Türkler ve Şamanizm

Eski Türk toplumu deyince, ilk akla gelen olgu Şamanizm inancı olmaktadır.

Şamanlığın, kan birlikteliğine dayanan bir toplum inancı olduğu ve soy kaynağına dayandığı şeklinde olan anlayış, sosyal bilimciler arasında hemen hemen ortak kabul görmüştür.

11. yy.'da El Biruni, Buda dininin esasen Şamanist kökenli olduğunu savunmuştur. El Biruni, tüm insanların önce Şamanist olduklarını, inanç sistemlerinin esas kökeninin Asya'da aranması gerektiğini savunmuştur.

Orta Asya Türk toplumlarının inanç sistemi olan Şamanistlik, farklı çeşitleriyle dünyanın her bölgesinde görülmüştür (Şener, 2003, 11). İlkel bir inanç sistemi gibi görülse de Şamanlık, her dönemde görülmektedir.

Tarihsel gelişime bakıldığında, Orta Asya Moğollarındaki ve Kuzeydoğu Sibirya'daki Şamanlık en eskisidir. Bazı araştırmacılar, kökeni ve ilk izleri bu kadar eskiye götürülen ilk Şamanlığı, “Şamanlık” yerine, “sihir kültlerinin ilk biçimi” olarak kabul eder.

Şamanlığın, Mezopotamya ve İran kaynaklı olduğu, gelişerek Budizm ve Lamaizm’e dönüştüğü yönünde görüşler vardır. Eski Türk toplumu üstüne yapılan araştırmalarda, Mezopotamya ve Hind-İran etkilerinin mitolojik ve kozmolojik düzeyde, Orta Asya ve Sibirya'ya kadar uzandığı saptanmıştır. Asya'nın belirli gelişme evrelerinde Helen, Çin ve Roma'dan etkilenmiş olsa da, Şamanlığın tarihsel yapısı açısından bakıldığında, bu düşünce sistemelerinden etkilenmesi olası görünmemektedir (Şener, 2003, 12).

Şamanlığın inanç sistemi, kökeni ve temel özellikleri yönünden ve hayat şekli ile kandaş toplumsal özellikleri bakımından çok eski bir temele dayanmaktadır. Dünya gelişimi bakımından tarih öncesinde, yeryüzünde hiçbir uygarlığın var olmadığı dönemin ürünü görünümündedir. Şamanlığın oluşumu, tarihsel bakımdan, uygarlığın doğuşu olarak kabul edilen Mezopotamya ve Sümer'den en az “20.000 ila 25.000” yıl öncesine kadar dayanır. Orta Asya Şamanlığı, tüm ilkel toplulukların inançlarıyla aynı temellere dayanan, uyguladığı teknikler yönüyle K. Amerika, G. Amerika, Avustralya ve dünyanın tüm bölgelerine yayılmış, ilkel kandaş topluluklardaki benzerleriyle

örtüşmektedir. Yaşam şekli olarak, coğrafi etkiyle avcılığı geçim yöntemi olarak benimsemiş, gelişimi nedeniyle avcılığın mirasını sürdürerek, göçebeliğin devam ettirildiği toplumlarda görülmektedir (Pişkin, 2003, 2).

Toplumsal işbölümü öncesindeki toplum yapısında oluşan Şamanlık, daha sonra kabile esasına dayanan kandaş toplumlarda oluşacak işbölümüne uygun olarak gelişmiş ve değişmiştir. Toplumsal iş bölümü geliştikçe, şaman da bu birlikteliği devam ettiren bir uzmanlaşma ürünü olarak varlığını sürdürmüştür. Şaman, toplumsal işbölümünde yerini alırken, kabile üyeliğinin de olağan işlerini sürdürür. Yani, şamanlar kutsallığın gerektirdiği kamusal iş sayılan dini hizmete zamanlarının tamamını ayırmazlar. Hatta zamanlarının küçük bir bölümünü kutsallığın gerektirdiği dinsel hizmete ayırırlar. Diğer zamanlarında, normal işleriyle uğraşmışlardır (Şener, 2003, 13–14).

Eski Türk tarihinde bir inanç sistemi olan Şamanizm incelenirken, toplumsal süreçten ayrı tutulamaz. Bir dinsel inanç olarak Şamanlık, toplumsal yapıya özgü bir oluşumdur.

Eski Türk toplumunda anaerkil bir toplumsal dönem olmuştur. Yani erkeğin değil, kadının egemen olduğu bir dönem yaşanmıştır. Şamanlık da bu anaerkil toplumsal yapının izlerini taşımaktadır. Şamanlık esas olarak anaerkildir. Yani kadın egemen toplumsal anlayışın ürünüdür. Babaerkil toplumsal yapı tarafından değişime uğratılmaya çalışılmasına rağmen, Şamanlıkta anaerkil özelikler varlığını sürdürmüştür. Bazı Şamanistlere göre, en güçlü Şamanlar kadın Şamanlardır. Eski devirlerde Şamanlığın kadınlara özel bir sanat olduğunu gösteren işaretler vardır. Yakutlarda erkek Şamanlar, özel cübbeleri bulunmadığı zaman kadın entarisi ile ayin yaparlar. Özel Şaman giysisinin göğsünde kadın memelerini temsil eden yuvarlak madeni levhalar bulunur (Şener, 2003, 15). Bunlardan başka, erkek Şamanların saç bırakmaları bile anaerkil bir özelliktir. Değişen ve babaerkil toplumsal ölçülerin egemen olduğu Kırgız ve Kazaklarda, Şaman törenlerinde erkek Şamanlar kadın kılığına bürünerek ayini sürdürürler.

İslamiyetin kabulunden sonra Orta Asya Müslümanlarında, saçı tıraş etmek Müslüman geleneklerinde olduğu halde, bazılarının bir tutam da olsa uzun saç bırakmaları, Şamanlığın anaerkil özelliğinden kalmadır. Bu durum hükümdarlarda tam saç uzatma olmasa da, bir tutam saç uzatarak veya kadına değişik şekillerde benzeyerek geçmişle bağlantı kurup, otorite sahibi olmaya çalışmalarının anlatımı sayılmaktadır (Pişkin, 2003, 7).

Türkler, İslamiyet'le 9–10. yy.'da Emeviler döneminde Orta Asya'ya yapılan fetih akınları ile tanışmıştır. Türkler İslamiyet ile tanıştığında, Orta Asya'da hemen hemen tüm inançlara mensup Türkler bulunmaktadır. Tek Tanrılı dinler ile birlikte Budizm, Manihaizm, Zerdüşt dini ve diğer çok tanrılı dinler yaygındır. Türkler, sonuncu tek Tanrılı din olan İslamiyet ile karşılaştıklarında hemen bir Şaman ayini yapıp İslamiyet'i kabul etmemişlerdir. Hatta denebilir ki, Orta Asya İslamiyet'i kabul etmemek için çok direnmiştir. Çünkü Arap kültürünün bir parçası olan İslamiyet, çoğunluğu Şamanist inançta olan Türklerin kültüründen çok farklıdır. İslamiyet, Orta Asya bozkırlarının özgürlükçü göçebe, kadının erkekle eşit haklara sahip olduğu toplumuna çok yabancıdır. Türklerin İslamiyete karşı direnişi, inanç mücadelesi olmasının ötesinde ekonomik, siyasi ve coğrafi egemenlik mücadelesine dönüşmüştür. Yıllarca süren mücadeleler sonucu Türkler yenilgiyi kabul etmişlerdir. Yenilgiyi kabullenen halk, egemenlerin otoritesini olduğu gibi, dinlerini de kabul etmek zorunda kalmışlardır (Pişkin, 2003, 4).

Ama bu kabulleniş bile “Asya tipi” bir kabulleniş olmuştur. İslamiyeti kendi kültürleri ile bir alışverişe sokmuş, kendilerine yabancı gelen bazı özellikleri kabul etmemişlerdiler. Yapılarına yakın olanı almışlardır.

Orta Asya’da bugüne yansıyan görüntüsü ile Şamanist inanca göre dünya, “Gök”, “Yeryüzü” ve “Yeraltı” olmak üzere üç parçadan oluşmaktadır. Altay Türklerinde “Aydınlık Âlemi” olarak adlandırılan gökyüzünü “Tanrı Ülgen” ve ona bağlı iyi ruhlar temsil eder. Yeryüzünde, yani “Orta Dünya”’da insanlar bulunmaktadır. Yeraltı dünyasını yani “Aşağıdaki Dünyayı” “Tanrı Erlik” ve ona bağlı kötü ruhlar temsil etmektedir. İyiliğin, gücün ve güzelliğin simgesi olan Gök tanrı, eski Türklerde en önemli tanrıdır. Tanrı veya en büyük ruh göğün en üst katında yer alır ve insan biçimindedir (Uraz, 1994, 88).

Gökle yeraltı arasında, yani güzellik ve kötülük arasında insanların yaşadığı yeryüzü bulunmaktadır. Yeryüzü, iki zıtlık arasında yaşamın var olduğu bir yerdir. Siyahla beyazın, iyilik ile kötülüğün, güzellik ile çirkinliğin mücadelesi arasında kalan insanın, kendi doğru yolunu ruhlarının yardımı ile bulmaya çalıştığına inanılır.

Altay’larda göğün üç ve dokuz katından söz edilmektedir. Ayinler sırasında göğün bu katlarına çıkılır. Bazı toplumlarda 33 gök dairesinden bahsedilmektedir. Altay Türklerinde tanrı Ülgen’in yedi veya dokuz kızı ve birtakım yardımcı ruhları bulunmaktadır. Tanrı Ülgen ve eşi göğün en üst katında oturmaktadır. Tanrı Ülgen’in çocukları ve dünyadaki elçileri de göğün değişik katlarında oturmaktadırlar. Altay

Şamanları ayinler sırasında transa geçip göğe yükselirken altıncı katta “Ay Babayı”, yedinci katta da “Güneş Anayı” selamlarlar (Esin, 2006, 167).

Türkler, birçok başka Asya halkları gibi gök kubbeyi bir çadır gibi tasarlarlar. Yıldızları temsil eden çadır dikişleri göğün çeşitli katlarının havalandırılması için açılmış delikler olarak tanımlanır. Göğün ortasında büyük çadırı bir orta direk gibi tutan Kutup Yıldızı parlamaktadır. Altaylılar Kutup yıldızını bir direk olarak tasarlarlar. Moğol Kalmuk ve Buryatlar'a göre “Altın Direk”, Sibirya Tatarları ve Başkurtlara göre de “Demir Kazık”tır. Dünyanın Direği olan Kutup Yıldızı aynı zamanda atların bağlandığı bir direktir. Kutup yıldızını temsil eden bu direk, mikro kozmosta evin direğidir ve kutsaldır. Bu direğe bez parçaları bağlanır ve dibine sunular konur. Şamanların “Totem Direği” bu direktir.

Gök sırığına enlemesine çakılan yedi veya dokuz ağaç, Türk düşüncesinde özel önemi olan simgelerdir. Gök, Batı Türklerine göre yedi, Doğu Türklerine göre ise dokuz kattan meydana gelmiştir. Sırık simgesel olarak göğün direği olmakta, üzerine çift başlı bir kartal oturtulmaktadır. Bu düşünce düzeni, Çin denizinden İzlanda'ya kadar uzanan tüm Altay kültüründe görülmüştür. Göçlerle geniş bölgelere yayılmış olan bu düşünce, bazı değişikliklere de uğramıştır. Bazıları, bu kutsal çift başlı kartalı göğün üçüncü katına oturtmuşlar, bazıları da onu göğün dokuzuncu katına kadar çıkarmışlardır. Göğün yedinci veya dokuzuncu katı, Büyük Tanrı'nın oturağıdır. Bazı Altay kavimlerinde çift başlı kartalı Tanrı ile beraber oturtmak benimsenmemiş, kartalı birkaç kat aşağıya indirilmiştir (Kurtoğlu, 2006, 6).

Eski Türkler dağların Tanrı makamı olduğuna inanırlar. Dağların, “ana” olarak algılanan yeryüzünün, göğe uzanan ve “baba” olarak algılanan göksel güçlere dokunmaya çalışan kolları olduğu düşünülür. Doğal olarak göksel güçler önce dağlarla ilişkiye geçerler, bu nedenle dağlar tanrısal yerlerdir. Öldükten sonra yükselen ruhlar, yani iyi insanların ruhları bu tanrısal yerlere gider. Her boyun bir kutsal dağı olmuş ve o dağda oturduğu varsayılan kutsal koruyucu ruhların olduğuna inanılmıştır. Eski Türklerin en kutsal dağı Ötükendir. Bugünkü Altay Türklerinin hepsi de Altayı en kutlu dağ sayarlar. Altaylı Şor ve Beltirler de kurbanlarını Kök Tengri’ye yüksek dağ tepelerinde sunmuşlardır (Pişkin, 2003, 11).

Dünya üzerindeki çeşitli toplumların eski geleneksel bilgilerinde yer alan “Kutsal Dağlar” inancı, Orta Asya’daki bu inançtan gelmektedir. Gök tanrıya yakın olmaları düşüncesiyle kutsanan bu dağlar, daha sonra tanrıların yeri olarak görülmeye başlanmıştır. İsa peygamberin havarileriyle Zeytinlik dağında gizli toplantılarını

gerçekleştirmesi, Musa peygamberin Sina dağında on emri alması, Muhammed peygamberin birçok sıra dışı olayları Nur dağının Hira mağarasında yaşaması, hep bu inancın izlerini taşır. Zeus’un Olimpos dağı, Hintliler'in Meru dağı bunlar arasında en fazla duyulanlarıdır. Bunların diğerlerine nazaran daha fazla bilinmesi bu dağların, bu dinlerin kutsal kitaplarında bulunmuş olmasındandır.

Şamanizm düşüncesi çok tanrılı çok ruhlu ve totemli gözükmekle beraber, Uygur tapınakları incelendiğinde farklı bir görüntü ile karşılaşılır. Aslında var olan tek tanrı Gök Tanrısıdır. Tanrının insanlarla veya başka cisimlerle tasvir edilmesini kabul etmemektedirler. Putlar tanrının tasviri olarak yapılmamıştır. Birinin çok sevdiği bir yakını öldüğünde onun sureti yapılmakta ve evde saklanmaktadır. Bu suretin önüne yemekler konur, en sevilen şeylerin ilk lokmaları paylaşılır, önünde saygı ile yere eğilinir. Bu davranış biçiminin zaman içinde putperestliği ortaya çıkardığı düşünülmektedir (Kurtoğlu, 2006, 5).

Şamanistlik, tüm dünya halklarında benzer şekilde görülmüştür. Eski çağ insanlarının doğadan ve doğal olaylardan etkilenmesi, ona anlamlar vermesi çok doğal görünmektedir. Doğaya olan saygı inanç sistemini oluşturmuştur. Doğanın büyüklüğü ve kontrol edilemezliği sonucu oluşan korku Şamanlığın temelini oluşturmaktadır. Yüksek dağlar ve yıldızlar ulaşılamayacak uzaklıkta ve en önemlisi gökseldirler. Gök her şeyin üstünde, her şeyi gören ve yöneten konumdadır. Gökle birlikte doğa olaylarını kontrol altında tutan ve evrenin devamlılığını sağlayan yardımcılar da vardır. İslamiyet öncesindeki Türkler, Gök tanrıyı memnun edebilmek için temel bir inanç sistemini oluşturmuşlardır. Yeni dinlerin kabulu de bu temele dayanır, yani Gök Tanrı inancı değişmemiş, sadece Gök Tanrıya yapılan ayinler ilk inançlarına benzetilerek değiştirilmiş ve kabul edilmiştir.