ORHAN PAMUK’UN ESERLERİNDE METİNSEL-AŞKINLIK BİÇİMLERİ Metinlerarası yönelimli bir yazar olarak Orhan Pamuk’un romanları, Doğu ve
1. Metinsel-aşkınlık Bakımından Orhan Pamuk Edebiyatı
1.5. Üst-Metinsellik
Üst-metinsellik (architextuality), bir ana-metnin, “okuma anlaşması” veya
“okuma sözleşmesi” gereği, belirli bir türe bağlı oluşu ile ilgilidir. Belirli bir ana-metnin metinsellik ilişkisinde bulunduğu türler, söz konusu metne göre birer üst-metin olarak kabul edilmektedir. Buna göre, Orhan Pamuk romanlarından her biri tür bakımından “roman” türü ile üst-metin ilişkisi içerisinde iken; aralarından Benim Adım Kırmızı, tarihî-polisiye, metinlerarası, karnavallaşmış ve postmodern roman estetiğine; Cevdet Bey ve Oğulları geleneksel-modern roman türüne bağlı 85 bulunmaktadır.
Metnin tür bakımından ait olduğu ulamı (kategoriyi) belirleyen üst-metinsellik bağlamında Beyaz Kale, karnavallaşmış roman türü içerisinde konumlanmaktadır.
Bilhassa Hoca ile Venedikli’nin tasarladıkları silah/aracın halka takdimi sırasındaki Karnaval sahneleri, Rabelais tarzı karnaval romanını anıştırır. Böylece Beyaz Kale,
Kafamda Bir Tuhaflık, ss. 472-477.
80
A.g.e., ss. 68-71.
81
Orhan Pamuk, Ben Bir Ağacım (Ed. Murat Yalçın-Darmin Hadzibegovic), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2013.
82
Orhan Pamuk, İstanbul: Hatıralar ve Şehir (1. Baskı: 2003), 14. b., Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2015.; Orhan
83
Pamuk, Resimli İstanbul: Hatıralar ve Şehir, 2. b., Yapı Kredi Yayınları (1. Baskı: 2015), İstanbul, 2016.
Ben Bir Ağacım, s. 125.
84
Orhan Pamuk, Cevdet Bey ve Oğulları (1. Baskı 1982, Karacan Yayınları), 2. b., Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2014.
85
Rabelais metinleri ile üst-metinsellik çerçevesinde metinsel-aşkın ilişki içerisinde bulunur.
Beyaz Kale’de yer alan karnaval sahneleri, birer üst-metin olarak orta çağ karnaval geleneğine bağlı metinler toplamını hatırlatır. Venedikli ile birlikte Türk donanmasına esir düşenlerin İstanbul’a gelip karşılandıkları sahne bir tür karnaval sahnesi olarak betimlenmiştir:
“İstanbul’a gösterişli bir törenle girdik. Çocuk padişah bizi seyrediyormuş. Bütün direklerin tepesine sancaklar çektiler, altlarına da bizim bayrakları, Meryem Ana tasvirlerini, haçları tersinden asıp külhanbeylerine aşağıdan oklattılar. Derken toplar yeri göğü inletmeye başladı.
Sonraları, bir çoğunu karadan hüzün, bıkkınlık ve neşeyle seyrettiğim tören çok uzun sürdü, güneşten bayılanlar oldu. Akşama doğru Kasımpaşa'da demirledik. Bizleri Padişah'a çıkarmak için zincire vurdular, askerlerimizi gülünç göstermek için zırhlarını ters giydirdiler, kaptanların ve subayların boyunlarına demir çemberler taktılar, gemimizden aldıkları borularımızı, trampetlerimizi alayla ve keyifle çalarak eğlene eğlene bizi saraya götürdüler.
Yollara dizilmiş halk neşe ve merakla bizi seyrediyordu. Padişah, biz onu göremeden, hakkına düşen esirleri seçip ayırttı. Bizi de Galata'ya geçirip Sadık Paşa'nın zindanına tıktılar.”86
Karnavallaşmış romanlarla üst-metin ilişkisi içerisindeki ana-metin Beyaz Kale romanı için, “roman” türü ve bu tür içerisinde tarihî romanlar da bir tür üst-metin durumundadır. Beyaz Kale’nin postmodern eğilimli bir roman olması münasebetiyle, postmodern özellikli edebiyat eserleri de ana-metin ile üst-metinsellik ilişkisi içerisindedir.
Benim Adım Kırmızı ile ana-metinsellik ilişkisi içerisinde bulunan, alt-metin Don Quijote, anıştırma ve gönderge yoluyla da metinlerarasıdır. Türev ilişkileri bakımından Beyaz Kale ile arasında öykünme ilişkisi bulunan Don Quijote bağlamında, Beyaz Kale’nin parodi-romanlarla da üst-metin ilişkisi tespit edilmiştir.
Parla’nın da belirttiği gibi, pek çok romancının yanında Pamuk’un romanıyla da metinlerarası olan Cervantes’in kanon hâldeki eseri, roman içerisinde palimpsest bir konumda bulunmaktadır. Beyaz Kale, üst-metin çerçevesinde, roman türü içerisindedir. Roman türünün içerisinde ise, masalsı ve gerçeküstü özelliğiyle
“masal”; birtakım cinayet hadiseleri ve bunların çözülme gayretlerini içermesi bakımından “polisiye” anlatılar ile üst- metinsellik ilişkisi içerisindedir.
Beyaz Kale, s. 14.
86
Kara ile Şeküre’nin çocukluklarından beri birbirlerine yönelik duygusal yakınlıkları romanı “romans” türü ile ortak kılarken, Kara ve Şeküre aşkının Hüsrev ile Şirin hikâyelerine bağlı anlatılar ile koşutluğu bakımından “mesnevi” türü de Benim Adım Kırmızı için üst-metindir. Yorumsal üst-metin çerçevesinde roman estetiği etrafında bir çerçeve oluşturan roman, Bahtin’in tespit ettiği “çoksesli” ve
“karnavalesk” metinlerle de üst-metin ilişkisinde bulunur.
Bilhssa Benim Adım Kırmızı’da, yer yer Beyaz Kale, Kara Kitap, Kar’da yakalanan grotesk bakış ve Kara Kitap’ta bir romanın konu dışına çıkabilir ve her şeyi içerebilir oluşuyla tespit edilebilen ansiklopedik görünüm, modern, özgün ve 87 bireysel bir dünya görüşünün ürünü olarak yeni bireysel grotesk biçimin ilk örneği, konusu her şey olan ve anlatma zevki için yazılmış Tristram Shandy ile üst-88 89 metinsellik çerçevesini oluşturmaktadır.
Ansiklopedi türü ile kapsamlı bilgi aktarımı ve öğrenme süreci gibi benzerlikler gösteren ansiklopedik roman türü, Kara Kitap’ın da içerisinde değerlendirildiği bir edebî sınıf olarak tespit edilmiştir. Bir ansiklopedik gelişim 90 romanı (Bildungsroman) olarak Kara Kitap, Dante’ye ait İlahi Komedya, 91 Rabelais’ye ait Gargantua ve Pantagruel; Cervantes’e ait Don Quijote, Goethe’ye ait Faust, Herman Melville’e ait Moby Dick ve James Joyce’a ait Ulysses gibi diğer ansiklopedik edebî anlatılar ile üst-metinsellik ilişkisi içerisindedir.
Masumiyet Müzesi, üst-metinsellik bakımından oldukça özgün bir yapıdadır.
Pamuk’un “aşk romanı” olarak kurduğu ana-metin, kurmaca düzlemde Masumiyet Müzesi adlı bir müzenin kataloğu olarak tasarlanmış; böylece, okur ile roman türü yerine, müze fikri etrafında bir okuma anlaşması gerçekleştirilmiştir. Müze ile ana-metin arasındaki ana-metin-ötesi ilgi, Masumiyet Müzesi’ne estetiksel-aşkın nitelik sağlarken, ana-metin ile Şeylerin Masumiyeti arasındaki metin-ötesi ilgi, ana-metni postmodernist bir metinsel-aşkın görünüme ulaştırır. Böylece, “katalog”, postmodern
Orhan Pamuk, “Herkesin Böyle Bir Amcası Olmalı…”, Tristram Shandy, ss. 9-10.
87
Orhan Pamuk, A.g.e., s. 11.
88
Laurence Sterne, Tristram Shandy: Beyefendi’nin Hayatı ve Görüşleri (Çev.: Nuran Yavuz), 5. b., Yapı Kredi
89
Yayınları (1. Baskı: 1999, İstanbul), İstanbul, 2017.
Hülya Adak, “Pamuk’un Ansiklopedik Romanı”, Kara Kitap Üzerine Yazılar (Der. Nüket Esen), İletişim Yayınları (1.
90
Baskı: Can Yayınları, 1992), İstanbul, 2009, s. 275-294.
Hülya Adak, “Pamuk’un Ansiklopedik Romanı”, Kara Kitap Üzerine Yazılar, s. 276.
91
özellikli bir romana dönüşür. Nitekim başından beri bir roman olan ana-metin,
“postmodernist” ve “oyunsu” doğası gereği “katalog” olmuştur.
Pamuk’un tarihî konulu romanları, Cevdet Bey ve Oğulları, Beyaz Kale, Benim Adım Kırmızı; kısmen Kar ve Kafamda Bir Tuhaflık, yazarın Benim Adım Kırmızı’daki özerk karakter meddah hatırlatmasıyla yazarlığın ifade olanakları bakımından bir tür kıyafet değiştirme isteğine benzetttiği tarihî roman türü ile üst-92 metinsellik ilişkisi içerisindedir.
Pamuk’un bir tarihî aile romanı olarak kurduğu ilk romanı Cevdet Bey ve Oğulları, Thomas Mann’a ait Türkçe yayımı Buddenbrooklar: Bir Ailenin Çöküşü 93 adıyla gerçekleştirilen ve Mann’ın da ilk romanı olan aile tarihi romanı ile üst-metinsellik bağlamında metin-ötesi ilgiye sahiptir.