İsmail Paşa’nın tasavvurlarının malî sonucu, oldukça dramatik bir görünüş arz
etmiş
95, ortaya koyduğu malî politikalar, Mısır’ın saygınlığını zedelerken Avrupa
müdahalesini çekecek şartları hazırlamakta gecikmemiştir. Buna rağmen İsmail Paşa’nın
politikalarını değiştirdiğini söylemek oldukça zordur. Babıali ise İsmail Paşa’nın
politikalarının ve tasavvurlarının önüne geçmek için meseleye el atmıştır. Âli Paşa’nın
girişimleri bunun için önemli bir örnektir. Âli Paşa, İsmail Paşa’nın, diğer Osmanlı
valilerinden farkı olmadığını ve diğer valilerin üzerinde nasıl bir tasarruf hakkı varsa
aynı hakkın İsmail Paşa üzerinde de olduğunu düşünüyor ve devletin de bunu İsmail
Paşa’ya hissettirmesi gerektiğine işaret ediyordu
96. Âli Paşa, ortaya koyduğu
girişimlerle,“İsmail Paşa’nın, nüfuz, hukuk ve salahiyetini genişletmek için, yapmaya
çalıştığı emr-i vâkileri [bir süreliğine] metanetle önlemeye muvaffak” olmuştur
97. Ancak
91
TTK.MMDİSD, 9, 97a; İ.MTZ.(05), 22/957.
92 Charles Royle, The Egyptian Campaigns 1882 to 1885, Hurst And Blackett Limited, London
1900, s.7; Chirol, s.27; Jean O’Grady, “The Egyptian Correspondent of the “Times” Victorian Periodicals, V: 27, I: 2, 1994, s.146; Donal Scott Buchanan, The British Invasion Of Egypt And The Political Press, Teksas 1997, s.35-36.
93 Frederick Charles Arthur Stephenson, At Home And On The Battlefield Letters From The
Crimea, China And Egypt, 1854-1888, John Murray, London 1915, s.290.
94 Y.PRK.EŞA., 4/32.
95 W. Fraser Rae, Egypt Today The First to the Third Khedive, Richard Bentley And Son, London
1892; Dunn, s.72.
96 Mısır’ı adi vilayet seviyesine indiren İsmail Paşa’nın yetkileri, devlete bağlılığıyla bilinen Ali
Paşa tarafından kısıtlanmıştır. Ali Paşa, İsmail Paşa’yı mağlup ederek Mısır’da otoriteyi sağlamışsa da Âli Paşa’dan sonra gelenler İsmail Paşa’nın yolunu takip ettiği için durum eskisinden farklı olmamıştır Y.EE., 9/37; Keçecizade Reşad Fuad, “Mısır'ın İdaresi Hakkında Hıdiv İsmail Paşa'ya Mektub-ı Sami”, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, Cüz: 42, İstanbul 1334, s.354-364.
bu, İsmail Paşa’nın istikametini değiştirmeye yetmemiş
98, onun istiklal hevesi daima
canlı kalmıştır
99.
Mısır’ı işgale götüren süreç İsmail Paşa’nın malî politikaları ile şekillenmiştir
100.
İsmail Paşa meselenin ciddiyetini anladıktan sonra birtakım tedbirlere başvurmuştur.
Mukabele Kanunu
101ve Süveyş Kanalı’nın hisselerinin satışı, bunların önemli
örnekleridir
102. Ancak bunların bir işe yaradığını söylemek zordur
103. İsmail Paşa,
Mısır’da malî durum içinden çıkılmaz bir hal alınca İngiltere’den uzman çağırmak
zorunda bırakmıştır
104. Mısır’a gelen Stephen Cave, Mısır maliyesi hakkında kapsamlı
bir rapor hazırlamıştır
105. Rapor, Mısır ekonomisinin felaket durumunu gözler önüne
sermiştir. Cave, İsmail Paşa’dan Mısır’daki mâlî duruma dair raporunda ekonomik
sorunların çözümüne dair bazı önlemler alınmasını istemiştir
106. Cave, raporunda,
Mısır’daki bu ekonomik durumdan Avrupalı finansörlerin de sorumlu olduğunu
belirtmiştir
107. Hıdiv’in, artık borçlarını ödeyemeyecek bir noktada bulunduğu da bu
raporla anlaşılmıştır. Bu rapor, İsmail Paşa’nın, büyük bir şok yaşamasına sebep
olmuştur. Çünkü Cave’in hazırladığı bu rapor, Mısır’ın iflas ettiğine işaretti
108. Bu
98 “İsmail Paşa gayet cür’etli ve metânet-i ahlâkça kuvvetli bir adam olduğundan Mehmed Ali’nin
ta’yin eylediği meslek üzerine devâm ile Mısır’ı Bâbıâli’nin hükmünden kurtarub na’il-i istiklâl-i tam itmek gayretini ele almış idi” Y.EE., 116/55.
99
“Kanal′ın açılmasından sonra Osmanlı Devleti′ni en çok sıkıntıya sokan şey -askerden bile fazla- İsmail Paşa′nın hayinane teşebbüsleri ve Mısır′da istiklal kazanma hevesi olmuştur” Y.EE., 9/37.
100
Erol Ayyıldız, “Mısır’da İngiliz İşgalinin Arap Dili üzerindeki Etkileri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C: 1, S: 1, Bursa 1986, s.69-70.
101 Chirol, The Egyptian Problem, s.26; Robert Hunter, Under The Khedives 1805-1879, From
Household Government To Modern Bureaucracy, American University in Cairo Press, Cairo 1999, s.39.
102
“After a series of advances and retreats on the part of the English and the French governments, Disraeli’s government finally telegraphed to the khedive, in December,1875, that England would give four millions sterling for the shares in drafts on Rothschild” Bowen, s.37; “Hıdiv’e sadece ticarî bir alışveriş gibi görünen hisse satışı, aslında Mısır’ın bağımsızlığını sona erdirecek derecede siyasî bir öneme sahipti” Mustafa Gençoğlu, İngiliz Hâkimiyetinde Mısır (1882-1914), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1997 s.37; “Towards the close of the year 1875 Ismail Pasha, the then Khedive of Egypt, was compelled by financial embarrassments to part with the greater portion of his financial interest in the Suez Canal. His shares were acquired by the British Government for the sum of 4. 000. 000 sterling progress” H. D. Traill, Lord Cromer, London 1897, s.21.
103 Archie Hunter, Powerand Passion in Egypt A Life Of Sir Eldon Gorst 1861-1911, B. Tauris &
Co Ltd, Newyork 2007, s.24.
104 A. Hunter, s.24. 105
New York Times, 6 January 1876, s.5.
106 Traill, s.21; Dicey, The Story of Khedivate, s.140. 107 Kızıltoprak, s.39-40; Blunt, s.16-17.
yüzden İsmail Paşa Cave’in raporunun ortaya koyduğu durumdan rahatsız olmuştur
109.
Bu rapor, Mısır’da yabancı müdahalesinin başlaması demekti. İngiliz işgaline giden
süreç, Mısır’da mâlî yapının tam anlamıyla çökmesi ile başladı
110. Zira Mısır’da malî
şartlar, kâğıda döküldüğü haliyle tam bir hayal kırıklığı ile ifade edilebiliyordu
111. Başta
İngiltere ve Fransa olmak üzere alacaklı devletler alacaklarını riske atmamak için
devreye girmişler
112, Mr. Goschen, İngiliz alacaklıları namına Kahire’ye
gönderilmiştir
113. Yapılan çalışmalar sonunda Goschen tarafından Mısır’da Borçlar
Sandığı kuruldu. Bu sandık 18 Kasım 1876’da daimî hale getirildi
114. 1879 yılında da
Mısır’da İngiliz-Fransız ikili kontrolü (Dual Control) başladı
115. Mısır’daki reformlar bu
ikili kontrol döneminde hazırlanan programın çerçevesinde gerçekleşti
116. Bunlar
Mısır’da yabancı müdahalesinin geldiği aşamayı göstermekte ve Mısır’ın mukadderatını
geri dönülemez şekilde etkileyecek sürecin başladığını işaret etmektedir. Bu yeni kontrol
mekanizmasının Mısır’daki yerli elitler için de önemli biryıkım olmuş
117, yerli subayları
iyice kışkırtmış ve ciddi bir hoşnutsuzluğun çıkmasına sebep olmuştur
118.
Mısır’da Borçlar Sandığı’nın kurulması ile bu sandıkta görevli Avrupalı
temsilciler, sahip oldukları imtiyazlar sayesinde, Mısır’ın idarî, malî ve hukukî tüm
alanları kontrol altına almışlardır. Bu memurlar Mısır idaresini ilgilendiren tüm alanlara
müdahale imtiyazını sonuna kadar kullandılar
119. İsmail Paşa’nın Mısır’ı iflas ettirmesi,
Mısır’da çok yönlü bir ekonomik buhranın yanında Mısır sanayisinin çökmesine de
109
New York Times, 2 April 1876, s.1.
110 Auchterlonie, Paul “A Turk of the West: Sir Edgar Vincent’s Career in Egypt and the Ottoman
Empire”, British Journal of Middle Eastern Studies, V: 27, I: 1, 2000, s.55-57.
111
Traill, s.27.
112 Kızıltoprak, s.40.
113 Wallace, s.122; W. Basil Worsfold, The Future Of Egypt, Collins Clear Type Press, London
Tarihsiz, s.48.
114 Altunay-Şam Emine, Mısır’ın 1882’de İngilizler Tarafından İşgali ve Osmanlı Devleti’nin
Takip Ettiği Siyaset, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Samsun 2001, s.55-56.
115 A.Z., Emancipation of Egypt,
Chapman And Hall, London 1905, s.21; Royle, s.8-9.
116 Byron David Cannon, “Nubar Pasha”, International Journal of Middle East Studies, V: 5, I: 4,
Cambridge 1974, s.468-470; M. W. Daly, “The British occupation, 1882-1922”, The Cambridge History Of Egypt, V: 2, Modern Egypt, from 1517 to the end of the Twentieth Century, (Edited: M. W. Daly), Cambridge University Press, 2008, s.240.
117 Abdel Aziz Ezzel-Arab, “The Experiment of Sharif Pasha’s Cabinet (1879): An Inquiry into the
Historiography of Egypt’s Elite Movement”, International Journal of Middle East Studies, V: 36, I: 4, Cambridge 2004, s.566; 567.
118 Michel de Gréce, II. Abdülhamid Yıldız Sarayında 30 Yıl, (2. Baskı ),
Milliyet Yayınları, İstanbul 1998, s.127.
sebep olmuştur
120. İsmail Paşa’nın Mısır’ı ihya etmek için ortaya koyduğu ekonomi
politikası, başlarda Mısır’ın iktisaden gelişmesini sağlamıştı
121. Ancak daha sonra, Nil’in
performansına bağlı olarak tarım ürünlerinde ciddi üretim düşüşleri yaşanması
dolayısıyla iktisadî gerileme oldukça artmıştır. Nil nehrinin Mısır’ın tarımsal hayatında
olduğu gibi ekonomik hayatında da bu denli önemli olması, “Mısır Nil’in armağanıdır”
deyimini tam anlamıyla karşılamaktadır
122.
120
A. G. Hopkins, “The Victorians and Africa: A Reconsideration of the Occupation of Egypt, 1882”, The Journal of African History, V: 27, I: 2, Special Issue in Honour of J. D. Fage, Cambridge, s.371; Tollefson, Modernization, s.46-47.
121 “Mısır’ı ekonomisini canlandıran en önemli gelişme şüphesiz Amerikan iş savaşı dolayısıyla
tekstilcilerin pamuk ihtiyaçlarını karşılamak için Mısır’a yönelmeleridir. Mısır’ın pamuk ihracatında hızlı bir yükselişe neden olan bu durum, dünya para piyasalarında Mısır’ın kredisinin yükselmesini sağlamıştır” Kızıltoprak, s.37; “pamuk ticaretinin çok hızlı bir şekilde artmıştı. 1860-1864’te 944. 000 kantar olan pamuk üretimi, 1875-79’da 2. 402. 000 kantara çıkmıştı” Gençoğlu, s.32; “İsmail Paşa pamuk üretimi teşvik için çalışmalar yaptı. Üretim kısa sürede 10 kat kat arttı” Hussein Ali El- Rıfaî, La Question Agraire en Egypte, (Editeur: A. Pedone), Libraire de la Cour D’Alpel, Paris 1919, s.70; “Amerika’da meydana gelen iç savaş dolasıyla Mısır’da talebe bağlı olarak pamuk üretiminde patlama oldu” A. Hunter, s.186-187. “Mısır’ı kendi tekstil endüstrisi için başlıca ham pamuk kaynaklarından birisi haline getirmeyi başaran İngiltere buradan olabildiğince fazla yararlanabilmek için Mısır’a pek çok yatırımda bulunmuştur. Başta sulama kanalları, barajlar, modern ziraat araçları olmak üzere ülkeye modern tarımı getiren İngiltere, üretilen ham pamuğun ülke içindeki transferini sağlamak için demiryolları inşa etmiş; demiryolları ile taşınan pamuğun denizyolu aracılığıyla anavatana taşınabilmesi için de ülkeye modern limanlar kazandırmıştır. Mısır’da modern Kahire’nin ve İskenderiye’nin oluğumu da yine bu dönemin birer eseridir. Bütün bu süreç içerisinde İngiltere hem Mısır’ın kaynaklarını azami ölçüde kullanmış hem de ülkenin maddi anlamda modernleşmesine katkı sağlamıştır” Ali Bilgenoğlu, “Amerikan İç Savaşı ve Mısır: Pamuk Örneğinde Mısır Modernleşmesi ve Amerikan İç Savaşı’nın Sürece Olan Katkısı”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C: 3, S: 11, Ordu 2010, s.149; “Mısır ekonomisi gelişmeye devam etmiştir, ancak mamul ürünler değil, hammadde üretimi yoluyla, özellikle pamuk üretimi ile bu gerçekleşmiştir. Mısır’ın birincil ekonomik ticari ortağı da İngiltere olmuştur. Böylece, Avrupa dünya ekonomisine dâhil olmuştur. Mehmet Ali’yi takip eden Said zamanında, toprakta özel mülkiyet tanınmış ve böylece yeni ekonomi politiğin de temeli atılmıştır” Bahar Bilgen, “Mısır’da Bir Sosyal Devrim Hikâyesi: Urabi Hareketi” Journal of Historical Studies, S: 4, İstanbul 2006, s.14; “…en önemlisi ülkenin İngiliz pazarı için pamuk üreten bir plantasyon haline gelme süreci daha da ilerledi. Pamuk arzının bir süre kadar kesilmesine yol açan 1861-5 Amerikan iç savaşı üretim artışını teşvik etti” Hourani, Arap Halkları Tarihi, s.334; Mısır’da 1879’da başlayan devrim girişiminde Mısır’ın dünya ekonomik sistemiyle bütünleşmesi önemli rol oynamıştır: “Egypt had been going through a process of integration into the world economy as a supplier of long-staple cotton since the 1820s, a role that was particularly enhanced during the U. S.Civil War in the 1860s.This process triggered changes in Egypt’s physical and institutional infrastructure over the half-century or so that preceded the 1879 movement” Ezzel-Arab, s.564-565.
122 el-Rıfaî, s.99; Henry Mitchell, “The Coast of Egypt and the Suez Canal”, The North American