Eski Türkçe Yazı Çeşitleri

Eski Türk çağlarından bugüne kalan metinler; Türklerin kendi dillerinin yazımında birden çok alfabeyi kullandıklarını göstermektedir. Kök-Türk dönemine ait metinlerin hepsi Türk Runik yazısıyla yazılmıştır. Bir anlamda eski Türk çağında Runik yazısı Türklerin asıl kullandığı alfabe olmuştur. Yine Eski Türk çağında oluşan yeni din

çevreleri (Manihaizm, Budizm) yeni alfabeleri de peşinden getirmiştir. Runik yazıdan sonra, Eski Türkçe döneminde, Mani ve Uygur yazısı Türkçenin yazımında kullanılmıştır. Yine bu çağda Hıristiyan olan Türklerin, Uygur alfabesi yanında, Süryani alfabesini de kullandıkları metinlerden anlaşılmaktadır. Yine Soğd, Brahmi, Tibet ve Çin yazılarının, Türkçenin yazımı için az da olsa kullanıldığını belgeleyen metinler bulunmaktadır (Özönder, 2002, 485).

Türk dilinde beş çeşitten daha çok yazı yöntemi kullanılmıştır. Kök-Türkçe, Soğd yazısının iki değişik şekli, Uygur yazısının çeşitli değişik şekilleri, Maniheist ve Brahmi yazısı, hatta Türkçede Tibet yazısını ve Estranghelo'yu bile kullanmaya uğraşılmıştır (Gabain, 1959, 317). Türklerin kullandıkları en eski yazı türü, Cermen runiklere benzeyen, fakat onlarla akrabalığı olmayan runik yazısıdır. Her işaret bir ünlü önünde duran başka bir ünlüyle, yani çift ünsüzle kullanılmıştır. Bu yazı hiçbir zaman italik harfler geliştirememiştir. Her bir harf ayrı yazılmıştır. Bu da yazının az kullanıldığı bir devir için sık ratlanan bir özelliktir ve fonetik olarak Türkçeye mükemmel bir şekilde uyar. Macarların kertik yazısıyla akrabalığı vardır. Kök-Türk runikleri mezar taşı yazıtları, duvar yazılarından ve de kâğıt üzerine yazılan el yazılarından daha farklıdır. Burada çoğu zaman kamış kalem ile yazılmıştır. Bu esnada dikey çizgiler, yatay çizgilerden daha kalındır ve yuvarlak çizgiler sona nazaran ortada daha kalındır. Özel bir durum olarak runikler fırçayla da yazılmıştır. Bu yazı ile yazılmış el yazılarının bilindiği üzere, maniheistleri niteleyen yuvarlak kırmızı-siyah noktalama işaretleri vardır (Gabain, 1996, 10).

Türklerin kullandığı diğer bir yazı çeşiti Soğd yazısıdır. Yalnızca Soğdlarda yaygın olarak seçilen, yani Soğdca adı verilen yazı içerisinden çok küçük parçalar alınmıştır. Türkler daha açık, daha küçük ve de ayrıntısı az olan bir çeşitini kullanmışlardır. Görünen o ki, yalnızca büyük ve küçük kâğıt ebadında kitaplar kullanılmıştır. Uygur yazısı kamış kalem veya fırça ile yazılmıştır. Düzenli ve değerli kopyalar, kamış kalem ile bilinen tüm kitap biçimlerinde hazırlanmıştır.

Uygurlar döneminde ise yerleşik yaşama geçen Türklerin diğer topluluklarla Kök- Türklere oranla daha sıkı ilişki içinde olduklarını görülmektedir. Türkler, Kök-Türkler döneminde de o günkü anlamda uluslararası ilişkilerde bulunmuş olmalarına karşın bu ilişkiler Uygur dönemindeki kadar yoğun ve etkili olmamıştır. Bu kültürel yönelimin izleri dönemin yazılı ürünlerinde görülmüştür. Uygurların Maniheizm, Budizm ve Hıristiyanlık gibi inanç sistemlerini kabul etmelerinin ardından yoğun çeviri çalışmaları başlamıştır. Bu çalışmalar, Türkçeye, yeni nesne ve kavramları karşılayan Türkçe

sözcükleri kazandırmanın yanında pek çok yabancı sözcüklerin girmesine de neden olmuştur.

Eski Türkçenin Uygurca döneminde Sanskrit, Çince, Soğdca, Farsça, Grekçe, Toharca gibi dillerden pek çok sözcük Türkçeye girmiştir. Uygur yazısı, İslamiyet öncesi zamanın en yaygın yazısıdır. Uygur yazısı tarihi bir isim değil, Türklerin, Soğdların yazısından geliştirdikleri ve daha sonraları Uygurlar tarafından özellikle tercih edilen yazıdan farklı olarak modern bir tanımlamadır. Moğollar bazı geliştirmeler yaparak daha sonra Mançularda da kullanımda olan bu Uygur yazısını, Uygurlardan almışlardır. Uygurlarda baskı kullanılarak da yazı kullanılmıştır. Uygur baskıları ve tahta oymacılığı aynı şekilde aynı bölgede bulunan Çin blok baskıları gibidir (Çetin, 2006, 193).

Soğd yazısının aksine, eski Türkçede Estrangelo yazısıyla yazılmış birkaç tane küçük belge bulunmuştur. Bunların hepsi Turfan vahasında, Hıristiyanların yerleşme yeri olan Bulayık'dan alınmıştır. Bir parça, tıbbi bir metin içermektedir. Ünsüzleri işaretleme sistemleri, Soğd yazısına uymaktadır. Manihaist yazısı sadece kamış kalem ile yazılmış el yazılarında bulunmaktadır. Bunlar yatay satırlı dosyalanmış kitapların küçük boyutlarında, küçük kitaplarda, kitap rulolarında ve sadece Maniheistler tarafından kullanılmıştır. Brahmi Yazısında, kamış kalem ile yazılmış Budist içerik taşıyan eski Türkçe yazılı metinler bulunmaktadır. Brahmi yazısı, küçük kâğıtlar şeklinde, kitap ruloları ve ciltsiz kitaplarda kullanılmıştır. Henüz yayınlanmamış ve bir tek mısrası tam olarak okunmayan az sayıdaki parçalarda, eski Türkçe ile birlikte Hint dilinden türemiş olan Tibet yazısı vardır. Bunlar o kadar noksandır ki, içerikleri hakkında herhangi bir şey söylenemez (Gabain, 1996, 20–29).

Kök-Türkçe çivi yazısı, mezar yazıtlarında, günlük kullanım eşyasında, küçük duvar oymacıklarında, Manihaist el yazmalarında, bunlardan başka da Manihaist çevrelerden çıkmış olduğu anlaşılan büyük bir fal kitabında, askeri pasaportlarda, yönetmelik gibi işlerde ve birçok önemsiz yazışma örneklerinde de kullanılmıştır. Yenisey’deki, yani Güney Sibirya'daki, yazıtlardaki taşlarda kullanılmıştır. Bunlar daha eski olan ön Türkçe kültüründen kalmadır. Yontulmuş, kabaca heykellerle veya oyma işaretlerle süslenmiştir. Türkçe metinler ile bu şekiller ve işaretler arasında, bu taşlardaki yerlerine ve durumlarına göre tanımlanırsa, anlam ve öz bakımından hiçbir ilgi yoktur. Yalnız üzerleri düzeltilmiş ve cilalanmış taşlar kullanılmıştır. Satırlar özenli şekilde düz ve paralel değildir. Talas yazıt taşları cilalanmış değildir. Yazı satırları kimi defa taşın, dış çevresinin büküntülerine uymaktadır. Bunlar, her iki bölgede yeni bir

yazı dilinin başlangıcı olduğunun göstergesidir. İşte bu yüzden de yazı yönü ya sağa ya da soladır; işaretlerin şekilleri ise düzgün değildir.

Moğolistan'daki yazıtlar daha ilerlemiş bir etki yaparlar. Bunlardaki satırlar, düz ve paraleldir. Teker teker işaretler, taş uzunlamasına yerde durduğu halde, düzgün dururlar. Satırlar, sağdan veya soldan başlarlar ve daha öncekinin ya altında veya üstünde bulunurlar.

Çivi yazısı ile el yazmalarında, az olarak fırça kullanılmıştır. Çoğunda özenle kamış kalem ile yazılmıştır. Yazıtların aksine olarak, kalın düşey ve ince düz çizgiler arasında güçlü bir farklılık gösterirler. Bunlarda satırlar, sıralı olarak birbiri altında bulunurlar ve daima sağdan sola doğru yazılır. Süslü ayrım ve bölüm başlıkları, bir yaprağın asıl yeri hakkında bilgi verir. Yazı sistemi dikkat ve özenle uygulanmamış bir hece yazısıdır (Gabain, 1959, 317).

Gabain’e göre yazı işaretlerinin pek çoğu, İran yazısının yazıları ile benzerlikleri yüzünden, Kök-Türk alfabesinin güney batı Iran kültür bölgesinden, alınıp gelmiş olduğunu gösterir. Türkler bilinen tarihlerinin başlangıcından beri daima Mavera’n- nehir’deki İranlılar ile yakın yaşamışlardır. Türkçe’nin ses sistemine uyması da, tamamıyla kendine özgü ve ayrı bir yazı yaratmıştır ve son derece üstün bir başarı olarak görülmüştür. Bu yazı çeşidini ilk bulanlardaki fonetik yetenek ve resim gibi bir söyleyiş yeteneği ayrıca göze çarpmaktadır (Gabain, 1959, 318).

Uygur yazısı Türklerde çok büyük bir yayılış göstermiştir. Tüm dinlerin temsilcileri ve dini olmayan edebi eserlerin her çeşidinde de kullanılmıştır. Bu yazı, kamış kalem ile veya fırça ile yazılmıştır. Bu yazı ile baskılar da yapılmış ve taşlar da oyulmuştur. Bununla beraber bu yazı, 8 inci yüzyıl tarihini taşıyan, Türkçe Turfan metinlerinde görülmüştür. Bu yazıyı batıdaki komşularından ve kendileriyle beraber oturanlardan alıp kullanmış olan Türkler, Uygurlar olmayıp Basmil veya Türgişlerdir. Uygur yazısı, Moğol ve onunla birlikte ara sıra kullanılan Mançu alfabesinin örneği olmuştur. Tüm kitap şekillerinde bu yazı kullanılmıştır.

Budist metinlerinin yazı çeşidi, Maniheist yazılarından biraz daha sıkışıktır, fakat Uygur harfleriyle yazılmış Nasturi metinlerinde olduğu kadar sık değildir (Gabain, 1959, 318 ).

Eski Türkçe’ye ait el yazmalarından ve baskılarından oluşan en zengin koleksiyon, Berlin'deki Alman Bilimler Akademisinde korunmaktadır. Buraya, Prusya Bilimler Akademisi tarafından verilmiştir. Eskiden Mainz'da bulunan bu koleksiyonun küçük bir bölümü, bugün Marburg/Lahn'da bulunmaktadır. Bu eserler ve baskılar, A.

Grünwedel ve A.v Le Coq yönetiminde, Doğu Türkistan'daki Turfan vahasında gerçekleştirilen dört büyük araştırma sonucu ve bir kısmı da satın alma yoluyla elde edilmiştir (Gabain, 1996, 7).

Orta Asya'daki kalıntılarda bulunan İslamiyet’in kabulünden önceki döneme ait yazıların çoğu kâğıt üzerine not alınmıştır. Kullanılan çeşitli kâğıtlar bugün yer yer sararmış ve hatta bunlardan bazıları koyu kahverengi bir renk almıştır. Yalnızca basımlarda kullanılan kâğıtlar oldukça beyaz kalabilmiştir. Bazı türler ise, üstü yüzeysel olarak tutkal veya tebeşirle parlatılmıştır. Diğer türler ise parlatılmamıştır. Bazen kötü ve pürüzlü kâğıtlar da kullanılmıştır.

751 yılında Talas'ta (Kırgızistan) yapılan bir savaşta müttefik Çinliler ve Uygurlar, Araplar ve Tibetliler tarafından yenilgiye uğratılmışlardır. Bu sırada bazı Çinli kâğıt uzmanları, Müslümanlar tarafından esir alınmışlar ve kâğıt işleme sanatı batı dünyasına geçmiştir. Eski Türk el yazması kâğıt türleri için, batı ve doğu örnek alınarak kendi atölyelerinde üretilmiş, batıdan ve doğudan ithal edilmiştir. Özellikle Manihaistler küçük boy olarak kullanılan ve üstü yüzeysel olarak parlatılan kâğıtlar kullanmışlardır. Mürekkep koyu-siyah kurumdan üretilerek kullanılmıştır. Bazı itinalı Budist metinlerinde bir bölümün ilk satırları ve özellikle derin saygı ile okunması gereken kelimeler için kırmızı mürekkep kullanılmıştır. Manihaist metinler zaman zaman başlıktaki özel renkle süslenmiş veya gösterişli el yazıları ile yazılmıştır (Gabain, 1996, 8–9).

Uygurlar ile yazı kullanımı artmış ve en verimli çağını yaşamıştır. Uygurlar, geleneksel Türk yazısı ile yetinmeyip, temas kurduğu tüm kültürlerin yazılarını geliştirerek, farklı alfabeler geliştirmişler ve bunları değişik kullanım alanlarında yazıya geçirmişlerdir. Genel kullanımdaki Uygurcayı da zenginleştirerek, temas kurduğu diğer uluslara hediye etmişlerdir. Uygurcanın, özellikle edebi yazılarda kullanılması gelişmişliğinin bir göstergesidir.