İÇİNDEKİLER KISALTMALAR ... Vİ ÖZET ...Vİİİ ABSTRACT... İX GİRİŞ ... 1 I. ÇALIŞMANIN AMACI... 1
II. ÇALIŞMANIN KAPSAMI ... 1
III. KOLLUK VE POLİS... 2
A. KOLLUK KAVRAMI... 2
B. POLİS KAVRAMI, GELİŞİMİ VE SINIFLANDIRILMASI ... 3
1. Polisin Kavramı, Amacı ve Gelişimi ... 3
2.Polisin Sınıflandırılması ... 6
3. ÖZEL MAHİYETTEKİ POLİS KURULUŞLARI VE GÖREVLERİ ... 9
C. KOLLUK HİZMETLERİNİN ÖZELLİKLERİ ... 9
IV. POLİSİN TOPLUMDAKİ ROLÜ ... 10
A. KAMU DÜZENİ KAVRAMI ... 10
B. KAMU DÜZENİ VE POLİS İLİŞKİSİ... 11
C. HUKUK DEVLETİ KAVRAMI ... 12
D. MODERN HUKUK DEVLETİNDE POLİSİN YERİ VE ÖNEMİ ... 13
III. TÜRK POLİS TEŞKİLATININ TARİHÇESİ ... 13
A. ESKİ TÜRKLERDE POLİS ... 13
B. OSMANLI DÖNEMİNDE POLİS... 15
1. Kuruluşundan İstanbul un Fethine Kadar Olan Dönem (1299–1453)... 15
2. Yeniçeri Dönemi (1453–1826 ) ... 16
3. Yeniçeri Ocağının Kaldırılmasından Sonraki Dönem(1826–1845) ... 17
4. Zaptiye Müşirliği Dönemi (1845 – 1879)... 18
5. Zaptiye Nezareti Dönemi ( 1879–1908 ) ... 19
6. İkinci Meşrutiyet Dönemi (1909–1923) ... 20
C. CUMHURİYET DÖNEMİNDE POLİS ... 21
1. Cumhuriyetin İlk Yıllarında Emniyet Teşkilatı ... 21
IV. POLİS YETİŞTİREN KURUMLAR ... 25
A. POLİS MESLEK YÜKSEK OKULLARI ... 25
B. POLİS KOLEJİ... 26
C. POLİS AKADEMİSİ... 26
BİRİNCİ BÖLÜM ... 28
POLİSİN GÖREVLERİ... 28
I. GÖREV KAVRAMI ... 28
II. POLİSTE GÖREVİN YERİNE GETİRİLMESİ VE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN ŞARTLAR ... 29
A. GECİKMEDE TEHLİKE ŞARTI ... 30
B. GÖRÜNÜŞTE HAKLILIK ŞARTI... 30
C. ZORUNLULUK ŞARTI... 30
D. ORANTILIK ŞARTI... 31
IV. POLİSİN GÖREV ÇEŞİTLERİ ... 32
A. HİZMETİN NİTELİĞİNE GÖRE POLİSİN GÖREVLERİ... 32
1. Polisin Genel Asayiş Görevleri... 33
2. Polisin Sosyal Yardım Görevleri ... 33
B. HİZMETİN MAHİYETİNE GÖRE POLİSİN GÖREVLERİ ... 35
1. Polisin Devletin Yürütme Gücüne Yardım Görevi... 35
2. Polisin Önleme Görevi... 35
3. Polisin Olayları Bastırma Görevi... 38
4. Polisin Adli Görevleri... 38
İKİNCİ BÖLÜM... 40
POLİSİN YETKİLERİ ... 40
BİRİNCİ KISIM ... 40
YETKİ KAVRAMI, ÇEŞİTLERİ VE SINIRLARI ... 40
I. YETKİ KAVRAMI ... 40
II. YETKİ ÇEŞİTLERİ... 42
A. BAĞLI YETKİ ... 42
B. TAKDİR YETKİSİ... 43
III. YETKİNİN ÖZELLİKLERİ ... 43
V. YETKİ SORUMLULUK İLİŞKİSİ ... 45
VI. GÜVENLİK KUVVETLERİ ARASINDAKİ YETKİ İLİŞKİSİ ... 45
VII. İNSAN HAKLARI AÇISINDAN POLİSİN YETKİ KULLANIMI VE SINIRI... 46
A. KANUNLARIN POLİSİN YETKİ VE GÖREVLERİNE ETKİSİ ... 47
B. POLİSLERİN YETKİ KULLANIMINDA MESLEKİ DAVRANIŞLARI... 48
C. YETKİ KULLANIMINDA İNSAN HAKLARI... 48
1.İnsan Hakları Kavramı ve Özellikleri... 48
2. İnsan Haklarının Sınırlandırılması... 50
İKİNCİ KISIM... 52
POLİSİN ÖNLEYİCİ YA DA İDARİ YETKİLERİ... 52
I. ÖNLEYİCİ (İDARİ) KOLLUK KAVRAMI... 52
II. ÖNLEYİCİ KOLLUK HİZMETLERİNİN ÖZELLİKLERİ... 54
III. POLİSİN ÖNLEYİCİ YA DA İDARİ KOLLUK YETKİLERİ... 56
A. POLİSİN DURDURMA VE KİMLİK SORMA YETKİSİ ... 56
1. Durdurma Kavramı ... 56
2. Kimlik Sorma Kavramı... 57
3. Kişi ve Araçları Durdurma ... 59
4. Durdurma Üzerine Yapılacak İşlemler ... 62
B. POLİSİN PARMAK İZİ VE FOTOĞRAF ALMA YETKİSİ ... 65
1. Parmak İzi Kavramı ... 65
2. Parmak İzi ve Fotoğraf Alma Yetkisi ... 65
3. Fizik Kimliğinin Tespiti... 67
4. Şüpheli veya Sanığın Teşhisi... 68
5. Yetkinin Kullanılma Usulü, Arşivleme, Silme ve Şahsi Verilerin Korunması 69 C. POLİSİN AÇILMASI İZNE BAĞLI OLAN İŞ YERLERİ KONUSUNDA TAHKİKAT VE FAALİYETTEN MEN ETME YETKİSİ ... 70
1. Umuma Açık İstirahat ve Eğlence Yerleri Kavramı... 70
2. Umuma Açık ve İstirahat Yerleri İle İlgili Genel Bilgiler... 71
3. Kolluk Denetimi ... 72
4. Kapatma Kavramı Ve Kapatma Yetkisinin Uygulanması... 73
1. Men Etme Kavramı ... 75
2. Polisin Genel Ahlaka Aykırılık Nedeniyle Men Etme Yetkisi... 76
3. Polisin Küçükler ile İlgili Men Etme Yetkisi ... 76
4. Polisin Gürültüyü Men Etme Yetkisi... 77
5. Polisin Trafikle İlgili Men Etme Yetkisi ... 77
6. Polisin Neşriyat ile İlgili Men Etme Yetkisi... 77
7. Polisin İzin Alınmadan Yardım Toplamayı Men Etme Yetkisi ... 78
8. Polisin Kişileri Adresten Ayrılmayı Men Etme Yetkisi ... 78
E. POLİSİN KAPALI YERLERE GİRME YETKİSİ ... 79
1. Konut ve İşyeri Kavramı... 80
2. Konut ve İşyerlerine Girmenin Şartları ... 81
3. Üniversitelere Girmenin Şartları... 82
F. POLİSİN UYARIDA BULUNMA VE EMİR VERME YETKİSİ ... 83
G. POLİSİN ÖNLEYİCİ YAKALAMA YETKİSİ ... 84
1. Önleme Yakalaması Kavramı... 84
2. Kolluğun Yakalama Yetkisi... 84
3. Kimliğini İspat Edemeyenlerin Gözaltına Alınması... 86
H. POLİSİN ÖNLEME ARAMASI YETKİSİ ... 86
1. Önleme Araması Kavramı ... 86
2. Önleme Aramasının Konusu... 88
3. Önleme Aramasının Amacı ... 88
4. Önleme Aramasının Şartları ... 90
5. Önleme Araması Yapılabilecek Yerler... 94
6. Karar Veya Emir Olmaksızın Yapılacak Önleme Aramaları ... 99
7. Önleme Aramaları Açısından Özel Statülü Şahıslar... 102
I. POLİSİN ZOR VE SİLAH KULLANMA YETKİSİ... 104
1. Polisin Zor Kullanabileceği Haller ... 105
2. Zor Kullanmada Genel Kurallar ... 105
3. Silah Kullanma ... 108
J. BİLGİ TOPLAMA VE İSTİHBARAT YETKİSİ... 112
1. Bilgi Toplama İstihbarat Kavramları... 112
3. Gizli Soruşturmacı Görevlendirilmesi ... 117
4. Teknik Araçlarla İzleme ... 120
K. POLİSİN SORUŞTURMAYI KAPSAYAN İLLER ARASI GÖREVLENDİRME YETKİSİ ... 121
ÜÇÜNCÜ KISIM... 123
POLİSİN ADLİ YETKİLERİ ... 123
A. POLİSİN ADLİ KOLLUK YETKİSİ... 123
1. Adlî Kolluk Görevlileri ... 123
2. Adlî Kolluk Sorumlusu... 123
3. Adli Kollukla İlgili Esaslar ve Adli Kolluğun Yetkileri ... 124
B. POLİSİN ADLİ ARAMA YETKİSİ ... 126
1. Arama Kavramı ... 126
2. Arama Kararı Yetkisi ... 128
3. Aramada Genel Kurallar... 132
C. POLİSİN ADLİ YAKALAMA YETKİSİ ... 137
1. Yakalama Kavramı... 137
2. Yakalama ve Yakalanan Kişi Hakkında Yapılacak İşlemler ... 138
3. Yakalama, Gözaltına Alma ve Muhafaza Altına Alma Yetkisi ... 140
4. Gözaltı Süresi, Salıverme ve Adlî Mercilere Sevk... 142
D. POLİSİN İFADE ALMAK İÇİN DAVET VE İFADE ALMA YETKİSİ... 146
1. İfade Alma Kavramı ... 146
2. Şüpheli ve Sanık Kavramı ... 149
3. İfade Almada Sorgu Usulü ve Sorguda Yasak Usuller ... 149
4. Şüpheli veya Sanığın Müdafi Seçimi, Görevlendirilmesi, Görev ve Yetkileri 157 5. Temel Hak ve Hürriyetler Çerçevesinde İfade Alma ... 161
SONUÇ ... 163
KISALTMALAR
Any. :Anayasa
AİHM :Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi AİHS :Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi APK :Araştırma Planlama Koordinasyon
AHFY :Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları
Bas. :Basımevi
C. :Cumhuriyet
Cl. :Cilt
CMK :Ceza Muhakemeleri Kanunu
CM :Ceza Muhakemesi
CMH :Ceza Muhakemesi Hukuku
CMUH :Ceza Muhakemesi Usul Hukuku
Çev. :Çeviri
ET :Emniyet Teşkilatı
ETK :Emniyet Teşkilatı Kanunu EGM :Emniyet Genel Müdürlüğü EM :Emniyet Müdürlüğü
FYO :Fakülte Yüksek Okulu İHFM :İstanbul Hukuk Fakültesi Mecmuası KTK :Karayolları Trafik Kanunu
Kit. :Kitabevi
Mat. :Matbaa
md. :Madde
PVSK :Polis Vazife ve Selahiyet Kanunu PVST :Polis Vazife ve Selahiyet Tüzüğü
S. :Sayı
s. :Sayfa
OHAL :Olağanüstü Hal
TC :Türkiye Cumhuriyeti
TBMM :Türkiye Büyük Millet Meclisi
vb. :Ve Benzeri
vd. :Ve Devamı
ÖZET
Polisin görev ve yetkileri adlı çalışmamızda; polisin tanımı ve tarihsel geli-şimi, Türk polis teşkilatının tarihi ile görev ve yetki kavramları ve çeşitleri, görev ve yetki ile ilgili işlenebilecek suç ve cezalar işlenmiştir.
Etkili bir polis hizmetinin öncelikli hedefi halkın huzur, can ve mal güvenli-ğinin sağlanması için suçun işlenmesinin önlenmesi, eğer suç işlenmiş ise suçlunun yakalanarak adli makamlara teslim edilmesidir. Bu da polise adli ve idari yetkilerle birlikte çok geniş sorumluluklar yüklemektedir.
Kolluğun önleme görevi suç işleninceye kadar olan safhalardan oluşur. Poli-sin önleme görevlerinin bir kısmı doğrudan doğruya konusu suç teşkil eden fiil ve hareketlere karşı tedbirlerden oluşurken, bir kısmı ise, konusu suç teşkil etmediği halde, kamu düzenini ve asayişi temine yönelik tedbirlerdir.
Kolluğun adli görev ve yetkileri ise suç işlendikten sonra başlar. Aynı polis memuru suç işlenmeden önce önleme göreviyle hareket ettiği halde, suç işlendikten sonra yaptığı işlemlerde adli polis sıfatıyla hareket eder ve suç ile ilgili araştırmaları savcı adına yapar.
Türkiye, taraf olduğu milletlerarası sözleşmeler konusunda taahhütler altına girmiş ve bunlara paralel olarak Anayasada da bu sözleşmelerdeki hak ve özgürlükle-re ile ilgili düzenlemeler yaparak, Türk Ceza Kanunun da bu özgürlük ve hakların anayasada güvence altına alınması doğrultusunda ihlal edilmesini engellemek ve ihlal edenlerle ilgili ceza öngörerek kendi içinde içselleştirmiştir.
ABSTRACT
In our study concerning with duties and powers of the police, the definition of a police and its historical development, the history of police organization and concepts about its duties and powers, and possible crimes and punishments violating powers have been presented.
The leading aim of effective police service is to prevent crime in order to provide and progress public peace, order and sequence and is to bring criminals to justice when they commit crime. This gives a heavy responsibility to the police in addition to their judicial and administrative powers.
Preventive duty of police force consists of steps until a crime is committed. While some of the preventive duties of police force directly consist of some precautions and actions concerning crime, others consist of precautions concerned with setting police order and sequence.
The duties and powers of police force start when a crime is committed. Although police try to prevent the crime before it is committed, police act as criminal police after the crime is committed and do his investigations under the name of prosecutors.
Turkey has undertaken some commitments concerning international contracts Turkey supports and some regulations related to rights and freedoms have been made in constitutional charter. After the Turkish Criminal Code was regulated and covered these rights and freedoms, the new regulations and rule have been internalized to prevent violation and punish those violating the rules and regulations.
GİRİŞ I. ÇALIŞMANIN AMACI
Polis, doğru ile yanlışın kesiştiği yol kavşağında üniformalı nöbetçidir. Bir ülkede kamu düzeninin sağlanması, sürdürülmesi, güvenliğin temini, suçun önlenme-si ve suçluların yakalanması gibi sorumlulukları ile sosyal yapının bir parçasıdır. Ancak günümüzde eğitim düzeyi yüksek olan toplumların polisten beklentileri de artmıştır. Toplum, artık polisin kanunda yazılı görevlerini, katı kurallar içinde, kaba bir biçimde değil, insan haklarına saygılı, hoşgörülü ve hukuk kuralları içinde yap-masını beklemektedir.
Polis halkın bu beklentilerini karşılamak için kendisine kanunlarla verilmiş olan görev ve yetkileri yerine getirirken yine kanunlarla belirtilen sınırlar içerisinde hareket etmek zorundadır. Polise yetki veren bu kanunların başında 2559 sayılı Polis Vazife ve Selahiyet Kanunu gelmektedir. Bu kanunda yetki ve sorumlulukları belir-tilmiş olup polisin bu çerçevede hareket etmesi beklenmektedir. Polise yetki ve so-rumluluklar veren diğer bir kanun da 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunudur. Bu kanun PVSK gibi özel hükümlerden ziyade daha genel hükümlere yer vermektedir.
II. ÇALIŞMANIN KAPSAMI
Bu çalışmada amaç 3201 sayılı Emniyet Teşkilatı Kanunundaki tanım ve sı-nıflandırmalarla 2559 sayılı Polis Vazife Ve Selahiyet Kanunu ile 2571 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu açısından polisin görev ve yetkilerini inceleyerek, tam olarak anlaşılmayan durumlara açıklık getirmek ve işlenebilecek suç ve ihmallerin ortadan kaldırmak veya oluşmasının önlenmesini sağlamaktır. Tabi bu ara da Polisin bilmesi ve unutmaması gereken hususlardan birisi de bilgiyi tazelemek ve canlı tutmaktır.
Belirtilen amaçlar çerçevesinde çalışma yedi bölümden oluşacaktır. Birinci bölümde çalışmanın amaç ve kapsamı, ikinci bölümde kolluk ve polis kavramı ile sınıflandırılması ve kamu düzeni açısından gerekliliği ve hukuk devletinde polisin yeri ve önemi ile tarihsel gelişimi ve polis yetiştiren kurumlar işlenmiştir.
Birinci bölümde, görev kavramı, görev çeşitleri, görev sırasında dikkat edilmesi gereken hususlar ile görev sırasında meydana gelen zararların nasıl tanzim edileceği ve görev ile ilişkin doğan haklar Polis Vazifeleri ve Selahiyet Kanunu ile Ceza Muhakemeleri Kanunu açısından işlenmiştir. Ayrıca polise verilen bu
görevle-rin kanunlarda kim ya da kimlere karşı sorumlu olduğu da incelenerek benzerlikler ve ayrılıklar bulunmaya çalışılmıştır.
İkinci bölümde, yetki kavramı, yetkinin çeşitleri, yetkinin özellikleri, yetki unsurunda görülen sakatlıklarla ile temel hak ve hürriyet ile insan hakları açısından polisin yetki kullanımı ve sınırları ile güvenlik kuvvetleri arasındaki yetki ilişkisi incelenmiştir. Bu yetkilerin hangi kanunda nasıl ele alındığı ve bu yetkilerin nasıl kullanılacağı, kullanmada sınırın aşılması veya dikkat edilmemesi durumunda 5237 sayılı Türk Ceza Kanununa göre ne gibi suç işlenmiş olacağı konuları ele alınmıştır. Yedinci bölümde ise çalışmanın sonuçlarına ilişkin görüş ve önerilere yer verilmiştir. Bu arada Polisin kanunlar çerçevesinde kendisine verilen görevlerini yerine getirirken
kullandığı yetki sırasında vatandaşların özgürlüklerinin ne olduğu ve İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Anayasada hangi haklara sahip bulunduklarını, ne zaman ve ne kadar kısıtlayabileceğini bilmesi gerektiğinden bahsi göçen sözleşme ve kanunlarda yeri ve konusu geldikçe işlenme-ye çalışılmıştır. Ayriişlenme-yeten 5237 sayılı Kanunun kamu görevlilerince işlenebileceğini öngördüğü bazı suçları ile kamu görevlilerince işlenmesi halinde nitelikli hale dönü-şen suçlardan bazılarından da yetkiler kısmı işlenirken bahsedilmiştir.
Bunun yanında azda olsa görev ve yetkilerle ilgili olarak, 2935 sayılı Ola-ğanüstü Hal Kanunu, 5187 sayılı Basın Kanunu, 5442 sayılı İl İdaresi Kanunu, 1481 sayılı Asayişe Müessir Bazı Fiillerin Önlenmesi Hakkındaki Kanunu, 5607 sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu, 5326 sayılı Kabahatler Kanunu, 5149 sayılı Spor Müsabakalarında Şiddet ve Düzensizliğin Önlenmesine Dair Kanun, 2918 sayıl Ka-rayolları Trafik Kanunu, 6136 sayılı Ateşli Silahlar ve Bıçaklar ile Diğer Aletler Hakkındaki Kanun yeri geldiğinde konuyla ilgili maddeleri işlenmeye çalışılmıştır.
III. KOLLUK VE POLİS A. KOLLUK KAVRAMI
Kolluk terimi kollamak teriminden türetilmiştir. Eski zabıta teriminin karşı-lığı olarak kullanılmaktadır. Zabıta, zaptiye, inzibat hep aynı kökten türetilmiş birer
isimdir. Kolluk, kollama görevini yapan kuruluşa, bazen de o kuruluş adına hareket eden kişiye ad olmaktadır1.
Zabıta ve zaptiye, ülke içinde genel düzeni, emniyeti, güvenliği ve asayişi sağlamakla görevli bütün teşkilat; polis, jandarma, mahalle ve kır bekçileri, belediye zabıtası ve sair kanunlarla kurulmuş güvenlik teşkilatı ve bunların mensupları anla-mına gelmektedir2.
Genel olarak, kamu düzenini koruma, kollama, suç ve suçluları tespit etme, yakalama ve bu amaçla ilgili kurum ve kuruluşlara yardımcı olma görevlerine kolluk görevleri denilmektedir. Bu genel tanım esas alındığında kolluk kavramı, yukarıda sayılan görevleri yapan, teşkilat veya bu teşkilatta çalışan bu amaçla görevlendirilmiş görevliler için kullanılmaktadır3.
Kolluk bir yandan kamu düzenini sağlayan, koruyan ya da bozulduğunda eski durumuna getiren yönetsel etkinlikler, diğer yandan da bu tür etkinlikleri yürü-ten görevliler anlamında kullanılır. Kolluğa zabıta veya polisde denir4.
Kolluk, kamu düzenini ve güvenliğini koruma, kollama; suç ve suçluları bulmakla görevli ve gerektiğinde zor kullanma yetkisine sahip olan ve kanunlarla verilen yetkiler çerçevesinde görev yapan bir devlet kuruluşudur. Başka bir ifade ile polis, emniyet ve asayişi sağlayan hukuki mevzuatın verdiği görevleri yapan, yine kanunların kendisine verdiği yetkileri kullanan icra ve inzibat kuvvetidir. Ülkede asayişi sağlama görevi hükümete aittir. Hükümet içerisinde bu görev İçişleri Bakan-lığı tarafından yapılır5.
B. POLİS KAVRAMI, GELİŞİMİ VE SINIFLANDIRILMASI 1. Polisin Kavramı, Amacı ve Gelişimi
Polis tabirinin menşei eski Grek lisanı olup bu kelime, ilk kullanışında şehir devletlerinin teşekkülünü ve sonra da devlet idaresini, hükümet yani bütün site idare-sini ve sitedeki hükümet faaliyetlerini ifade etmekte idi6.
1 ŞAFAK, Ali, Ceza Muhakemeleri Usulü ve Polis, Liberte Yay., Ankara, 1989, s.72.
2 ŞAFAK, Ali, Hukuk ve Emniyet Terimleri Sözlüğü, Rehber Yayıncılık, Ankara, 1992, s.659. 3 DÜNDAR, A. Nihat, Açıklamalı-İçtihatlı-Örnek Uygulamalı Emniyet Teşkilatı ve Hizmetleri, Yiğit
Ofset, Ankara, 1988, s.1.
4 GÖZÜBÜYÜK, Şeref, Yönetim Hukuku, Sevinç Matbaası, Ankara, 1989, s.185.
5 SÖNMEZ, Nevzat, Emniyet Teşkilatı Polis Meslek Hukuku, Ankara, EGM Yayınları, 2005, s.2. 6 ONAR, Sıdık Sami, İdare Hukukunun Umumi Esasları(Cilt III), İstanbul,1996, s.1476.
Polis sözcüğü, Yunanca Politeia, Latince Politia sözcüklerinden türemiştir. Fransızca ve İngilizce Police, Almanca Polizei, İtalyanca Polizia olarak ifade edil-mektedir. Polis kavramı köken olarak Yunancada politika anlamında kullanılmıştır. Başlangıçta site ve şehirlerin, şehirdeki devlet ve hükümet faaliyetlerini ve yönetimi ifade etmekteydi. Bu anlamda polis deyimi sitenin tüm kamu hizmetlerinin karşılığı olarak kullanılmıştır7. Eski Yunanda kent veya şehir karşılığı kullanılan polis, daha sonra anlamını genişleterek kent teşkilatı ve devlet yönetimi gibi anlamlara gelmeye başlamıştır8. İngilizcedeki police ve Türkçedeki polis kavramı kökeni bunlar olsa da günümüzde güvenlik gücü anlamında kullanılmaktadır9.
Polis kavramı, genel olarak teşkilat, fonksiyon ve personel olmak üzere üç anlamda kullanılmaktadır. Genel kabul gören tanım polisin öncelikle toplumsal dü-zeni koruyan bir kurum olduğudur10.
Avrupa birliğinin ortak polis tanımı ise şöyledir; Polis, toplumda insan hak-larına saygı göstererek asayişi sağlayan ve halkın güvenliğini koruyan kamu görevli-sidir.11
Polisin tanımını anlamak için önce kuruluş kanunları bakmak gerekmekte-dir. Bu bağlamda, “ Polis, asayişi amme, şahıs, tasarruf emniyetini ve mesken masu-niyetini korur. Halkın ırz, can ve malını muhafaza ve ammenin istirahatını temin eder. Yardım isteyenlerle yardıma muhtaç olan çocuk, alil ve acizlere muavenet eder. Kanun ve nizamnamelerinin kendisine verdiği vazifeleri yapar”12.
Polis; bunlara herhangi bir suretle vuku bulacak taarruz, tecavüz ve sarkıntı-lığı menetmeğe ve mütecasirlerini yakalamağa ve haklarında kanunen yapılması la-zım gelen muameleye başlamağa mecburdur. Bu belirtilen kanun metinlerinden anla-şılan şu ki Polis, gece uykusuz kalan 24 saat nöbet tutan, hayatını tehlikeye atar kişi olduğu anlaşılmaktadır13.
7 TARAKÇIOGLU, İhsan, Polis Akademisi Güvenlik Bilimleri Fakültesi 2002–2003 Eğitim-Öğretim Dönemi
Açılış Töreni, İlk Ders, 07.10.2002.
8 DERDİMAN, Cengiz, Polis Yönetimi ve Hukuku, Arı Ofset Matbaacılık, Tokat, 1997, s.5. 9 AYDIN, A. Hamdi, Polis Meslek Hukuku, Ankara, 1996, s.5.
10 AYDIN, s.5–6 11 SÖNMEZ, s.3.
12 2559 Sayılı PVSK md 1.
Kamu kuruluşlarının tümünün kuruluş amacında halka hizmet yatar. Bir kamu kurumu olan Emniyet Teşkilatının da genel amacı, yukarıda açıkladığımız gö-revleri yerine getirerek, halkın güven, huzur ve mutluluğu noktasında halka hizmet etmektir. Kamu kuruluşlarındaki halkla ilişkiler çalışmalarında olduğu gibi polis halk ilişkilerinde de kazanç amacı düşünülmez14.
Polis-Halk ilişkisi denince, polisin hizmet verdiği halkla olan ilişkileri anla-şılır. Polis-halk ilişkilerinin kendisine has özellikleri vardır. Esasen polisle halk birbi-rinden ayrı iki kurum değil, tam aksine birbirlerinin parçasıdır, halkın bir kurumudur.
Polis-halk ilişkileri;
a)Polisin polisliği halk ile birlikte yapma,
b) Halka, iyilerin dostu - kötülerin korkulu rüyası olduğunu anlatabilme, c)Korkulan ve korkutan değil, güvenilen ve güven veren olduğu izlenimi verme,
d)Polis devletinin ve anlayışının değil, demokratik devletin polisi olduğu gerçeğini halka anlatması,
e)Temel görev ve sorumluklarına halkın katılımını sağlayabilme, f)Halkla tanışması, dayanışması ve halka danışması,
g)Önce insan sonra polis olduğunu halka anlatabilme,
h)Bir taraftan halka güven verme, bir taraftan da halkın güvenini kazanması, ı)Halka hoşgörü gösterirken, halkın hoşgörüsünü kazanma çabası,
k)Nihayet Polis-Halk ilişkileri, halkın iyi niyetini, desteğini ve yardımını kazanabilme ilişkisidir15.
Polis-halk ilişkilerinin geliştirilmesi, öncelikle polisin kendi içerisinde sağ-lanmalıdır. Emniyet mensupları arasında amir-memur, rütbeli-rütbesiz, üniformalı-sivil farkı gözetmeksizin karşılıklı anlayış, saygı, sevgi ve hoşgörü ortamının gelişti-rilmesi gerekir. Başarılı polis yöneticisi kendini personeline sevdirebilen, ona
14 Emniyet Genel Müdürlüğü Eğitim Dairesi Başkanlığı, Polis Okulları Ders Kitapları, 1.Ankara, 1997, s.302.
15 FINDIKLI, Remzi, , Güvenlik Hizmetlerinin Etkinliği Açısından Polis-Halk İlişkilerinin Anlam ve Önemi, 1.
rıdan bakmayan, insanı birlikte çalışmaya özendiren, kişiyi değil, işini denetleyen, hoşgörü sahibi olan yöneticidir16.
Vatandaşın devletine daha fazla güven duyması için devletin vatandaşa iti-mat etmesi gerektiğine inanıyoruz. Devlet kapısı, vatandaş için korkulacak ürkeklikle başvurulacak bir duvar değil, güvenle girilen bir yer olmalıdır.17
Tarihi seyri içinde hükümet programları incelendiğinde giderek devlet- va-tandaş işbirliği, vava-tandaşa iyi muamele, demokratikleşme ve vava-tandaşa güvenme konusunda belirgin bir ilerleme olduğu görülmektedir. Bu durum halkla ilişkiler açı-sından sevindiricidir. Hatta bugün Kamu Yönetimine halka dönük idare diye yeni bir kavram çıkmıştır. Halka dönük idare, halkı dinleme, halkı bilgilendirme ve halkın katılımını sağlamak demektir18.
2.Polisin Sınıflandırılması
a.Polisin Kıyafetine Göre Sınıflandırılması aa. Üniformalı Polis
Polisin resmi kıyafetle görev yapan kısmıdır. Vasıtalı ve vasıtasız kısımlara ayrılır. Vasıtalı polis atlı, bisikletle, motorlu, canlı cansız diğer araçlarla donatılan kısmıdır. (Emniyet Teşkilatı Kanunu md.4–5)
Vasıtalı ve vasıtasız şekilde görev yapan resmi polis önleyici, caydırıcı ve koruyucu görevini ifa etmektedir. Herhangi bir şekilde suç işlemeyi tasarlayan kişi üniformalı güvenlik görevlisini gördüğünde bundan vazgeçecektir. Yardıma muhtaç kişiler, kendilerine yardım edecek kişilerin yanlarında göreceklerdir. Ayrıca sokakta polisi gören vatandaş kendisini ayrı bir güven ve huzur içinde hissedecektir19.
ab. Sivil Polis
ETK 6. maddesine göre sivil polis; her nevi emniyet hizmetlerinde ünifor-masız çalıştırılan kısım olarak tanımlanmıştır. Bazı görevlerin yerine getirilmesinde polisin kendisinden beklenen hizmeti en iyi şekilde yapabilmesi için kimliğini sak-lamasını ve kendisini gizlemesini gerektirmektedir. Örneğin, ülke ve millet
16 FINDIKLI, s. 280.
17 DAĞLI, Nihat - AKTÜRK, Beyhan, Hükümetler ve Programları - 1, TBMM Yay., Ankara,1988, s. 64.
18 FINDIKLI, s. 281.
19 YAŞAR, Yılmaz, Açıklamalı Polis Meslek Hukuku, Başkent Klişe Matbaacılık, Ankara, 1997, s. 45.
ğümüze kastedenlerin takip edilip ortaya çıkarılmalarından, narkotik maddeler imal edip satanların yakalanmasında gizlilik esastır. Sivil polislerinde yetki ve sorumlu-lukları üniformalı polisin yetki ve sorumluluğu ile aynı olup üniformalı görevlilerden seçilirler20.
b.Polisin Hizmet Alanlarına Göre Sınıflandırılması
Polisi yaptıkları hizmetleri dikkate alarak ETK 8. maddesi idari, siyasi ve adli kısımlara ayırmıştır. Lüzum görülen yerlerde idari polis kadrosundan ayrılan ve ödenekleri belediyelerce karşılanan bir bölüm polis tarafından belediye zabıtası işle-rinin yapılacağı belirtilmiştir. Burada önemli olan husus bunun devletçe lüzum gö-rülmesi, buna Bakanlar Kurulunca karar verilmesi ve Cumhurbaşkanının onaylaması gereklidir21.
ba. İdari Polis(Önleyici Kolluk)
ETK 9/A maddesi idari polisi kamu düzeni ve güvenliğini korumakla görev-li olan kısmı olarak tanımlamıştır. Her toplumda pogörev-lisin ilk görevi suç işlenmeden önce suçu önlemektir. Bu görev idari polisin görevlerindendir.
İdari polis bu görevlerini yerine getirirken;
1)Görev alanlarında bulunan umumi ve umuma açık yerleri kontrol eder, buralarda arama ve kimlik kontrolü yapar
2)Sabıkalıları, hırsızlık, yankesicilik yapanları, uyuşturucu madde imal eden ve satanları, şüpheli kişileri gözaltında tutarak izler.
3)Bayramlarda, törenlerde, spor karşılaşmalarında, kapalı ve açık hava top-lantılarında, miting ve gösteri yürüyüşlerinde görev alarak düzen ve güvenliği sağlar. 4) Sürücülerin ve yayaların trafik kurallarına uymasını sağlar, trafiği düzen-ler, yönetir ve denetler.
5) Kendisinden yardım isteyenlere, kimsesizlere, hastalara, acizlere yardım-da bulunur.
6)Genel ahlakı koruyucu önlemleri alır.
7) İdari polis, adli zabıta görevini gerektiren bir olayla karşılaştığından bir taraftan adli zabıta hizmetini yapmakla beraber diğer taraftan adli zabıtaya haber verir ve geldiğinde görevi ona devreder.
20 YAŞAR, s. 45.
Ayrıca, teşkilat personelinin özlük hakları ve eğitime ilişkin hususlar idari polisin görevlerindendir22.
bb. Siyasi Polis
ETK 9/B maddesi siyasi polisi; devletin umumi emniyetini yani ülkemizin milli bütünlük ve beraberliğine anayasal düzenine ve genel güvenliğine ilişkin önle-yici ve koruyucu görevleri yerine getirmekten sorumlu olan kısmı olarak tanımlan-mıştır.
1-Türk Ceza Kanunundaki Devletin Güvenliğine Karşı Suçlar, Anayasal Düzene ve Bu Düzenin İşleyişine Karşı Suçlar, Milli Savunmaya Karşı Suçlar ile Devlet Sırlarına Karşı Suçlar ve Casusluk Suçlarının araştırılması ve önlenmesi gö-revi,
2-Yabancıların ülkemizde ikametine, seyahatlerine, çalışmalarına ilişkin iş-lemler,
3-Dernek, sendika ve siyasi partilerin yasalara uygun faaliyet gösterip gös-termediklerinin izlenmesi,
4-Grev ve lokavtların amacına uygun yapılıp yapılmadığının takip edilmesi, 5-Atatürk ilke ve inkılâplarına karşı yürütülen faaliyetlerin izlenmesi, husu-su siyasi polisin görevlerindendir23.
bc. Adli Polis
Suçun işlenmesinden sonra doğrudan doğruya veya adli makamların emriyle olaya el koyan, suçun kanıtlarını toplayan ve tespit eden, suçlu veya suçluları yaka-layarak Cumhuriyet Savcıları adına soruşturmayı yürüten şüpheli şahıs ve sanıkları suç kanıtları ile birlikte adli makamlara teslim eden kısmıdır.
ETK 9/C maddesinde adli polis asgari tam teşekküllü bir polis merkezi bu-lunun yerlerde, adli işlemlerle uğraşmak üzere Emniyet Genel Müdürlüğünce kadro-dan ayrılan bir kısmıdır şeklinde belirtilmiştir. Polis Vazife ve Selahiyet Kanunu 2. maddesinde de polisin adli görevi işlenmiş bir suç hakkında Ceza Muhakemeleri Kanunu ile diğer kanunlarda yazılı görevleri yapmak olarak belirtilmiştir. Suçun baş-laması ile birlikte adli polisin görevi de başlamış olmaktadır. Bu andan itibaren olaya
22 YAŞAR, s. 46–47. 23 YAŞAR, s. 47.
müdahale edilmesi, olay yerinde gerekli araştırma ve incelemenin yapılarak suç ka-nıtlarının araştırılması, olayın suçlarının tespit edilip yakalanması ve neticede suçlu-nun adli makamlara delilleri ile birlikte gönderilmesi işlevi adli polisin görevlerin-dendir24.
3. ÖZEL MAHİYETTEKİ POLİS KURULUŞLARI VE GÖREVLERİ
a.Trafik Polisi
Karayolları Trafik Kanununun 1. maddesine göre karayollarında, can ve mal güvenliği yönünden trafik düzenini sağlamak, meydana gelebilecek kazaların önlen-mesi, maddi ve manevi kayıpların en alt seviyeye indirilmesi için gerekli önlemi al-mak ve aldırtal-makla görevlendirilmiştir.
KTK 5. maddesine göre araçlara ve sürücülere ait işlemleri yapmak, plaka ve belgelerini vermek ve bu amaca yönelik hizmetleri yürütmek üzere her ilde ve gerekli görülen ilçelerde tescil şube ve bürolarının kurulacağı belirtilmiştir25.
b.Polis Çevik Kuvvet Birimleri
ETK Ek 12. maddesine göre Çevik Kuvvet Birimlerinin İçişleri Bakanlığın-ca gerekli görünen il merkezlerinde Emniyet Müdürlüklerine ilçelerde İlçe Emniyet Müdürü ve Emniyet Amirliklerine bağlı olarak kurulacağı ve kadroları içinde özel timlerinde yer alacağı belirtilmiştir26.
C. KOLLUK HİZMETLERİNİN ÖZELLİKLERİ
Kolluk hizmetlerinin özellikleri şunlardır:27
1)Kolluk hizmetleri devamlılık esasına göre; zaman mefhumuna bağlı kal-madan günün kesintisiz 24 saatini kapsayan, gece ve gündüz devam eden düzenli ve kesintisiz hizmetlerdir. Bu nedenle süreklilik gösterir. Hizmetin sürekli, etkin ve ke-sintisiz devam edebilmesi amacı ile kollukta nöbet sistemi getirilmiştir.
2)Kolluk hizmetleri bütün mekânı kapsar. Bu hizmetler tüm alanlarda hiz-met verebildiği ölçüde daha güvenli ve huzurlu ortamdan bahsetmek mümkün olabi-lecektir. Hizmetlerin tüm mekânı kapsaması için merkez, karakol, nokta, her türlü yaya-motorize devriyeler çıkarılması gerekmektedir.
24 YAŞAR, s. 48.
25 YAŞAR, s. 54. 26 YAŞAR, s. 55. 27 YAŞAR, s. 21.
3)Kolluk hizmetleri yapanlar zor kullanma yetkisine sahiptirler. Bu görevle-ri yapan kişiler yasalarda belirtilen şekil ve şartların doğması halinde yine kanunların belirlediği şekillerde zor kullanabilirler.
4)Kolluk hizmeti yapan kişiler ETK md 4 göre silah taşırlar.
5)Kolluk hizmetlerinde çalışanlar, (Sivil çalışması gerekenler hariç) genelde üniforma giyerler. Üniformalar, kuruluşların belirlediği esaslara göre tek tiptir.
6)Kolluk hizmetleri, ülkemizde genel olarak devlet tarafından yerine getiri-len hizmetlerdendir. Devlet tekelinde ya da denetimindedir.
7)Kolluk hizmetleri, devletin diğer hizmetlerinde olduğu gibi yasalarla yü-rütülür. Kolluk görevlileri yasalarda olmayan bir yetkiyi kullanamazlar.
IV. POLİSİN TOPLUMDAKİ ROLÜ A. KAMU DÜZENİ KAVRAMI
Kamu, bir ülkedeki halkın tümünü, halk amme ve toplum anlamındadır. Dü-zen ise huzur, tertip ve har şeyin yerli yerinde olması demektir. Kamu düDü-zeni, bütün toplumu ilgilendiren düzen, tertip anlamına gelir28.
Anayasanın, Devletin Temel Amaç ve Görevleri başlıklı 5. maddesinde “Cumhuriyeti ve Demokrasiyi korumak, kişilerin ve toplumun refah, huzur ve mutlu-luğunu sağlama, kişinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleri ile bağdaşmayacak surette sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmaya, insanın maddi ve manevi varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazır-lamaya çalışmak” hükmünü getirerek, polisin görevlerini de içerecek şekilde devletin esas amaç ve görevlerini genel olarak saymıştır.
Polisin görevlerinin eksiksiz bir liste halinde saymak mümkün olmamakla beraber çağımızda polise biçilen temel rol ve görevler şunlardır:
1)Can ve mal güvenliğinin sağlanması,
2)Kamu düzeni ve toplumsal huzurun temin edilmesi, 3)Suçları önlemek, suçluları yakalayıp adalete teslim etmek, 4)Mağdura yardım etmek,
5)Anayasal hakların ve hukuk kurallarının uygulanmasını sağlamak, 6)Kişi haklarının korunmasını sağlamak vb dir29 .
28 TDK Sözlüğü
B. KAMU DÜZENİ VE POLİS İLİŞKİSİ
İnsanların toplum halinde yaşaması bir olgudur. Toplum halinde yaşamak her şeyden önce o topulum içinde bir düzen ve güvenin sağlanmasına ve sürdürülme-sine bağlıdır. Toplumlar asırlarca birlikte yaşamışlar, fakat düzensiz ve güvensiz yaşamamışlardır. Kamu düzeninin ve güvenliğinin sağlanması devletin en başta ge-len ödevlerindendir. Devletin sağlamak ve korumakla görevli olduğu bu düzen için emniyet, asayiş ve kamu düzeni deyimleri kullanılmıştır30.
Kamu düzeninin sağlanması, esasında bireylerin üzerinde hoşlarına gitme-yecek düzenleme ve yaptırım gücüyle mümkün olur. İdare, bunun için yazılı olarak bazı kural ve yasaklar koyar. Bu koyduğu kurallarında işlerliğini sağlamaya çalışır. Bunu da kolluk kuvvetine bazı görev ve yetkiler vermek suretiyle yapar. Kolluk faa-liyetlerinin amacı, insanı ve onun temel haklarını korumaktır. Zira kolluk, devletin insan haklarını korumak için oluşturduğu bir organdır. Kolluk, devletin yasama, yü-rütme ve yargı organlarının icra kuvvetidir. Kanunların üstünlüğünü sağlayan ve bu-nu sağlarken de kabu-nunların sınırları içinde hareket eden silahlı bir kuvvettir31.
Any 2. maddesinde yer alan Cumhuriyetin niteliklerinden demokratik ve sosyal hukuk devleti olmanın gereği olarak böyle bir teşkilatlanma zorunludur. Zira polis, demokratik toplumlarda sivil otoritenin vazgeçilmez bir unsurudur.
Kamu düzeni koruma ve devamını sağlama görevi polise çok geniş sorum-luluklar yüklemektedir. Bu sorumluluk aynı zamanda emniyet mensupları tarafından da kabul edilmektedir. Polis, gerek kamu düzenin sağlanması, gerekse bireylerin hak ve özgürlüklerinin korunması gibi çok önemli bir hizmeti sunmaktadır. Bu görevler topluma kesintisiz olarak sunulmak zorundadır32.
Devlet, hukuki manevi bir şahsiyettir. Devleti somut bir kamu gücü haline getiren unsurlardan biri, her devlette kamu gücünü temsil eden polistir. Polisin va-tandaşın gözündeki imajı, aynı zamanda siyasi rejimin ve devletin imajı demektir33. 29 KAVGACI, Halil İbrahim, Demokratik Polislik, Temel Yaklaşımlar, Maset Matbaacılık, Ankara,
1997, s. 6. 30 AYDIN, s. 1.
31 GÜLER, Ahmet İlhan, Kolluk Teşkilatında Görev ve Yetki( Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), İstanbul, 1992, s.1.
32 SÖNMEZ, s.6. 33 KAVGACI, s.1.
Güvenlik birimlerinin temel görevi bir ülkedeki kamu düzenini sağlaya-rak devletin devamına hizmet etmektir. Ancak güvenlik güçlerinin en önemli gö-revlerinden birisi olan devleti koruma görevi yerine getirilirken yinede yasalara ve evrensel normlara uyma zorunluluğu vardır34.
C. HUKUK DEVLETİ KAVRAMI
Toplumun güven ve huzurunu sağlamak için idarenin yürüttüğü güvenlik hizmetlerine kolluk hizmetleri denilmektedir. İdarenin en eski ve yaygın görevi in-sanların toplum içindeki tutum ve davranışlarını gözetip denetleyerek kamu düzenini sağlamaktır.
Hukuk devleti; Hukuka saygılı devlet, anayasaya göre, devlet kişinin temel hak ve özgürlüklerini, birey huzurunu, hukuk devleti ilkeleriyle bağdaşmayacak de-recede sınırlayan politik, ekonomik ve soysal bütün engelleri kaldırır. Hukuk devle-tinde, idarenin işlemleri yargısal denetime tabidi, mahkemeler bağımsızdır, hak ve özgürlükler anayasal güvence altındadır. Karşıtı Polis devleti demektir35.
Hukuk devletinde, devletin tüm görev ve yetkileri gibi idarenin yürüttüğü kolluk hizmetlerinin de neler olduğu ve nasıl yürütüleceği kanunla düzenlenmekte ve idare kanunda belirtilen sınırları aştığı zaman sorumlu olmaktadır.
Hukuk devleti, vatandaşlara anayasal temel hak ve özgürlükleri tanıyan ve devletin tüm organlarını hukuka bağlı olarak faaliyetlerini sürdürmelerini sağlamak suretiyle vatandaşların güvenliklerini teminat altına alan devlet demektir. Any. 2. maddesi Türkiye Cumhuriyeti bir hukuk devleti olduğu belirttikten sonra, hukuk dev-leti ilkesinin gerçekleştirilmesini ilişkin çeşitli hükümler getirmiştir.
Polis, bütün faaliyetlerinde hukuka saygılı davranmalı ve hukuk dışına çık-mamalı ve bu konuda gereken tüm önlemleri alıp uygulayabilmelidir. Polis, kesinlik-le hissi davranmamalı kin, hırs ve intikama dayalı girişimkesinlik-lere izin vermemeli ve arka çıkmamalıdır.
Polisin önceliği, demokrasi ve insan hakları olmalı, hizmet eylem planları bunların daha iyi işlemesine ve kullanmasına imkân verecek şekilde düzenlenmelidir. Demokrasiyi ve onun doğal bir sonucu olan insanın temel hak ve özgürlüklerini göz
34 CERRAH, İbrahim, Güvenlik Hizmetlerinde Profesyonellik ve Meslek Etiği, Halkla İlişkiler, Yöne-timi
Geliştirme ve Oryantasyon Eğitimi Bölgesel Seminer Notları, EGM, Ankara, 2000, s.127. 35 YILMAZ, Ejder, Hukuk Sözlüğü, Yetkin Yay., Ankara, 2005, s. 274.
ardı ederek bunları görmezlikten gelmek suretiyle suçlara ve suçlulara yönelmek, çok özel, haklı ve sınırlı olaylar dışında kabul edilemez.
D. MODERN HUKUK DEVLETİNDE POLİSİN YERİ VE ÖNEMİ
Kamu düzenin korunması ve düzenli bir toplum halinde yaşamayı sağlamak amacına yönelik kolluk faaliyetlerinin yürütülmesi sırasında özgürlükler ile kolluk müdahaleleri arasında denge kurmak hukuk devletinin en nazik konularındandır. Zira kamu düzenin sağlanması ve korunması amacıyla alınan tedbirler bu amaçla doğru orantılıdır36.
Bir ülkede polis, kanunların kendisine verdiği yetkileri yine kanunlar çerçe-vesinde kullanarak toplumda toplumsal düzeni sağlamak görevini üstlenmiştir. Polis, kanun hâkimiyetinin tesisini sağlamak amacıyla yasalar ve çeşitli yetkilerle donatıl-mıştır37.
Kamu düzenin ve güvenliğini sağlanması gibi oldukça önemli görevi olan polisin esas görevi; görevini anayasa ve kanunlar çerçevesinde yaparak; toplumun ve kişilerin mal ve can güvenliğini korumak, halkın rahatını temin etmek, kanunlara ve nizamlara aykırı hareket edenleri yargı organlarına sevk etmektir.
Demokratik hukuk devletinde kamu düzeni, devletin keyfi tasarruflarına de-ğil, insan haklarından yola çıkan bir hukuk anlayışına sahiptir. Demokratik hukuk devletinde; kamu otoritesinin vatandaşa uyguladığı kurallara bütün kurumları ve çalı-şanlarıyla beraber öncelikle kendisinin uyması, vatandaşlar arasında ideolojik ayrım yapmaması söz konusudur.
Polis tedbir alırken kişilerin anayasa teminatı altında bulunan haklarını, yasa uygun olarak sınırlandırabilir. Kolluk, kişileri ve toplumu tehlikeden korumak göre-vine sahip bulunduğundan, tehlikeyi önlemek amacıyla bir kişiyi geçici olarak belli bir yerden uzaklaştırabilir, onunu bu yere girmesini yasaklayabilir38.
III. TÜRK POLİS TEŞKİLATININ TARİHÇESİ A. ESKİ TÜRKLERDE POLİS
Bir millete emniyet ve güvenlik teşkilatının varlığı, o milletin devlet olarak teessüs ettiği andan itibaren başlar. Çünkü bir devletin varlığı öncelikle o devlete
36 KIRATLI, Metin, Koruyucu İdari Hizmetler, TODAİE Yay. 135, Ankara, 1973, s. 40. 37 TEZSEVER, Serhat, Polisin Yetkileri, İstanbul,1992, s. 2.
düzen ve güvenliğin sağlanmasını gerektirir. Bu, kolluk teşkilatlarını tarihinin devlet-lerin tarihi kadar eski olduğunun bir ifadesidir. Çünkü insanlar hem toplum içinde düzeni sağlayacak bir otoriteye hem de bu otoritenin devamlı ve güvenilir olmasına muhtaçtırlar. Aksi halde kargaşa içine düşecekler ve bu defa özgürlükleri ve hakları söz konusu bile olmayacaktır39.
Eski Türklerde bugünkü polis teriminin karşılığı olarak “yarkan” terimi kul-lanılmıştır. Yarkan sözü, Moğolca da Polis anlamında kullanılan Daruğa sözünün aynısıdır. Her iki sözcükte de Uygur metinlerinde polis, dedektif, cellât ve gece bek-çisi anlamında kullanılmıştır. Daruğa sözcüğü Orta Asya ve Azerbaycan da gece bekçisi, Altınordu zamanında ise polis memuru ve vergi tahsildarı anlamında kulla-nılmıştır40.
Eski Türk Polis Teşkilatından bu yana, bu günkü anlamda Polis deyiminin tam karşılığı olarak Karakol deyiminin Dirlik ve Düzeni Sağlama anlamında kulla-nıldığı, bu işlerin yürütüldüğü yerlere de Karakol hane adının verildiği, Peçenek Türklerinin gözetlemek amacıyla yaptıkları karelerden birinin adının“Karaku olduğu, Kararu kelimesinin de Karakol gibi gözetlemek anlamına gelen karamak kökenine dayandığı belirtilmektedir41.
Eski Türkler kamu düzen ve güvenliliğini ulusal savunma ile birlikte yürüt-müşlerdir. Polis hizmetleri, ilk zamanlarda askeri örgüt içinde oluşmuş ve tümüyle askeri özellik göstermiştir42.
Kabile halinde yaşadıkları dönemde Türkler orduyu sevk ve yönetenlere “Subaşı” adını vermişlerdir. Su; Asker, Komutan, Ordu ve Subaşı; Baş Komutan anlamında kullanılmıştır. Kabileler birleşip toplum büyüyünce Kağdan ortaya çık-mış, Subaşılar savaşta belli birliklere komuta etmeye başlaçık-mış, barışta da buldukları bölgenin güvenliğini sağlamışlardır. Böylece Subaşıların rolleri küçülmüş ve belli
39YAYLA, Yıldızhan, İdare Hukuku, Filiz Kit., Ankara, 1985, s. 11–12.
40 KUYAKSİL, Ali, 155.Yılda Polis Teşkilatının Tarihçesi, Kolluk Kavramı ve Günümüzde Emniyet Teşkilatı,
Polis Dergisi, 155.Yıl Özel Sayısı, Ocak-Şubat-Mart 2000,Yıl 6, S. 22, s.3.
41 DÜNDAR, Nihat, Osmanlı Yönetiminde 78, Cumhuriyet Döneminde 70 Yılı Geride Bırakan Bir Polis
Teşkilatı, Türk İdare Dergisi, Yıl 55, S. 401,1993, s. 213–215.
42 ALYOT, Halim, Türkiye de Zabıta Tarihi Gelişimi ve Bugünkü Durumu, Ankara, Kanaat Bas.,1947,
görevlerin yöneticileri olmuşlardır. Büyük Selçuklu İmparatorluğunun kurucusu Sel-çuk Bey de bir subaşıdır. Keza Anadolu SelSel-çuklularında da İl Merkezlerinde askeri ve mülki işlere bakan komutanlara Subaşı denilmiştir. Bunlar bulundukları yerin ka-mu düzen ve güvenliğini sağlamışlar, savaş zamanında ise çevrelerindeki ilçe ve köylerin tımarlı sipahilerini komuta etmişlerdir. Nizamülmülk’ün siyasetnamesinde ise Belediye Başkanı olarak nitelendirilen muhtesiplerin, zabıta görevini de üstlen-dikleri belirtilmektedir43.
Anadolu Selçuklu Devletinin yıkılışından sonra, Anadolu’da kurulmuş olan beyliklerde Askeri Komutana Subaşı denilmiştir. Türklerin İslamiyet kabul etmele-rinden itibaren, bugünkü ifadeyle, Hâkim, Savcı, Belediye Başkanı sıfatlarını belli ölçüde kişiliklerinde toplayan Kadı, asayiş hizmetlerinde görülmektedir. Kadılar aynı zamanda zabıta amirliği görevini de yapmaktaydılar. Kadının bu görevini yardım eden ve asayişi sağlamak için emrinde yeterince Şurta adı verilen görevliler bulun-maktadır. Şurta kelimesi, gece şehri dolaşan bekçi manasına gelmektedir. Devlet teşkilatı büyüdükçe, önceleri bekçi vazifesi gören şurtaların öneminin arttığı, Emeviler döneminde bu günkü Emniyet Müdürünün yetkilerinden daha fazlasına sahip, sahibi şurta adı verilen görevliler bulunduğu anlaşılmaktadır. Sahibi Şurtalar Kadılara vekâlet ettikleri gibi, Kadılar tarafından çıkarılan hükümlerin yerine geti-rilmesinde hükümetin icra vasıtası görevini de yüklenmişlerdir. Sahibi Şurtalara son-raları Vali unvanının da verildiği görülmüştür44.
B. OSMANLI DÖNEMİNDE POLİS
Osmanlı beyliğinin kuruluşundan İmparatorluğun yıkılışına kadar geçen sü-re içinde kolluk çok değişik yapıda görülmektedir. Bu nedenle Osmanlılar dönemin-deki kolluk kuruluş ve hizmetlerini de dönemlere ayırarak incelemek gerekir45.
1. Kuruluşundan İstanbul un Fethine Kadar Olan Dönem (1299–1453)
Kuruluş döneminde toprakları çok az olan Osmanlı beyliğinin yönetim teş-kilatı da ona göre kurulmuştur. Devletin başında olan Osman Bey, hem askeri hem mülki gücü şahsında toplamış, tayin etmiş olduğu Komutanlar ve Kadılarla ülkesini yönetmiştir. Osman Bey Karahisar’ı ele geçirdiği zaman, kentin yönetimini oğlu
43 TOKGÖZ, Mehmet, Polis Meslek Mevzuatı Ders Notu, Polis Akademisi, Ankara, 1990, s, 2. 44YAŞAR, s. 2.
Orhan Bey’e vermiş ve onun yanına arkadaşı olan Gündüz Alp’i de Subaşı olarak tayin etmiştir. Bu kişi, bugünkü anlamda ilk Polis Amiridir. Subaşılar barış döne-minde savaş için gerekli olan askeri disipline etmekle ve eğitmekle birlikte, kentin dirlik ve düzenini de sağlamışlardır. Savaş zamanında ise yetiştirdikleri kıtaları ko-muta etmişlerdir.
Anlaşılacağı üzere eski Türklerde olduğu gibi Osmanlı Türklerinde de Polis Teşkilatı, Askeri Teşkilat kadrosu içinde yer almış, Askeri Amirler aynı zamanda Polis Amiri olarak da görev yapmışlardır. Devlet ve Ordu Teşkilatı zamanla büyü-müş, Devletin başında mutlak bir kudrete sahip ve en büyük adli, askeri ve mülki amir olan Padişahlar yer almıştır. Padişahlar bütün idari, askeri ve bunlarla birlikte ülkede kamu düzen ve güvenliğinin sağlanması işlerinin devlet ricali ve halk karşı-sında kendilerini temsil eden Sadrazamlar vasıtası ile yürütmüşlerdir. Bu nedenle Sadrazamlar, bütün Polis Teşkilatının görevlerinin başarmak için özel memurlar, tebdil çuhadarları (sivil, istihbarat toplayan memurlar) kullanmışlardır.
Zabıta hizmetlerinin gelişmesinde Sadrazamın yanında yer alan subaşılar yanlarında, yasakçıları ve gece bekçiliği yapan Asesleri ve bunların bağlı oldukları Asesbaşlarla birlikte güvenliği sağlamışlardır. Subaşı barış zamanında askerleri sava-şa hazırlamak ve kentin dirlik ve düzeninin sağlanmasından, savaş zamanında da yetiştirdikleri birlikleri komuta etmekten sorumlu tutulmuşlardır. Bu dönemde baş-kent dışında, eyalet ve sancaklar şeklinde mülki taksimatı bulunan Osmanlı İmpara-torluğunda taşradaki güvenlik hizmetleri, Eyaletlerin başında bulunan “Beylerbeyi” ve sancakların başında bulunan “Sancak Beyi” emrindeki askerlerle kolluk hizmetle-rini yerine getirmişlerdir46.
2. Yeniçeri Dönemi (1453–1826 )
1453 yılında İstanbul’un fethinden sonra İstanbul’a diğer bölgelerden büyük göçler olmuştur. Bu nedenle de İstanbul’un güvenlik hizmetlerine büyük önem ve-rilmiştir. Emniyet makamları; Sadrazam, Yeniçeri Ağası, Falakacı, Cebecibaşı ve Cebeciler, Kaptan Paşa, Topçubaşı ve Topçular, Kadı ve Böcekçibaşından oluşmuş-tur. En büyük sorumlu olan Yeniçeri Ağası, suç işleyenleri falakacılara dövdürmüş
46 YILMAZ, s. 5.
ve hapsettirmiştir. Falakacılar, Yeniçeri Ağasının emri altında falaka taşıyan acemi oğlanlardan olmuştur47.
Gece zabıtasını idare etmekle görevli olanlara da asesbaşı adı verilmiştir. Yeniçeriler içerisinden ayrılan ve bir Başkarakullukçu emrinde gece ve gündüz dev-riye çıkararak şehir içerisinde emniyet ve asayişi temin eden askerlere “kullukçu ve karakullukçu” denilirdi. Bunların toplu bulundukları yerler “Karakullukhane” olarak adlandırılmıştır. Taşrada ise, kapıkulu ve eyalet askerleri iç düzen ve güvenliğini sağlanmasından sorumlu tutulmuş, şehir ve kasabalarda kollukçular, yasakçılar, bek-çiler, Edirne şehri ve çevresinde Bostancıocağı, Halep ve çevresinde Çölbeyleri polis hizmeti görmüşlerdir. Bu dönemde dikkati çeken nokta bugünkü Karakol teşkilatına benzer kuruluşların meydana getirilmiş olmasıdır. Şehrin muhtelif yerlerine yeteri kadar yeniçeri vazifelendirilerek karakollar oluşturulmuş, önleyici zabıta hizmetle-riyle görevlendirilmiştir48.
3. Yeniçeri Ocağının Kaldırılmasından Sonraki Dönem(1826–1845)
Devletin gerilemeye başlaması ve idarede baş gösteren çözülmeyle birlikte emniyet ve asayişin sağlanmasından sorumlu olan Yeniçerilerde de başıbozukluk hüküm sürmüştür. Asayişi sağlayacak olanlar, asayişsizliğin sorunları olmaya başla-mışlardır. O dönemin şartları içerisinde çok bozulan Osmanlıların Yeniçeri Ocağı 1826’da padişah 2. Mahmut tarafından kaldırılarak, bu olaya tarihte Vaka-ı Hayriye ismi verilmiştir.49
Yeniçeri ocağının kaldırılmasından sonra, gerek Osmanlı başkentinde ve ge-rekse illerde iç güvenlik hizmetlerinin birçok makam ve kişilere bağlı olarak yürü-tülmesi uygulaması sürmüştür. Örgütlenme açısından ve uygulamadaki bu karışıklığı ortadan kaldırmak amacıyla 10 Nisan 1845’de İstanbul’da Polis adıyla bir teşkilat kurulmuş, yeni kurulan teşkilatın görevleri yine aynı tarihte yayımlanan Polis Ni-zamnamesi’nde belirtilmiş ve bu durum yabancı elçiliklere de “Tezkereyi Umumiye” adı altında bir yazı ile duyurulmuştur50. 10 Nisan, Emniyet Teşkilatı açısından
47 DÜNDAR, s. 217.
48 DÜNDAR, s. 217. 49 TOKGÖZ, s. 3.
luş günü olarak kabul edilerek bu günde birçok etkinlikle Polis Bayramı olarak kut-lanmaktadır51.
Polis adıyla ilk kez kurulan teşkilata ve yabancı elçiliklere de duyurulan 17 maddelik Polis Nizamnamesi ile getirilen yeniliklere rağmen karışıklıklar tümüyle ortadan kaldırılamamıştır. Başkentte polis hizmeti Yeniçeri Ağası ve polis adını taşı-yan bir teşkilat tarafından yürütülmeye başlanmıştır. Taşrada polis hizmeti ise, Sipa-hiler ve İstanbul’da olduğu gibi memleketin birçok illerinde kurulan Asakir-i Mansure Alaylarına verilmiştir52.
4. Zaptiye Müşirliği Dönemi (1845 – 1879)
Daha önceki dönemlerde zabıta hizmetlerinin çeşitli adlardaki kurullar tara-fından yürütüldüğü, çok istenilmesine rağmen güvenlik hizmetlerinin tek elden ba-ğımsız bir zabıta kuruluşu tarafından yürütülemediği, sürekli askeri kuvvetler içinde bulunan makamlar aracılığıyla yerine getirildiği açıklanmıştır53.
1846 yılında yayımlanan bir genelge ile polis hizmetlerinin serasker tarafın-dan yöneltilmesinin askerlerin asıl görevlerini aksattığı belirtilerek yalnızca polis hizmetlerini yürütmek üzere ve Seraskerilikten bağımsız olarak “Zaptiye Müdürlüğü, Zaptiye Müdür Yardımcılığı” ve polisle ilgili yasaları hazırlamak için, “Zaptiye Mec-lisi” kurulmuştur. Kısa bir süre sonra da bu meclis kaldırılmış ve yerine “Divan-ı Zaptiye” ve “Meclis-i Tahkik” kurulmuştur54.
Bu dönemde, İstanbul ve taşranın güvenlik hizmetleri Zaptiye Alayı şeklin-de teşkilatlandırılmıştır. Her sancağın birer tabur zaptiye askeri mevcut olup, bunlar kazalara Bölük düzeninde dağıtılmışlardır. Taburun komutanı Tabur ağası, Bölüğün Komutanı da bölük ağasıdır. Vilayetteki Taburların yöneticisi ise, Alay Beyidir. Zap-tiye askerlerinin hizmet süreleri iki yıldır. Bu seneyi tamamlamadan ayrılmak yoktur. Zaptiye askerliğine en az 21, en çok 50 yaşına kadar olan istekli kişiler seçilmiştir. 1869 yılından itibaren Zaptiye Teşkilatına, okuma yazma ve azınlık lisanını bilen kişiler Teftiş Memurları adıyla alınmaya başlanmış ise de, 1880 yılında bu uygula-maya son verilerek bunların yerini daha sonraları polis memurları alınuygula-maya
51 UNAT, F.Reşit, Hicri Tarihleri Miladi Takvime Çevirme Kılavuzu, Ankara, 1998,s. 86–87. 52 DÜNDAR, s. 222.
53 YAŞAR, s. 9. 54 DÜNDAR, s. 222.
mıştır. Zaptiye Müşirliğinin kurulmasından sonra askeri niteliğinden ayrılan zabıta görevi, mülki makamların emrinde 30 yılı aşkın bir süre görev yapmıştır. Zaptiye Müşiriyeti, diğer başka görevlerinin yanı sıra zabıta hizmetlerinden tek başına so-rumlu olan kuruluştur. Zaptiye Müşiriyeti dönemi içinde o zamana kadar birçok isimler taşıyan zabıta kuvvetleri birleştirilmiştir55.
5. Zaptiye Nezareti Dönemi ( 1879–1908 )
1876 yılında Tanzimat ve Islahat hareketleri çerçevesinde Avrupa’daki ör-neklere göre bir polis teşkilatı kurulmasına birinci meşrutiyetin ilanından sonra olu-şan hükümet programında yer verilmiş ve 1879’da Zaptiye Nezareti kurulmuştur. Başlangıçta İstanbul ve çevresinde teşkilatlanarak güvenlik işlerini yürüten zaptiye nezareti daha sonra ülke çapında genişlemiş ve tüm merkez ve taşra polis kuruluşları bu nezaret tarafından tek merkezden yönetilmiştir. Bugünkü Emniyet Genel Müdür-lüğünün görev ve yetkilerini yürütmüş olan Zaptiye Nezareti 1909’da kaldırılmıştır56.
1881 yılında İstanbul’un asayişinden sorumlu olan Askeri zaptiye Teşkilatı lağvedilerek yerine polis teşkilatı kurulmuştur ve aynı uygulamaya 1885 yılından itibaren taşrada başlanılmıştır. İstanbul’da kurulan polis teşkilatı, Üsküdar, Beyoğlu Polis Müdürlükleri ve Beşiktaş Polis Memurluğu unvanıyla dört polis dairesine ay-rılmış, polis daireleri de merkezlere bölünmüştür. Bu dönemde 1881’de fiilen kurul-muş olan Polis Teşkilatının görev ve yetkilerini düzenleyen ilk hukuki metin, 1896’da yayınlanmıştır. “Asayiş Vazifesiyle Mükellef Olanların Nizamiye ve Jan-darma Askeri şahanesiyle Polis Memurlarının Sureti Hareketine Dair Talimat” adlı 16 maddelik talimatta (yönerge), polisin adli, idari görevleri ve jandarma ile arasın-daki ilişkiler düzenlenmiştir57.
Bundan sonra 1907 tarihinde (1845 kuruluştan sonra) ilk Polis Nizamnamesi yayınlanmıştır. Polis örgütünün ihtiyaçları her bakımdan yeterli bir biçimde karşıla-yan ve 167 maddeden oluşan bu nizamnamenin en belirgin özelliği, içerdiği hüküm-lerin yabancı etkihüküm-lerin altında kalınmadan hazırlanmasıdır. Daha önce gerek Tanzi-mat gerekse de Abdülhamit döneminde yayınlanmış olan metinlerin çoğu, yabancıla-rı tatmin etmek için, yabancı devletlerin yasalayabancıla-rından aktayabancıla-rılmış hükümleri
55DÜNDAR, s. 9. 56 DÜNDAR, s. 223. 57 YAŞAR, s. 10–11.
maktaydı. Bu nizamnamenin ikinci belirgin özelliği uzun süre başarı ile uygulanmış olmasıdır. Söz konusu nizamname, polisin idari, adli, siyasi görevlerini, merkez ve taşra kuruluşlarını, hiyerarşi, polisin Asker-i Nizamiye ve jandarma ile ilişkileri, po-lisin yetkileri, izinde iken popo-lisin görev ve yetkileri, polis müfettişlerinin görevleri, polisin seçim ve tayin usulü, polisin cezalandırılması, yargılanması, polisin ödenek-leri ve benzeri hususları kapsamaktaydı. Aynı nizamnameye göre polisler; Serkomiser, İkinci Komiser, Üçüncü Komiser, Komiser Muavini ve Polis olmak üze-re 5 sınıfa ayrılmaktaydı58.
Bu dönemde ilk polis okulu Selanik’te açılmıştır. Okul Belçika’dan getiri-len iki subayın idaresine verilmiştir. İkinci Meşrutiyetin ilanından sonra okul kapa-tılmıştır.1908 tarihinde İkinci Meşrutiyetin ilanıyla Zaptiye Nezareti hemen kaldırıl-mamış, başına getirilen yeni şahıslarla düzeltilmeye çalışılmış ise de, istenilen netice elde edilmemiş ve 31 Mart olayından sonra 1909 yılında kapatılmıştır59.
6. İkinci Meşrutiyet Dönemi (1909–1923)
1908 yılında ll. Meşrutiyetin ilanı üzerine Fransız ve Alman Teşkilatları esas alınarak Polis Teşkilatının yeniden organize edilmesi kararlaştırılmış ve 1909 yılında çıkarılan İstanbul Vilayet ve Emniyeti Umumi Müdüriyeti Teşkilatına Dair Kanun ile 31 Mart olayından sonra artık yaşaması imkânsız olan Zaptiye Nezareti kaldırılarak, yerine Dâhiliye Nezaretine bağlı ve memlekete şamil polis işlerinin yü-rütülmesiyle görevli Emniyet Umumiye Müdürlüğü ve İstanbul Vilayetine bağlı bir polis müdüriyeti kurulmuştur. Emniyet Umumi Müdüriyeti, 1913 yılına kadar polis işlerini 1907’de çıkarılan polis nizamnamesi hükümlerine göre yürütmüş ve hüküm-leri İstanbul dâhil tüm ülke sathında uygulanmıştır60.
Türk Polisi işgal altında bulunan bölgelere emniyet ve asayişin korunması ve suç faillerinin meydana çıkarılması konusunda da başarılı çalışmalar yapmıştır. İşgal altındaki bölgelerde de polis teşkilatının Türklerden oluşturulmasına önem ve-rilmiş ve özen gösteve-rilmiş, düşman işgalinden kurtarılan bölgelerde de sivil yönetim-le birlikte polis teşkilatı da yeniden düzenyönetim-lenmiştir. Bazı ilyönetim-lerde polisyönetim-ler, Damat Ferit
58 DÜNDAR, s. 225.
59 YAŞAR, s. 12. 60 DÜNDAR, s. 226.
Paşa Hükümetini tanımadıklarını ve Kuvay-i Milliye emrine girdiklerini açıkça ilan etmişlerdir61.
C. CUMHURİYET DÖNEMİNDE POLİS
1. Cumhuriyetin İlk Yıllarında Emniyet Teşkilatı
Emniyet Teşkilatı ile ilgili mevzuatın, ilk Polis Nizamnamesinin yürürlüğe konuluş tarihi olan ve Türk Polis Teşkilatının kuruluş tarihi olarak kabul edilen 10 Nisan 1845’ten bu yana, yurtta egemen olan rejimin görüş ve düşünüşüne göre şekil-lendiği ve ancak Cumhuriyet sonrası dönemde büyük bir gelişme gösterdiği görül-mektedir62.
İstanbul Emniyet Umumiye Müdürlüğünün 1922’de kaldırılmasından sonra Milli Mücadelenin kazanılması ve Cumhuriyetin ilanına müteakip 1923 tarihinde İstanbul Polis Müdüriyeti Umumiyesi de kaldırılarak yerine Ankara’daki Emniyet Umumiye Müdürlüğüne bağlı il teşkilatları düzeyinde İstanbul Polis Müdürlüğü Ku-rulmuştur. 1924 Anayasasının idari bölünmede getirdiği düzenlemeye paralel olarak Polis Teşkilatında genellikle, il merkezlerinde kurularak hızlı bir şekilde gelişme devresine girmiştir. Birçok ilçe ve nahiyede jandarmaya görev verilmiştir63.
1932 tarihinde çıkarılan 2049 sayılı Polis Teşkilatı Kanunu’nun yayınlan-masına kadar geçen dönemde Emniyete ilişkin hizmetler 1907 ve 1913 tarihli Polis Nizamnamesi hükümlerine göre yürütülmeye çalışılmıştır. 2049 sayılı Kanuna göre polis sivil ve üniformalı olarak ikiye; üniformalı polis de atlı ve piyade olarak ikiye ayrılmıştır.
2049 sayılı Kanunun en önemli özellikleri arasında polisin özel bir meslek olduğu, eğitim ve öğretimin okullarda yapılması gerektiği ve bunun için de polis okulları açılmasının zaruri olduğu fikrinin ilk defa ortaya koyduğu görüşünü sayabi-liriz. Ayrıca bu kanun, Türk kadınının polis hizmetlerine girmesini sağlamıştır.
1932 tarihinde 2050 sayılı ve 1934 tarihinde 2531 sayılı kanunlarla 1624 sa-yılı Dâhiliye Vekili Merkez Teşkilatı ve Vazifelerini düzenleyen Kanun’da değişiklik yapılmak suretiyle Emniyet İşleri Umum Müdürlüğünün Merkez Teşkilatına
61DÜNDAR, s. 233–234.
62 DÜNDAR, s. 244–305. 63 YAŞAR, s.15–19.
ten sorumlu olmak üzere altıncı Şube ve hudut işlerine bakan yedinci Şube adlarında iki şube ilave edilerek şube sayısı yediye çıkarılmıştır.
Cumhuriyetin getirdiği yenilikler nedeniyle ekonomik, sosyal, kültürel ha-yatta meydana gelen değişiklikler ve ilerlemeler, polisin görevlerinde değişiklikler meydana getirmiş, hizmeti arttırmış ve çeşitlendirmiştir. Bu nedenle polisin görev ve yetkilerini düzenleyen mevzuatın günün şartlarına cevap veremediği görülmüş ve bu hususta yeni düzenlememeler yapılmasına karar verilmiştir64.
Bu amaçla polisin görev ve yetkilerini düzenleyen ve çok uzun yılar kullanı-lacak olan 2559 sayılı Polis Vazife ve Selahiyet Kanunu 1934 tarihinde çıkarılarak yürürlüğe konmuştur. Bu kanunun uygulama şeklini gösteren Polis Vazife ve Salahi-yet Nizamnamesi kanunun yayınlanmasından 4 yıl sonra 1938 tarihinde Bakanlar Kurulu Kararıyla yürürlüğe konmuştur.
1937 tarihinde şartlara ve ihtiyaçlara göre değişikliğe tabi tutulan ve halen yürürlükte olan 3201 sayılı Emniyet Teşkilatı Kanunu yürürlüğe konulmuştur. Genel olarak, kamu düzenini koruma kollama, suç ve suçluları tespit etme yakalama ve bu amaçla ilgili kurum ve kuruluşlara yardımcı olma konusu genişletilmiştir65.
Merkez ve taşra kuruluşlarını günün şartlarına göre yeniden düzenleyen 3201 sayılı kanunla polis meslek personelinin nitelik yönünden geliştirmesi amacıyla 1937 yılına kadar sadece polis memurları yetiştiren okulların yanı sıra orta ve yüksek kademe amiri yetiştirmek amacıyla Ankara’da 1937 tarihinde Polis Enstitüsü kurul-muştur. Aynı kanunun bazı maddelerini değiştiren 3452 sayılı kanunla da Ankara’da 1938–1939 ders yılında Polis Koleji açılmıştır.
Emniyet teşkilatı kanununda her ilde bir Emniyet Müdürü ve her ilçede bir Emniyet Amiri veya Emniyet Komiseri ve bucak, iskele veya istasyonlarda Emniyet Komiserleri bulunması öngörülmüştür. Emniyet Teşkilatının 1950’li yıllara gelince-ye kadar tüm illerde teşkilatını tamamladığı ve ilçe teşkilatlarının da oluşturulduğu anlaşılmaktadır.
1953 tarihinde 6085 sayılı Karayolları Trafik Kanunu çıkarılarak Trafik Po-lisi kurulmuştur. Bu kanunun günün şartlarına göre yeniden düzenlenmiş 1983 tarihli ve 2918 sayılı Karayolları Trafik Kanunu yürürlüğe girmiştir.
64 ŞAFAK, Ceza Muhakemesi Usulü ve Polis, s. 72. 65 DÜNDAR, s. 1.
1965 tarihinde 654 sayılı “Toplum Zabıtası Kurulması Hakkında Kanun”la Toplum zabıtası kurulmuştur. Daha sonra 1982 tarihinde 2696 sayılı 3201 sayılı Em-niyet Teşkilatı Kanununa 7 ek madde eklenmesine dair Kanunla Toplum Zabıtası yerine Çevik Kuvvet birimlerinin kuruluşuna geçilmiştir66.
2559 sayılı Polis Vazife ve Selahiyet Kanununda 1985 tarihinde 3233 sayılı kanunla yapılan değişikliklerle de özel Harekât Birimleri kurulmuştur.
1993 tarihinde de 93/3961 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla Emniyet Genel Müdürlüğü Merkez Teşkilatına bağı Sosyal Hizmetler Daire Başkanlığı kurulmuştur. 14.07.1993 günlü Bakanlar Kurulu Kararıyla Emniyet Genel Müdürlüğü Merkez Teşkilatına bağlı Özel Harekât Daire Başkanlığı kurulmuştur.
2. Günümüzde Emniyet Teşkilatı
Emniyet Teşkilatının yapısı Emniyet Teşkilatı Kanunun 1. maddesinde, ül-kenin genel güvenliğinden ve asayişinden İçişleri Bakanını sorumlu tutulmuş ve İçiş-leri Bakanının bu işİçiş-leri kendi kanunlarına göre hareket eden Emniyet Genel Müdür-lüğü ile Jandarma Genel Komutanlığı ve gereğinde diğer bütün Zabıta Teşkilatları aracılığı ile yerine getireceği ve lüzum halinde de Bakanlar Kurulu kararı ile Ordu Kuvvetlerinden de yararlanılabileceği hükmü getirilmiştir. Burada polis Teşkilatının resmi adının Emniyet Umum (genel) Müdürlüğü olduğu ve İçişleri Bakanına bağlı olduğu belirtilmektedir67.
Bunun yanında illerde Valiler, 5442 sayılı İl İdaresi Kanunu’nun 9. mad-desinin; Devletin ve hükümetin temsilcisi ve ayrı ayrı her bakanın temsilcisi ve bun-ların idari ve siyasi yürütme vasıtasıdır. Hükmü gereği İllerdeki teşkilat yapılanması valinin emrindedir.
3201 sayılı E.T.K merkez ve taşra teşkilatını düzenleyen 16. maddesi 1989 tarihli ve 3518 sayılı kanunla değiştirilmiştir. Buna göre Emniyet Genel Müdürlü-ğü’nün
a) Merkez Teşkilatı b) Taşra Teşkilatı
c) Yurt Dışı Teşkilatından oluşacağı hükme bağlanmıştır.
66 SEÇKİN, Aytekin, Çevik Kuvvet Rehberi, Eksen-Basın Yay., İstanbul, 1997, s. 36. 67 3152 Sayılı İçişleri Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun, md 29. Kanunlar Külliyatı, Cilt 5, s. 6588.
Polisin görev ve yetkilerini düzenleyen ve çok uzun yıllar kullanılacak olan Polis Vazife ve Salahiyet Kanunu 1934 tarihinde çıkarılarak yürürlüğe girmiştir. Ka-nunun 1. maddesinde; polis, asayişi, amme, şahıs, tasarruf emniyetini ve mesken masuniyetini korur. Halkın ırz, can ve malını muhafaza ve ammenin istirahatını te-min eder. Yardım isteyenlere, yardıma muhtaç olan çocuk, alil ve acizlere muavenet eder. Kanun ve nizamnamelerin kendisine verdiği vazifeleri yapar denilmekte, 2. maddesinde ise polisin genel emniyetle ilgili görevlerinin;
A)Kanunlara, tüzüklere, yönetmeliklere, hükümet emirlerine ve kamu düze-nine uygun olmayan hareketlerin işlenmesinden önce bu kanun hükümleri dairesinde önünü almak.
B)İşlenmiş olan suç hakkında Ceza Muhakemeleri Kanunu ile diğer kanun-larda yazılı görevleri yapmak, olduğu belirtilmektedir.
Söz konusu maddeleri açıklayacak olursak; Polis, Hukuka uygun olarak al-dığı tedbirlerle68 ;
a)Devlete, topluma, kişilere mal ve eşyalara yönelik tehlike, kaza ve sabo-tajların söz konusu olmadığı bir ortamı sağlayacak,
b)Alacağı tedbirlerle düzensizlik ve karışıklıkları önleyecek,
c)Hayatın normal akışını, her türlü korku ve kaygıdan uzak bir biçimde sağ-layacak,
d)Dirlik ve düzenin varlığı konusunda halkta yerleşik ve yaygın bir düşün-cenin oluşmasına gayret sarf edecek.
e)Şahısların tek ve birlikte Anayasa tarafından güvence altına alınmış olan temel hak ve hürriyetlerini kanunların gösterdiği biçimde kısıtlanmadan kullanmaları için gerekli tedbirleri alacak.
Kısacası kamu düzeni ve güvenliğini sağlayacak, yardım isteyenler ile yar-dıma muhtaç olanlara yardım edecektir.
Bu kısa açıklamadan da anlaşılacağı üzere, Polisin Temel Görevleri:
1)Suç ve suçluluğun önlenmesi için gerekli ve hukuka uygun tedbirleri al-mak,
68DÜNDAR, s. 136.
2)Kamu düzeni bozulduktan sonra, yani suç işlendikten ve suçlular ortaya çıktıktan sonra bozulan kamu düzenini eski haline iade etmek, kanunlara saygılı va-tandaşlar yararına suçluları yakalayarak adli mercilere göndermek,
3)Muhtaç olanlara, yardım isteyenlere yardım etmek,
4)Diğer kanunlarda yer alan ve Usulüne uygun bir biçimde kendisine veri-len görevleri yapmak, olarak özetveri-lenebilir.
Bugün Emniyet Teşkilatı, ülkede huzur ve güveni tesis ederken gerek yuka-rıda hususları, gerekse sürekli değişen ve gelişen teknik ve yeniliklerden faydalan-manın gayreti içerisindedir. İnsan haklarına saygılı, teknolojik imkânlarla donatılmış Emniyet Teşkilatı bunlarla yetinmeyip halkına sunduğu hizmeti daha üst seviyelere çıkarmanın gayreti içerisindedir. Bugün çağdaş dünya ülkelerinde ve bizde toplumun örgütlenmiş şekli olan devletin en başta gelen görevi toplumun düzen ve güvenini temin etmektir69.
IV. POLİS YETİŞTİREN KURUMLAR A. POLİS MESLEK YÜKSEK OKULLARI
Polis Meslek Yüksek Okulları, Emniyet Teşkilatının ihtiyacı olan polis me-murlarını yetiştirmek üzere; Polis Akademisine bağlı ön lisans düzeyinde, mesleki eğitim-öğretim ve uygulama yapan okullardır. Bu okullara Öğrenci Seçme ve Yerleş-tirme Merkezi tarafından Öğrenci Seçme Sınavını kazanan ve Bakanlıkça ihtiyaç duyulduğu kadar lise mezunları arasından yapılan özel yetenek sınavında başarılı olan adaylar arasından alınır. Polis Meslek Yüksek Okulunun eğitim süresi iki yıldır. Bu okullara girmeyi hak kazanan öğrencilerin ihtiyaçları devletçe karşılanır. Öğre-nimlerini süresi içerisinde başarı ile tamamlayanlar, Emniyet Teşkilatı kadrolarına aday polis memuru olarak atanırlar70.
Polis Okullarına başvurabilmek için; Türkiye Cumhuriyeti Vatandaşı olmak, lise mezunu olmak, 18 yaşını tamamlamış olmak, bayan ve askerlik yapmayan erkek adaylar için 23 yaşından, askerlik hizmetini yapmış erkek adaylar için 25 yaşından gün almamış olmak, bayanlar için 1.65, erkekler için 1.67 cm. kısa boylu olmamak, adaylar arasından Polis Okulları Yönetmeliği ve Emniyet Genel Müdürlüğüne Bağlı Eğitim Kurumlarına Alınacak Öğrencilerde Aranacak Sağlık Şartlarına Dair
69 KIRATLI, s. 27.
