Basit ve geniş anlamıyla, serbestçe karar alma, hareket etme yetkisidir. Bunun aksi bağlı yetkidir. Gerçekten bağlı yetkinin varlığı halinde yönetimin hiçbir hareket serbestîsinin olmadığı, önceden belirlenen kuralların çizdiği sınırların dışına çıkılamayacağı kabul edilmektedir.
Takdir Yetkisi; kanunen tam olarak açık olmayan bazı durumlarda kullanı- lan ancak yine kanunen tanınan bir yetkidir. Takdir yetkisinde idareye seçme ser- bestîsi tanınmıştır.
Mevzuat, uygulanmakta olan anayasa, kanun, kanun hükmünde kararna- me, uluslararası antlaşma, tüzük, yönetmelik ve diğer düzenleyici işlemlerden olu- şur.
Polis Meslek Mevzuatı ise; polisin görevlerini yerine getirirken ve yetkile- rini kullanırken güç aldığı pozitif hukuk kurallarının bütününü teşkil etmektedir.
Polis Görev ve Yetkileri Kanunu Taslağı 5. maddesi takdir yetkisi ve ölçü- lülük ilkesi adı altında, polisin tedbirlerindeki takdir yetkisini, ne gibi hareket et- meleri ve sınırını belirtmeye ve alanını netleştirmeye çalışmıştır.
III. YETKİNİN ÖZELLİKLERİ
Yetki sadece bir hak değil, ayni zamanda bir mükellefiyettir. Görevin ye- rine getirilmesinde kullanılır ve gerektiği zaman kullanılmazsa sorumluluk doğu-
108 SÖNMEZ, s. 2.
rur. Geneldir ve her yerde ve aynı şekilde kullanılır. Yetkinin herkes için aynı ve eşit şekilde kullanılması gerekir. Şahsi menfaat için değil, kamu yararı için kulla- nılmalıdır. Yetkinin kaynağı yürürlükte olan anayasa, kanunlar, tüzükler, yönetme- likler vs. hukuk kurallarıdır.
a.Konuda Yetki
Her şeyden önce, polis yetkisini kullanırken yapacağı görevin konusunu incelemelidir. Yapılacak görev polisi nedenli ilgilendiriyorsa bunun araştırmasını yapması gerekir. Çünkü vatandaş başı sıkışınca hemen polise koşar. Polis mesleki mevzuata hâkim değilse yanlış bir yetki kullanarak suçlu duruma düşebilir. Örne- ğin iki kişi arasındaki bir alacak meselesi polisi ilgilendirmez. Polis bu konuda yet- kili olmadığını bilmelidir. Ancak burada polis vatandaşa yol göstermek suretiyle yardımcı olmalıdır110.
b. Mekânda Yetki
Polisin görev alanı kendi teşkilatı arasında taksime tabi tutulduğu gibi jan- darma ile de görev sahaları belirli bir şekilde ayrılmıştır.( Ancak jandarma ile iş birliği bu kaidenin dışındadır.) Polis her zaman ve her yerde genel olarak görevli- dir. Ancak kendi görev ve yetkilerini kullanılmasında esas görev alanı daha uygun düşmektedir111.
c. Zamanda Yetki
Yetkiyi kullanmaya hak kazanmak için kişinin polis olması ve görevi ba- şında bulunması gerekir. Polis görevli bulunduğu mülki sınırlar içinde zamanına bakılmaksızın suçla karşılaştığında suça el koymak mecburiyetindedir. İşi daha sonra yetkili zabıtaya devreder. Ayrıca zamandaki yetki kanundaki yetkinin kulla- nabileceği süreyi ifade eder. Örneğin zaman itibari ile bir suçlunun hürriyetine teh- dit için yaslar polise 24 saat müsaade vermiştir. Vatandaşı keyfi olarak istediğimiz kadar gözaltında bulunduramayız. Bunun için yetki belirli zaman içinde kullanıl- malıdır112.
110 TEZSEVER, s.7.
111 TEZSEVER, s.7. 112 TEZSEVER, s.7.
IV. YETKİ UNSURUNDA GÖRÜLEN SAKATLIKLAR
a.Yetki Gaspı
Yönetim adına irade açıklamasına bulunmaya, başka bir deyişle karar al- maya yetkisi olmayan, yine yönetim içinde yer alan, bir kişinin yaptığı işlemler yetki ile sakattırdır. Yetki gaspında, işlem yapılacak konu, yönetimin görev alanına girmekte, fakat yönetim adına karar alan kimse, yönetim adına irade açıklamaya yetkisi olmayan bir görevlidir113.
b.Yetki Aşımı
Herhangi bir makamın zamanda, konuda, mekânda yetkisiz olduğu halde her hangi bir tasarrufta bulunmasıdır(İşten el çektirilmiş polis memurunun bir kişi- yi gözaltına alması gibi.)114.
c. Yetki Saptırması
Yetkiyi veren kanunun özel maksadının şahsi kin, garez ve husumet gibi şekillerde aşılması yetkinin saptırılmasıdır115.
V. YETKİ SORUMLULUK İLİŞKİSİ
Yetki ve sorumluluk ilişkisi, konusu ile esas ilgili olan sorumluluk, yapılan işin sonucu ile ilgili hesap verme anlamındadır.
Anayasaya göre, idare kendi eylem ve işlemlerinden dolayı sorumlu ol- duğu ve bundan dolayı ortaya çıkacak zararı ödemekle yükümlü olduğu anayasa hükmüdür.
Sorumluluk ve hesap verme hem ceza alma, hem de maddi tazminat öde- me şeklinde olmaktadır. Polis genellikle riskli işlerle uğraşır, kişi veya kuruluşlara maddi veya manevi zarar verebilir. Örneğin; görevin yapılabilmesi amacıyla polis sanığın kapısına veya aracına zarar verebilir. Ya da olay ile ilgisi olmayan birisi- nin yaralanmasına veya maddi zarara uğramasına neden olabilir.
VI. GÜVENLİK KUVVETLERİ ARASINDAKİ YETKİ İLİŞKİSİ
ETK 1.maddesine göre Genel asayiş ve emniyetin sağlanmasından birinci derecede İçişleri Bakanı sorumludur. Bakan bu görevi EGM ve diğer zabıta teşki-
113GÖZÜBÜYÜK, s.278.
114GÖZÜBÜYÜK, s 80. 115GÖZÜBÜYÜK, s. 80.
latlan eliyle yürütür ve gerektiğinde Bakanlar Kurulu kararı ile askeri birliklerden istifade eder.
İçişleri Bakanlığı iç güvenlik hizmeti gören değişik zabıta kuvvetlen ara- sında ve zabıta, asker arasında koordinasyon hizmeti görür; Polis ve Jandarma ikisi de genel zabıta kuvvetleridir. Her biri kendi görev alanında benzer hizmetleri aynı yetkileri kullanmak suretiyle görürler. Ancak suç ve suçlu sınır tanımadığından zaman zaman farkına varılmadan veya bilerek ve haber vererek birbirlerinin görev alanlarına girebilirler. Ayrıca gerektiğinde Mülki amirin emriyle bu kuvvetler bir- birlerinin görevlerine yardım edebilirler.
Bu durum İl dâhilinde Vali, İlçe dâhilinde Kaymakam çağrısıyla gerçekle- şebilir. Asker iç güvenlik hizmeti gördüğü zaman zabıta yetkilerini kullanır. İl ida- resi kanununa göre, silahlı kuvvetler birliği polis ile beraber görev yaptığı esnada sevk ve idareden en kıdemli askeri komutan sorumludur. Bu husus polis ile jan- darmanın beraber çalışması halinde de aynen geçerlidir.
VII. İNSAN HAKLARI AÇISINDAN POLİSİN YETKİ KULLANIMI VE SINIRI
Kolluk hizmetinin rolü kamu düzenini sağlama, suçun araştırılması, şüp- helinin adalet önüne çıkartılması, huzuru ve asayişi temin etme, ihtiyacı olanlara yardımcı olma, aciz ve güçsüzleri korumadır.
Bir suç işlenmesi durumunda kolluğun görevi şüpheliyi bulmaktır. Şüphe- linin suçlu olduğuna ancak mahkeme karar verecektir. Suçlunun cezalandırılması da şüpheliyi polis değil, mahkeme cezalandırır. Soruşturma yapan polisin görevi doğruyu ortaya çıkarmak ve itiraf ettirmeyi sağlamaktır.
Kolluğun sivillerden farklılığı vardır. Demokratik bir toplumda, yetki kol- luğa yasalar tarafından verilir. Toplum, kolluğa, yetkilerini kötüye kullanmayacağı konusunda güvenir. Kötüye kullanma söz konusu olduğunda ise adalete olan inanç zarar görür. Yetkilerin kötüye kullanılmasının daha ciddi olduğu durumlarda ise sivillerin kendi adalet sistemlerini uygulaması tehlikesi mevcuttur.
Demokratik bir toplumda, polisin görevini yaparken dikkat etmesi gereken en önemli ilkeler özellikle, eşite davranmak, insan onuruna saygı ve insan hakla- rının korunmasıdır. Avrupa Konseyi tarafından hazırlanan Avrupa Polis Etiği Yö-
netmeliği çerçevesinde de, polis teşkilatının bir hizmet organizasyonu olarak yapı- landırılması tavsiye edilmektedir.
Bu polis teşkilatının sunduğu ürün ise, insan hakları esası üzerinde kurulu olan, toplumsal huzur, düzen ve güvenliğin korunması ile sınırlanabilir.
Bundan da Polis organizasyonunun, bir devlette kesinlikle insan haklan koruyucusu olarak görülebileceğinin sonucu çıkartılabilir.
İnsan haklarına uyma garantisi devlete ait bir sorumluluktur. Devlete ait olan güç kullanma tekeli, emniyet ve asayiş konularında icra etmesi için polise devredilmiştir.
Polisten daha çok, hukuk düzeni tarafından kendisine tahsis edilen yetkileri, duruma yönelik ve orantılı bir şekilde birbirine ilişkilendirip uygulaması talep edilmektedir.