisini temsil eder. “Giriş”, ana-metin Beyaz Kale’yi açımlamak üzere tasarlanmış bir tür yan-metindir. Romanın sonunda romancı Orhan Pamuk’un “söylem”ini temsil eden bir yan-metin olarak, “Beyaz Kale Üzerine” başlıklı bir “Sonsöz”, “bitiş” bölümü mevcuttur. Çoksesli romanlarda bir 60 ideolog olarak yazarın sesinin belirgin kılınmamasına uygun olarak, Beyaz Kale’de de roman kurucusunun sesi, ancak, bir tür son söz bölümü olan “Beyaz Kale Üzerine” bölümünde belirginleşmektedir.
Yeni Hayat’ta, Rıfkı Hat isimli kurmaca yazarın “ERENKÖY’DE CİNAYET. (A.
A.)” başlığıyla yer alan ölüm haberi, ana-metin içerisinde kurmaca bir yan-metin 61 olarak bulunmaktadır.
Orhan Pamuk’un bilhassa postmodern yönelimli romanlarında, metinlerarası kaynaklardan biri Kur’an-ı Kerîm olmuştur. Epigraf kullanımına yer verilmiş olan Benim Adım Kırmızı romanında, Bakara, Fâtır sureleri birer yan-metin olarak epigrafları oluşturmaktadır. Romanda Kara ile Şeküre’nin birbirlerine , Hasan’ın 62 Şeküre’ye mektupları da birer kurmaca yan-metindir. Benim Adım Kırmızı’nın söz 63 konusu çalışma boyunca ele alınan baskısında, yazar Orhan Pamuk’a ait “Tarih, Resim, Edebiyat” altbaşlıklı bir “Sonsöz” yer alır. Söz konusu bölüm, “Sonsöz” de, 64 Benim Adım Kırmızı’da yan-metinsellik bakımından metinsel-aşkın bir unsurdur. Son
Orhan Pamuk, “Orhan Bey, Siz Bunları Gerçekten Yaşadınız Mı?”, Saf ve Düşünceli Romancı, Yapı Kredi Yayınları
57
(1. Baskı: 2011, İletişim Yayınları, İstanbul), 2016, s. 26.
Orhan Pamuk, “Orhan Bey, Siz Bunları Gerçekten Yaşadınız Mı?”, Saf ve Düşünceli Romancı, s. 26.
58
Beyaz Kale, ss. 7-9.
59
A.g.e., ss. 143-150.
60
Yeni Hayat, s. 126.
61
Benim Adım Kırmızı, s. 49, 104-105, 166-167, 174, 327.
62
A.g.e., s. 170.
63
A.g.e., ss. 503-519.
64
kısımda yer alan “Kronoloji” bölümü de, romanla yan-metin ilişkisi 65 oluşturmaktadır. Ana-anlatı ya da çatı-anlatının kurmaca dokusuna dâhil olmayan, ancak metnin/romanın yorumlanması ve alımlanmasında tesiri bulunan yan-metinler, Benim Adım Kırmızı’nın kuruluş süreçlerine etkide bulunan yazarın biyografisi, sanat tarihi gibi veçhelerin bir ucu okur, alımlayıcı veya eleştirmenin elinde bulunan bir tür ipucu biçiminde yorumlanabilir. Eserin yazarlarına ait ön söz, son söz gibi yan-metinler, genellikle sanatsal üretim bakımından hatırı sayılır birer tecrübeye dayandığından, söz konusu “metnin” okunmasına yardımcı birer unsur görevine sahiptirler.
Kara Kitap’ın son kısmında bulunan “Epigraflar” bölümü, ana-metin 66 içerisinde bulunan epigrafların alındığı gönderge-metinleri içermektedir. Söz konusu gönderge-metinlerin kimi özgün metinler olmakla birlikte, Bottfollio’ya ait Obscuri Libri’den İbni Zerhani tarafından tercüme edildiği belirtilen ve burada Kitap-al Zulmet adıyla yer alan gönderge-metin, Kara Kitap’tan başkası değildir. Pamuk’un kendi eserleri içerisinde başka metinlerini gönderge-metinler olarak anımsadığı bilinmekle birlikte, ana-metne, ana-metin içerisinde bulunan yan-metinde yer verişi, Kara Kitap’a özgü “oyunsu” bir göndergeleştirme biçimidir. Böylece denilebilir ki, Kara Kitap’ta yan-metinsellik bağlamında bulunan “Epigraflar” başlıklı bölüm, ana-metnin epigraflarına ışık tutmakla birlikte, bu işlevden çok, “postmodern oyun”
çerçevesinde; Doğulu ve Batılı karşılıkları bulunan bir “kara kitap” tasavvuruyla ise
“simetri” izleğiyle ilgilidir. Ana-metnin yayımlanmasından yaklaşık olarak çeyrek asır sonra, 2013 yılında yayımlanmış olan Kara Kitap’ın Sırları adlı, Orhan 67 Pamuk’un yazı ve çizimlerini de içeren, Kara Kitap’ın yazım sürecine dair muhtevaya sahip kılavuz kitap da romanın yan-metinlerinden biri olarak tespit edilmiştir.
Masumiyet Müzesi , Pamuk’un yan-metin ilişkisi bakımından belki de en 68 geniş metin-ötesi ilgiye sahip romanıdır. Kemal Basmacı’nın hikâyesinin kurmaca-yazar Orhan Pamuk tarafından bir romana dönüştürülmesi yoluyla müzeye ait bir katalog oluşturma izleğine sahip ana-metinde, romanın içerisine müzegezer/okurun
Benim Adım Kırmızı, ss. 522-555.
65
Kara Kitap, s. 467.
66
Darmin Hadzibegovic (Der.), Kara Kitap’ın Sırları, Orhan Pamuk’un Yazı ve Resimleriyle, Yapı Kredi Yayınları,
67
İstanbul, 2013.
Orhan Pamuk, Masumiyet Müzesi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008.
68
müzeyi rahatlıkla bulabilmesi için bir haritanın yerleştirilmesi ; ilk girişin ücretsiz 69 olduğu bir müze bileti ve kurmaca hikâyede geçen kişi adlarını içeren bir dizin bölümünün eklenmesi fikri ; eser içerisinde uygulama sahası elde etmiştir. “Yalnız 70 Bir Giriş İçin Geçerlidir” ibareli müze bileti , Masumiyet Müzesi’nin konumunu 71 gösterir “Harita” ve “Karakter Dizini” , ana-metin Masumiyet Müzesi içerisinde 72 73 yan-metinleri temsil etmektedir. Romanın kurmaca dünyasının dışında yer alan İstanbul Çukurcuma Mahallesi Dalgıç Sokak’ta yer alan Masumiyet Müzesi ve bu 74 müzedeki görsellerin tanıtıldığı Orhan Pamuk tarafından hazırlanmış bir tür katalog olan Şeylerin Masumiyeti de birer yan-metinsellik ilişkisi düşündürmektedir. Ana-75 metin içerisinde Müze’nin “Masumiyet” adlı bir dergisi olduğundan geleceğin 76 bilim adamlarına bu dergide eseri ve hikayeyi açıklamak üzere yazılar yayımlamaları önerilerek söz edilir. Henüz tespit edilememiş olan “Masumiyet” dergisi, Orhan Pamuk tarafından çıkarılacak olan bir dergiye işaret gibidir. Böylece, gelecekte, ana-metin Masumiyet Müzesi’nin yan-ana-metinsellik ilişkisi içerisinde bulunduğu gönderge nitelikli yayınlardan biri olarak tespit edilebileceği tahmin edilmektedir.
Kafamda Bir Tuhaflık , “kitap”ın içerdiği yan-metinlerin sayısı bakımından en 77 kapsamlı ana-metinler arasındadır. Eserin ilk basımıyla birlikte bulunan küçük kitapçık, diğer romanlara göre oldukça belirgin durumdaki “İçindekiler” bölümü, 78
“Yoğurtçu ve Bozacı Hasan Aktaş ve Mustafa Karataş Kardeşlerin Aileleri” 79
Masumiyet Müzesi, s. 573.
69
A.g.e., s. 574.
70
A.g.e., s. 574.
71
A.g.e., s. 587.
72
A.g.e., s. 589-592.
73
Çalışmada ana-metin olarak ele alınan roman, “Masumiyet Müzesi”; romana konu olan Çukurcuma’da yer alan
74
“duygusal müze” ise “Masumiyet Müzesi” ibareleriyle gösterilmektedir. “Masumiyet Müzesi”, tekrar edildiği durumlarda “Müze” olarak anılmaktadır.
Orhan Pamuk, Şeylerin Masumiyeti, İletişim Yayınları, İstanbul, 2012.
75
Masumiyet Müzesi, s. 579.
76
Orhan Pamuk, Kafamda Bir Tuhaflık, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2014.
77
Kafamda Bir Tuhaflık, ss. 8-12.
78
A.g.e., ss. 6-7, arka iç kapak.
79
başlıklı aile ağacı, “Kronoloji” ve “Karakter Dizini” bölümleri, ana-metnin 80 81 tamamlayıcıları olarak yarı-kurmaca birer yan-metindir.
Orhan Pamuk’un eserelerinden parçalar ve ana-metnin yayımlandığı sırada henüz yayımlanmamış olan romanı Kafamda Bir Tuhaflık’ın başkişisi Mevlut’un ortaokul yıllarını konu alan bir “yan” hikâye içeren Ben Bir Ağacım , Doğan Kardeş 82 Dizisi için düzenlenmiş bir seçkidir. Kara Kitap, Benim Adım Kırmızı, Kar, Kafamda Bir Tuhaflık romanları, Öteki Renkler ve İstanbul - Hatıralar ve Şehir adlarıyla 83 yayımlanan deneme kitaplarıyla yan-metinsellik gösterir. Ben Bir Ağacım, söz konusu eserlerden gerçekleştirilen öz-alıntılar yoluyla ve aynı eserlerin romancının külliyatı içerisindeki metinsel-aşkınlık görüntüsü dolayısıyla bir yan-metindir. Aynı zamanda Ben Bir Ağacım’ın son kısmında yer alan “Parçaların Yer Aldığı Kitaplar” başlıklı indeks bölümü de, ana-metin Ben Bir Ağacım’a yönelik bir yan-84 metindir.