B. POLİSİN ADLİ ARAMA YETKİSİ
3. Aramada Genel Kurallar
PVSK ve CMK’nın ilgili maddelerinde bulunan hükümlerden hareketle, polisin arama yetkisini kullanacağı zaman veya kullanırken bilmesi ve uyması ge- reken kurallar şöyle sayılabilir:
a) Arama için somut bir olayın olması ve aramaya ihtiyaç duyulması ge- rekir. Diğer bir ifade ile kesin olarak ortaya çıkmayan bir olay sebebiyle arama yapılamaz.
b) Olay somut olarak ortaya çıkmış olsa dahi suç ve suçlunun elde edil- mesi için tüm diğer yollara başvurulmuş ve aramaya kesinlikle ihtiyaç duyulmuş olmalıdır.
c) Arama yetkisi normalde hâkimindir, ama gecikmesinde sakınca bulu- nan ivedi hâllerde kanunun yetkilendirdiği kişi yazılı emir verebilir,
d) Aramanın amacını tehlikeye sokan acil bir durum yoksa adlî arama gündüz yapılır.
Konutta, işyerinde veya diğer kapalı yerlerde adlî arama gece yapılamaz. Ayrıca bu yerlerde kolluk âmirinin yazılı emriyle de arama yapılamaz.
Ancak;
a) Suçüstü hâlinde,
b) Gecikmesinde sakınca bulunan hâlde
Gecikmesinde sakıncalı hal; derhal işlem yapılmadığı takdirde, suçun de- lillerinin ortadan kaybolması olasılığının ortaya çıkması halini ifade eder288.
c) Firar eden kişi veya tutuklu veya hükümlünün tekrar yakalanması hâ- linde,
Burada dikkat edilmesi gereken önemli bir özellik vardır. Firar eden her şüphelinin konutunda arama yapılamaz. Bunun için önceden yakalanmış kişinin, yakalandıktan sonra kaçmış olması gerekir. Yoksa yakalanmış bir kişinin konutu- na girebilmek için suçüstü hali veya gecikmesinde sakınca bulunması gerekir289.
d) Geceleyin herkesin girip çıkabileceği PVSK 7. maddesinde sayılan umuma açık istirahat ve eğlence yerlerinde, gece adli arama yapılabilir.
Önleme aramaları, denetimler ve kontroller her zaman yapılabilir.
e) Aranacak yerlerin sahibi veya eşyanın zilyedi aramada hazır bulunabilir; kendisi bulunmazsa temsilcisi veya ayırt etme gücüne sahip hısımlarından biri veya kendisiyle birlikte oturmakta olan bir kişi veya komşusu hazır bulundurulur.
Bir aramadan sonra yapılması gereken ilk ve en önemli işlem, yukarıda sayılan kurallara uygun olarak yapılan arama işlemini bir tutanakla tespit etmek- tir.
Usulüne uygun yapılan aramada;
a) Yapılmakta olan soruşturma veya kovuşturmayla ilgisi olmakla birlik- te, karar veya yazılı emirde konu edilmeyen,
b) Yapılmakta olan soruşturma veya kovuşturmayla ilgisi olmayan an- cak, diğer bir suçun işlendiği şüphesini uyandırabilecek, bir delil elde edilirse; bu delil koruma altına alınır ve durum C. Başsavcılığına derhâl bildirilerek elkoyma işlemini gerçekleştirmek için C. Savcısından yeni bir yazılı emir istenir. C. Savcısı-
288 YAŞAR, Osman, Uygulamalı ve Yorumlu Ceza Muhakemesi Kanunu, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2005,
s.507. 289 DONAY, s.144.
na ulaşılamadığı hâllerde ise kolluk âmirinin yazılı emriyle kolluk görevlileri el- koyma işlemini gerçekleştirebilir.
Elkoyma; sübut vasıtalarından olmak üzere faydalı görülen yahut müsade- reye tabi eşyanın koruma altına alınmasıdır290. Böylece eşya üzerindeki zilyedin tasarruf yetkisi kaldırılıp koruma altına alınmaktadır. Elkonulması gereken eşyanın taşınmaz mal olması halinde bu husus tapu kaydına satılamaz, devredilemez şerhi verilerek yerine getirilir. Ceza yargılamasının amaçlarından birisi, kovuşturma so- nunda eşyanın ya da kazancın suçtan elde edildiği kanaatine varılır ve eşyanın ya da kazancın müsaderesine karar verilirse bu kararın uygulanmasına olanak sağla- malıdır. Buda muhafaza atlana alınma ya da elkonulma suretiyle olmaktadır. Aksi halde eşyanın ya da kazancın kaçırılması söz konusu olabilir291.
Muhafaza altına alma; ilgili, delil olabilecek eşyayı istek üzerine kendili- ğinden verirse şüphe sebebi olacak eşya, muhafaza altında tutulur. Elkoyma işlemi- nin konusunu teşkil eden eşya elinde bulunduran kişi, istendiği takdirde bunu gös- termek ve teslim etmek mecburiyetindedir292.Zora dayanmaması nedeniyle elkoymadan farklıdır. Eşya önce bulundurandan istenecek rızası ile teslim etmezse elkoyma işlemi gerçekleştirilecektir293.
Zoralım için basılmış eserin zor alımına karar verilecek nüshaların hepsine elkoymak gerekir. Bu şekilde elkoymaya toplatma denir294.
Hâkim kararı olmaksızın elkoyma işlemi, 24 saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını elkoymadan itibaren 48 saat içinde açıklar; akdi hâlde elkoyma kendiliğinden kalkar.
Bu tür aramada, aramanın amacı ve konusu dışında ele geçirilen ve hakla- rında tutuklama veya yakalama kararı bulunan kişiler, evrakıyla birlikte C. Baş- savcılığına sevk edilir.
Hakkında arama işlemi uygulanan kimsenin belge veya kâğıtlarını ince- leme yetkisi, C. Savcısı ve hâkime aittir.
290 EREM, Faruk, Ceza Yargılama Hukuku, 6.Baskı, Ankara, s.488–489 291 TAŞDEMİR-ÖZKEPİR, s. 460.
292 KUNTER, Nurullah-YENİSEY, Feridun, Muhakeme Hukuku Dalı Olarak Ceza Muhakemesi Hukuku, Arıkan, İstanbul, 2005, s.795.
293 TAŞDEMİR-ÖZKEPİR, s. 460.
294 KUNTER, Nurullah, Ceza Muhakemesi Hukuku, 8. Baskı, Kazancı Yayınları, İstanbul, 1986, s. 675.
Kolluk, arama sırasında ele geçen belge veya kağıtlara, suçla ilgisi olup olmadığını tespit amacıyla, incelemeksizin bakabilir. Suçla ilgisi olabileceğinden şüphelendiği anda Kanunun öngördüğü şekilde incelenecek belge ve kâğıtları am- balajlayarak mühürler.
Belge ve kâğıtların zilyedi veya temsilcisi kendi mührünü de koyabilir ve- ya imzasını atabilir. İleride mührün kaldırılmasına ve kâğıtların incelenmesine ka- rar verildiğinde bu işlemin yapılmasında hazır bulunmak üzere, zilyedi veya tem- silcisi ya da müdafii veya vekili çağrılır.
İnceleme sonucu soruşturma veya kovuşturma konusu suça ilişkin olma- dığı anlaşılan belge veya kâğıtlar ilgilisine geri verilir.
Elkonulan eşyanın sahibine iadesi, eşyaya eski statüsünün kazandırılması anlamına gelir. Eşya üzerinde üçüncü hak iddiaları varsa bu durumda eşya doğrudan ilgilisine verilmez. Bu uyuşmazlığın hukuk mahkemesinde çözüme bağlanmasından sonra hak sahibine verilmesi gerekir295.
Any 20. maddesinde Özel Hayatın Gizliliği ve Korunması ana başlığı al- tında ve 21. maddesinde Konut Dokunulmazlığı ile ilgili hükümler arasında arama ile ilgili genel olarak anayasal kurallar yer almaktadır.
Millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâkın korunması veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması se- beplerinden biri veya birkaçına bağlı olarak, usulüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça, yine bu sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı emri bulunmadıkça, Any 20 maddede; kimsenin üstü, özel kâğıtları ve eşyası ve Any 21. maddesinde de; kimsenin konu- tuna girilemez, arama yapılamaz ve buradaki eşyaya elkonulamaz. Yetkili merciin kararı 24t saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını elkoymadan itibaren 48 saat içinde açıklar; aksi halde, elkoyma kendiliğinden kal- kar.
Any 20 ve 21. maddeleri incelendiğinde arama ile ilgili genel olarak arama sebepleri ve aramaya kimlerin karar verebileceği hüküm altına alınmıştır. Buna göre, genel olarak arama sebepleri şunlardır: Milli güvenlik, kamu düzeni, suç iş-
295 GÖKÇEN, Ahmet, Ceza Muhakemesi Kukunda Basit Elkoyma ve Postada Elkoyma, Ankara, 1994, s. 162.
lenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlakın korunması, başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebeplerinden biri veya bir kaçına bağlı olarak arama yapılabilir.
Adli arama esas olarak CMK düzenlenmiş olup, suç iz ve delerli ile suçlu- ların yakalanması amacıyla yapılan bir arama faaliyetidir.
CMK 117/1. maddesine göre şüpheli veya sanığın yakalanabilmesi veya suç delillerinin elde edilebilmesi amacıyla, diğer bir kişinin de üstü, eşyası, konutu, işyeri veya ona ait diğer yerler aranabilir. Madde de belirtilen diğer kişiler, şüpheli veya sanık olmayan, suça iştirak durumunda bulunmayan ve yataklık edenlerin dışında kalan kişilerdir. Başka bir anlatımla fail ile ilişkisi olmayan kişilerdir296.
CMK 120 madde de arama esnasında kimlerin hazır bulunması gerektiği be- lirtilmiştir. Buna göre;
1) Aranacak yerlerin sahibi veya eşyanın zilyedi aramada hazır bulunabi- lir; kendisi bulunmazsa temsilcisi veya ayırt etme gücüne sahip hısımlarından biri veya kendisiyle birlikte oturmakta olan bir kişi veya komşusu hazır bulundurulur.
2) CMK 117. maddenin 1. fıkrasında gösterilen hâllerde zilyet ve bulun- mazsa yerine çağrılacak kişiye, aramaya başlamadan önce aramanın amacı hak- kında bilgi verilir.
3) Kişinin avukatının aramada hazır bulunmasına engel olunamaz.
CMK 121. madde de arama sonunda verilecek belgelerin neler olduğu dü- zenlenmiştir Bu maddeye göre;
1) Aramanın sonunda hakkında arama işlemi uygulanan kimseye istemi üzerine aramanın CMK 116 ve CMK 117. maddelere göre yapıldığını ve CMK 116. maddede gösterilen durumda soruşturma veya kovuşturma konusu fiilin nite- liğini belirten bir belge ve istemi üzerine elkonulan veya koruma altına alınan eş- yanın listesini içeren bir defter ve eğer şüpheyi haklı kılan bir şey elde edilmemiş ise bunu belirten bir belge verilir.
2) Birinci fıkrada belirtilen belgelerde, hakkında arama işlemi uygulanan kimsenin, elkonulan eşyanın mülkiyetine ilişkin görüş ve iddialarına da yer verilir.
296 BAKICI, Sedat, Ceza Yargılaması ve Ceza Kanunu Genel Hükümler, Adalet Yayınevi, Ankara, 2008, s. 362.
3) Koruma altına alman veya elkonulan eşyanın tam bir defteri yapılır ve bu eşya resmî mühürle mühürlenir veya bir işaret konulur.
Askeri mahallerde yapılacak arama, askeri yetkililer tarafından gerçekleş- tirilecektir. Askeri mahal kavramı Anayasada da kullanılmıştır. CMK madde ge- rekçelerinde hangi askeri mahal olduğu belirtilmiştir. Buna göre 211 sayılı Türk Silahlı Kuvvetleri İç Hizmet Kanununun 12. maddesinde tarif edilen kıta, taktik birlik, idari birlik, karargâh ve askeri kurumlar ile aynı kanun 51. maddesinde açıklanan kışla ve benzeri yerler bu nitelikleri bakımından askeri mahallerdir. Ay- nı kanun100. maddesinde askeri mahal olma durumları uygulamada tereddütlerin olabileceği düşünülen ordu evleri, askeri gazinolar ve kışla gazinolarının da askeri bina olup askeri mahal niteliğine haiz olduğu açıklanmıştır. Öte yandan 2692 sayı- lı Sahi Güvenlik Komutanlığı Kanunun 21. Maddesinin son fıkrasında Sahil Gü- venlik Komutanlığına bağlı askeri mahaller açıklanmıştır297.
Aramaya maruz kalan kişinin aramaya rıza göstermesi durumunda hakim kararının alınmasına gerek yoktur ve rıza üzerine yapılan arama sonucu elde edi- len deliller hukuka aykırı olmamaktadır. Hukuken geçerli bir arama rızası verildiği takdirde, polis arama kararı olmadan ve suç işlenmesi konusunda makul bir şüphe olmadan arama yetkisi kazanmaktadır. Burada önemli olan rızanın serbest iradeye dayanmasıdır. En önemli şart, kişinin sahip olduğu hakları bilmesi ve polisin ara- ma isteğini ret edebileceğini bilmesidir298.