• Sonuç bulunamadı

Süveyş Kanalı’nın Açılması ve Sonuçları

Süveyş Kanalı, İsmail Paşa döneminin en önemli faaliyeti olarak dikkat çekmiştir.

Bu kanal aynı zamanda Mısır’ın modernleşmesini hızlandıran, stratejik konumunu

güçlendiren bir proje olmuştur. Bunun yanında Süveyş Kanalı, Mısır’ı önemli bir geçiş

noktası haline getirerek Mısır’ın cazibesini arttırmış ve batılı devletleri birbirleri ile

mücadele içine sokmuştur

448

.

Süveyş Kanalı’nın sahip olduğu stratejik konumu, sağladığı ekonomik ve siyasî

avantajları ve Osmanlı Devleti gibi siyasî ve iktisadî yönlerden zayıf bir görüntü çizen

bir devletin toprakları üzerinde olması, Mısır’da yaşanan sürecin, telafisi mümkün

olmayan bir mecraya sürüklenmesine sebep olmuştur. Osmanlı Devleti’nin, Süveyş

Kanalı’nın stratejik önemi ve ağırlığının üstesinden gelecek bir güçte olmaması, devletin

bağımlı politikalar izlemesine sebep olmuştur. Osmanlı Devleti’nin hem Mısır’da hem

de Süveyş Kanalı etrafında izlediği bağımlı politikalar dolayısıyla, bu bölgeler büyük

devletlerin mücadele alanı haline gelmiştir

449

. Süveyş Kanalı’nın açılması, bölgenin

dolayısıyla Mısır’ın önemini arttırmıştır

450

. Bu önemi Süveyş Kanalı’nın Mısır için

büyük bir kıymete hâiz olmasında yatar

451

. Bu da, büyük devletlerin Mısır üzerindeki

baskılarının yoğunlaşmasına sebep olmuştur

452

. Süveyş Kanalı’nın, Fransa ve İngiltere

arasında, doğuya uzanan sömürge ve ticaret yolunun güvenliği ve kontrolünü sağlamak

bakımından rekabet sahası haline gelmiş bir mevkide

453

olması, bu büyük devletlerin

Mısır toprakları üzerinde mücadelelere girmelerinin zeminini oluşturmuştur. Çünkü

Süveyş Kanalı’nın açılması ile dünya ticaret ve sömürge yollarının Avrupa ile mesafesi

448

“Egypt lay at a crossroads of East and West, particularly after the Suez Canal opened in 1869. While the rival European powers were pushing their individual claims to dominate the present in Egypt, Westerners were also staking a claim to the Egyptian past” Reid, “Cultural Imperialism and Nationalism”, s.57.

449 Marta Graham Viator, Edward Malet and The Egyptian Question in Anglo-German Relations

1884-1890, (Unpublished Degree of Doctor of Philosophy in History), Alabama 1996, s.32-35; Selçuk s.Günay, “İngiltere’nin Kızıldeniz’e Yeni Bir Kanal Açma Projeleri ve Osmanlı Devleti”, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Dergisi, C: 1, S: 4, Erzurum 1990, s.70.

450 Süveyş Kanalı’nın açılması İngiltere’nin Osmanlı Devleti’ne olan ihtiyacını bir kat daha

artıracak ve bundan sonra İngiltere’nin hayatı mutluluğu Osmanlı Devleti’nin kontrolünde olacaktır Y.EE., 9/37; Danyal Bediz, “Süveyş Kanalı’nın Önemi”, Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi, C: IX, S: 3, Ankara 1951, s.341.

451

Halford L. Hoskins, “The Suez Canal and the Outlook for Egypt”, The American Political Science Review, V: 38, I: 1, 1944, s.110.

452

Rifat Uçarol, Bir Osmanlı Paşası ve Dönemi Gazi Ahmet Muhtar Paşa, Milliyet Yayınları, İstanbul 1976, s.166.

önemli ölçüde kısalmıştır

454

. Bu da yaşanan mücadelenin önemli gerekçelerinden birini

oluşturmuştur. Hindistan’ın, İngiltere’nin sömürge alanı olması dolayısıyla Süveyş

Kanalı, İngiliz çıkarları için tehlikeli bir silahtı ve İngiltere bunun farkındaydı

455

. Bu

yüzden İngiltere Mısır ve Süveyş Kanalı konusundaki politikalarının temelini bu gerçek

üzerine bina etmiştir

456

. Fransa’yla bu konuda mücadele içine girmesinin esas sebebi

budur. Bütün bu siyasî müdahale ve mücadelelere rağmen, Fransa ve İngiltere’nin yoğun

diplomatik manevralarına konu olan Süveyş Kanalı, 17 Kasım 1869 tarihinde

açılmıştır

457

. Kanalın açılışı Eugenie tarafından gerçekleştirilmiştir

458

. Açılan bu kanal,

büyük bir mühendislik becerisi olarak ifade edilmiştir

459

. Kanal açıldıktan sonra ise

İngiltere’nin politikaları değişmiştir

460

.

İngiliz devlet adamlarının hemen hepsinin devamlı gündeminde olan Süveyş

Kanalı, birçok açıdan İngiltere’nin can damarı olarak değerlendirilmiştir

461

. Zira, kanal

birçok açıdan sayısız faydalar içermekteydi ve bu, İngiltere açısından önemliydi

462

.

Kanalın iktisadî önemi de oldukça fazlaydı

463

. Bu nedenle, Mısır’ın İngiltere tarafından

454 George s.Robertson, “Political Geography and the Empir”, The Geographical Journal, V: XVI,

I: 4, 1900, s.455; Kayabalı-Arslanoğlu, s.56; “Süveyş Kanalı Londra-Bombay yolunu % 44 kısaltmıştır” Işık, s.24; “Süveyş Kanalı’nın açılması ile İngiltere’den Hindistan’a kadar olan mesafe kısalmış ve mısır’da İngiltere’nin cihan kudret ve siyasetinin temini kat’i bir nokta halini almıştı” Rohde, s.7.

455

Y.EE., 88/40-3a.

456 Mahmud Muhtar, s.97; “Prior ro 1869 the political status of Egypt had been of little concern to

Britain with opening of the Suez Canal that year…” Milad, s.8.

457

Hallberg, 1931: 311; Crist, 1952: 113-117; Weitz, 2000: 5; Hoskins, “The Suez Canal”, , s.111.

458 Lawrence W. Balls, Egypt of the Egyptians, Sir Isaac Pitman&Sons Ltd., London 1920, s.123. 459 Grant, s.171.

460 Uçarol, 1878 Kıbrıs Sorunu, s.32.

461 “İngilizlerin Mısır’daki çıkarı, tahvil sahiplerinin yanı sıra, o dönemde artık Hindistan’daki

hâkimiyet alanlarına giden bir cankurtaran halatı olan Süveyş Kanalı idi” Marsot, Mısır Tarihi, s.75.

462 İngiliz devlet adamları Süveyş Kanalı’nın önemini ve Mısır’a kattığı değeri birçok kez dile

getirmişlerdir: “Liberal politikacılardan Charles Dilke, emperyalist bir politikacı olarak Süveyş Kanalı’nın tehlikede olduğunu ileri sürerek Mısır’ın işgal edilmesi gerektiğini düşünenlerdendi. Gladstone’un Mısır politikalarındaki önemli destekçilerinden biri Dilke idi. Daha 1868 yılında yayınlamış olduğu “Daha Büyük İngiltere’nin Problemleri” başlıklı çalışmasında; “Kanal, evimizin yoludur. Burayı kaybetmek Hindistan ve Çin ticaretinin bizler için ölümcül sonuçlarının ortaya çıkması anlamına gelir” yaklaşımıyla Mısır’ın mutlaka elde edilmesi gerektiğini söylüyordu. Dilke’nin düşünceleri aynı şekilde Gladstone tarafından da dile getiriliyordu. Örneğin Gladstone, Lord Ripon’a gönderdiği bir mektupta; “Mısır’ın ve kanalın İngiliz çıkarları için ne denli önemli olduğunu, İngiltere’nin bu çıkarları için Mısır ile ilgilenmesi gerektiğini” ifade ediyordu” Karaca, s.447; “… Dışişleri Bakanı Lord Stanley bir nutkunda “Kanal üzerinde yapılacak ticaretten hiçbir millet bizim milletimiz kadar istifade etmiyecektir” diyerek kanalın değerini belirtiyordu” is-Sanafiri, s.43.

463 Bent Hansen and Khairy Tourk, “The Profitability of the Suez Canal as a Private Enterprise,

1859-1956”, The Journal of Economic History, V: 38, I: 4, Cambridge 1978, s.938-939; Milad, s.17- 19.

işgal edilmesinde Süveyş Kanalı’nın İngiltere’ye çok önemli gerekçeler oluşturduğu

görülmektedir. İngiltere’nin, Mısır’ın işgali sürecinin bir parçası olarak gördüğü Kıbrıs’ı

ele geçirmesi, Süveyş Kanalı’nın sebep olduğu siyasî gelişmeler arasında yer

almaktaydı

464

. Bütün bunları dikkate aldığımızda kanalın İngiltere’ye, bölge üzerindeki

politiklarını değiştirmek zorunluluğu yüklemiştir

465

. İngiltere bölge üzerindeki

politikalarını, Fransa’nın Süveyş Kanalı’nı açarak Hindistan yolu üzerinde etkili hale

gelebileceği endişesini taşıyarak şekillendirmiştir

466

. Bunun için ortaya çıkan her yeni

siyasî gelişmeyi fırsata çevirmekte mahir davranmıştır. İngilizler geleneksel çıkarlarını

korumak için çareyi Süveyş Kanalı ve etrafındaki bölgeleri kontrol altında tutmakta

bulmuştur

467

. Başlangıçta kanalın açılışını uluslararası dengeler sebebiyle olumlu

karşılamayan İngiltere, daha sonra kanalın yapımına, kendi çıkarlarının elverdiği ölçüde

izin vermiş, ancak, kanalın yapım sürecine fiili olarak katılmamıştır. Bu yüzden kanalın,

kanalı yapan şirket ve bu şirketin bağlı olduğu ülkeye sağladığı “eşitler arasındaki

birincilik” durumu dolayısıyla refleksli bir politika gütmüştür. Kanalın tam anlamıyla

kontrol altına alınmasının önemini bilen İngiltere, kanal hisselerinin % 44’lük bir

kısmını

468

23 Kasım 1875 tarihinde Hıdiv’den, yaklaşık dört milyon Pound karşılığında

almıştır

469

. İsmail Paşa bu satışı İstanbul’a ilginç bir şekilde izah etmiştir

470

. Bu

464 “Mısır ve Kıbrıs’ın işgali, İngiltere’nin artık Ortadoğu’ya yerleşme planlarını yürürlüğe

soktuğunu ve öncelikle stratejik noktaları işgal edeceğini göstermiştir. Bu gelişmeler Ortadoğu’da Türk hâkimiyetinde bulunan diğer bölgelerde çeşitli tedbirlerin alınmasını zorunlu kılmıştır” Mustafa Yılmaz, Fav Yarımadası Üzerinde Osmanlı-İngiliz Çekişmeleri (1886–1915), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2006, s.54; Aksun, s.229.

465 “İngilizlerin Anadolu-Arabistan ve İslam meselelerine karşı vaziyeti Süveyş Kanalı’nın

açılması ile elbette değişmeye ve büsbütün farklı bir istikamete girmeye mecburdu” Rohde, s.6.

466 Cezmi Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, İstanbul 1992, s.161-162.

467 W. Eathbone, Great Britain and The Suez Canal, Chapman&Hall, London 1882, s.3. 468

Eve M. Troutt Powell, A Different Shade of Colonialism Egypt, Great Britain, and the Mastery of the Sudan, University of California Press, California 2003, s.67.

469 İsmail Paşa’nın yaklaşık 4 milyon pounda sattığı kanal hisslerinin değeri 1900’a geldiğinde

yaklaşık 8 kat artmıştı: “The exact number of shares was 176,602, and the “mess of pottage” for which Ismail bartered away his birthright was 3. 976. 582. The same shares at to-day’s prices are worth just 25. 077. 484” Royle, s.1900, s.1; Mieville, s.26; “Isma’il then sold Egypt’s 176. 000 shares (44 percent of the total capital) of the Suez Canal Company’s stock to the British government, giving it a direct financial stake (along with its economic interest in trade and communications) in Egypt’s fate. With its “investment” in Egypt far greater than France’s, the British government would accept nothing less than predominant influence, and would work to defeat any settlement that put control of state revenues into the hands of the French” A. Hunter, s.195; “The next and most important incident in the history of this great work was the purchase by the British Government,in November, 1875, of the Khedive’s 176. 602 shares for 4,000,000” J. C. Mccoan, Egypt,With A Supplementary Chapter Of Recent Events, New York 1893, s.270; “In 1875 the British Government bought 176,602 shares from the Khedive for 3. 976. 580” Wilson, s.58; Blunt, s.16; Buchanan, s.32; Edward Dicey, The Egypt of The Future, William Heinemann, London 1907, s.11; Grant, s.172; Christopher Danziger, “The First

alışverişte Disraili ve Lord Derby’nin payı oldukça büyüktü

471

. Mısır hükümeti kanalın

hisseleri satılana kadar kanalın en büyük finansörü durumundaydı

472

. Bu satışla birlikte

Mısır bu konumunu kaybetmiştir. İngiltere ise kanal hisselerinin % 44’lük bir kısmını ele

geçirmiştir. Bu yüzden kanalın diğer hisselerini ele geçirme girişimlerinde bulunmuşsa

da bunu başaramamıştır. İngiltere’nin, kanalın % 44’lük bir kısmını ele geçirmesi,

kanalın doğuracağı sorunları ve sebep olacağı felaketleri kendi lehine çevirecek bir

politika düzeni oluşturmasını kolaylaştırmıştır

473

. İsmail Paşa’nın, kanaldan büyük

gelirler elde edebileceği bir sırada kanal hisselerini satması, önemli ve stratejik bir kayıp

olarak değerlendirilebilir

474

. Zira bu satış, Hıdiv’e sadece ticarî bir alışveriş gibi görünse

de, aslında, Mısır’ın bağımsızlığını sona erdirecek derecede siyasî bir önem arz etmiştir.

Yine bu satış Mısır’da İngiliz varlığı sürecini başlatması bakımından

475

da Mısır’ı işgal

sürecinin yolunu açmıştır

476

. Süveyş Kanalı’nın bir başka siyasî sonucu, büyük

Suez Crisis”, History Today, V: 32, Issue: 9, 1982, s.3-4; “İngiltere 1875 senesinde dahiyane ve tertip edilmiş bir siyasî- iktisadî manevra ile kanala sahip oldu” Rohde, s.7; W. M. Sloane, “Egypt and England”, Political Science Quarterly, V: 19, I: 3, 1904, s.460.

470 “Hıdivviyet-i Mısriyye’nin Süveyş Cedveli Kumpanyası eshâmından İngiltere Devleti

fehîmesine ferûhte itdiği eshâma dâir (…)Süveyş Cedveli Kumpanyası′nın küşâdında Hazîne-i Mısrıyye de haylice eshâm olup şimdiye kadar hiçbir vakit ve hiçbir vechle istifâde olınmamakla (…)eshâm-ı merkûmenin iştirâlarına rağbet gösterilerek bu babda onlarla mükâleme olunmakda iken İngiltere Devlet-i fehimesi beha ile de iştiralarına rağbet bulunduğundan ve eshâm-ı merkûme dahi ahz ve i’tâ ile beyne′n-nâs tedâvil itmekde olan kumpanyası eshâmı tev’inden olup (…) eshâm-ı merkûme devlet-i müşârünileyhâyâ ferûhte olunmuşdur” İ.DUİT., 142/5.

471 “Isma’il then sold Egypt’s 176. 000 shares (44 percent of the total capital) of the Suez Canal

Company’s stock to the British government, giving it a direct financial stake (along with its economic interest in trade and communications) in Egypt’s fate” A. Hunter, s.195; The worsening financial situation was temporarily relieved when Ismail sold his 176,602 shares in the Suez Canal Company to the British government for £4 million, Disraeli’s dramatic coup making Britain the largest shareholder in the Company” A. Hunter, s.24”Times Gazetesi bu satışı şu şekilde bildirdi: “bu sabah ki nüshâsında İngiltere devleti Hıdiv-i Mısır hazretlerinin yüz on yedi bin aded Süveyş Kanalı tahvilâtını dört milyon İngiliz lirası bedel ile iştirâ eylemiş olduğunu ve bu akçe içün Rochild kumpanyası üzerine va’desiz poliçeler keşîdesi içün Mısır idâresine me’zûniyet verildiğini” İ.DUİT., 142/5; Hoskins, “The Suez Canal and the Outlook for Egypt”, , s.111; Allen, s.143; R. C. Mowat, “From Liberalism to Imperialism: The Case of Egypt 1875-1887” The Historical Journal, V: 16, I: 1, Cambridge 1973, s.109.

472 Hansen-Tourk, s.940.

473 “Başbakan Disraeli’nin 1875 yılında Kanal şirketi hisselerinin %44’ünü satın alması

İngiltere’ye, Lordlar Kamarası başkanı Lord Cairns’in ifade ettiği gibi “İngiltere’nin daha önce hiç sahip olmadığı bir dayanak” ve “kendi mülkünü korumak için” savaşa başvurma gerekçesi temin etmişti” Morewood, s.38.

474 Hansen-Tourk, s.957. 475 Eraslan, s.161-162. 476

“İskenderun körfezinden Portsaid ve Süveyş’e, oradan Hicaz, Yemen ve Aden gibi Kızıldeniz[‘]in doğusundaki Müslüman memleket ve kutsal toprakların ileride Avrupalılar arasında taksimine neden olacak sebepleri hazırlayan bu kanaldır. Ve bu sebeplerin tabiî bir neticesi olarak Osmanlı Devletini tehdid edecek bu kanaldır” Mehmed Arif, s.618.

devletlerin Mısır üzerindeki sömürge rekabetinin büyümesine ve şiddetlenmesine sebep

olmasıdır

477

. İngilizler, kanalın önemini başından beri iyi biliyorlardı ve hatta Ferdinand

de Lesseps’in haklılığını kabul etmişlerdi

478

.

Süveyş Kanalı’nın açılması sonrasında büyük devletler arasında artan rekabet,

İngiltere’nin kanal hisselerinin yarısına yakın kısmını ele geçirmesiyle daha da

şiddetlenmiştir. Özellikle İngiltere ve Fransa bu mücadelenin en aktif iki tarafıydı.

Ancak İngiltere kanal hisselerinin önemli bir kısmını ele geçirdikten sonra Fransa’ya

karşı daha güçlü bir konuma yükselmiştir. Bu da İngiltere’nin uluslararası politikayı

tanzim etmekte daha başarılı ve istekli olmasını sağlamıştır.

İsmail Paşa’nın Süveyş Kanalı’nın hisselerini, “def’-i ihtiyâcât-ı mâliye içün”

İngiltere’ye satması

479

, Mısır’ın Osmanlı Devleti’nin elinden çıkış sürecinin başlangıcını

teşkil etmişti

480

. Burada ortaya konulan İngiliz politikaları, başta Osmanlı Devleti olmak

üzere, diğer devletlerin elini kolunu bağlamıştır

481

. Bu da, İngiltere’nin Mısır ve Süveyş

üzerindeki tasavvurlarını daha rahat bir şekilde gerçekleştirmesini sağlamıştır. Böylelikle

Mısır’ın işgali İngilizlerin Süveyş Kanalı’nın kontrolünü ele almasıyla başlamıştır

482

.

Süveyş Kanalı’nın açılmasının en önemli sonuçlarından biri, belki de en önemlisi,

Mısır ekonomisinin iflasını hazırlayan süreci başlatmasıdır

483

. Süveyş Kanalı’nın,

finansmanının ciddi paralar gerektirmesi ve bu paranın büyük bir kısmının Mısır

477 is-Sanafiri, s.32. 478

“Great Britain, who almost alone of the Great Powers had steadfastly obstructed the accomplishment of the project, was not backward in offering honourable amends. De Lesseps received at the hands of Queen Victoria the Grand Cross of the Star of India. The Lord Mayor of London, proposing his health at an official banquet in his honour, declared that ‘our eminent engineers made a mistake M. de Lesseps was right, and the Suez Canal is a living fact’” Wilson, s.40.

479 İ.DUİT., 142/5, 1.

480 “İsmail Paşa, Vükela ve Avrupa′nın lehine (Avrupa′yı arkasına almak gayesiyle) sarf ettiği

parayı kazanmak için Süveyş Kanalı hisselerini İngiltere′ye sattı. Bu şekilde bağımsızlığını kazanmak istediği mülkün anahtarını ‘‘Mısır’ı’’ İngiltere′ye vermiş oldu” Y.EE., 9/37.

481 “Mamafih, bu duruma ne Bâbıâli ne de İngiltere’nin geleneksel rakibi olan Fransa itiraz

etmişti. Çünkü İngiltere Fransa’yı Almanya’ya, Bâbıâli’yi Rusya’ya karşı desteklemişti” is-Sanafiri, s.111.

482

Tollefson, Modernization, s.12.

483 “For all practical purposes it may be said that the whole of the borrowed money, except £16.

000. 000 spent on the Suez Canal, was squandered” Evelyn Baring (The Earl Of Cromer), Modern Egypt, V: I. Newyork 1916, s.11.

hazinesinden çıkması, Mısır ekonomisini ağır bir yük altına sokmuştu

484

. Gerçi kanalın

yapımında kullanılmak üzere Lesseps tarafından beş yüzer franklık dört yüz bin hisseli,

iki yüz milyon frank sermayeli bir şirket teşkil edilmişti

485

. Bu hisseler satılarak, gelecek

para ile kanalın finansmanının bir kısmının sağlanması düşünülmüştü. Şirket hisselerinin

iki yüz yedi bini Fransızlara, doksan altı bini Osmanlılara, dört bini İspanya’ya ve iki bin

altı yüzü Hollanda’ya satılmıştı. İngilizlere ayrılan seksen beş bin hisseyi de İngilizlerin

almaması dolayısıyla 1859 yılında bu hisseler Mısır’ın olmuştu

486

. Süveyş Kanalı’nın

finansman giderlerinin öz kaynakların dışında borç paralarla karşılanması, Mısır’ın

ekonomik durumunu iyice çıkmaza sokmuştur. Dolayısıyla Mısır, büyük devletlerin

rekabetleri sebebiyle siyasî baskılar altında, borçlanmalar dolayısıyla da ekonomik

baskılar altında kalmıştır. Mısır’ı işgale götüren süreç, bu iki temel konu etrafında

şekillenmiştir. Süveyş Kanalı, Mısır’ın geleceğinin yeniden tanzim edilmesine sebep

olacak siyasî, sosyal ve iktisadî gerekçeleri beraberinde getirmiştir

487

. Bu yüzden Süveyş

Kanalı açıldıktan sonra Mısır Meselesi’nden ayrı düşünülmemiş, Mısır’da ortaya çıkan

sorunlar ve yapılan müdahaleler, Süveyş Kanalı etrafında gerçekleşmiştir. Bu da,

Mısır’ın ciddi politik tehlikelere karşı açık hale gelmesine sebep olmuştur

488

.