Mısır’da gelinen süreç İsmail Paşa’nın sonunu hazırlayan bir otorite problemi
yaratmıştır. Bu durum, Mısır’da otorite buhranını da derinleştirmiştir. Borçlar Sandığı ve
ikili kontrolün yanında 1878 tarihinde Fransa ve İngiltere’nin isteği üzerine, Hıdiv,
müfettişler ve Düyûn-ı Umumiye komiserleri de dâhil olmak üzere bir Tahkikat
Komisyonu teşkil edildi. Bu komisyonun temel amacı Mısır maliyesinin dış borçları
ödeyebilecek bir yapıya kavuşturulmasıydı
123. İsmail Paşa ise Mısır’da şartları
yumuşatmak için “Benim ülkem Afrika’nın değil Avrupa’nın bir parçasıdır”
124diyerek,
Mısır için meşruti yönetime geçildiğini ilan etmiştir. Ancak bu, Mısır’ın geldiği
durumun mesuliyetinden kurtulmak için İsmail Paşa’nın bir hamlesiydi
125. İsmail Paşa,
Nubar Paşa başkanlığında kurulan kabineye Maliye Nezareti’ne İngiliz River Wilson’u,
Nafia Nezareti’ne Fransız De Blignieres’i atamıştır
126. Bu yeni vaziyet Hıdiv İsmail’in
bağımsızlığını kaybetmeye başladığının ilk önemli işaretiydi
127. Zira bu müfettiş nazırlar
Mısır’da mâlî yapıyla ilgili hemen her şeyi denetleyen üst yapı konumundaydılar ve
Mısır’ın durumu hakkında hazırladıkları raporlarla Hıdiv’e ne yapması ve ne yapmaması
gerektiği yönünde direktifler verecek mevkideydiler. Mısır maliyesini onlar
yönetiyorlardı
128. Bu durum Mısır’da iç huzursuzluğa sebep olmuştur
129. İngiltere ve
Fransa devletlerinin meselede aktif ve etkili rolleri ve Mısır’da oluşan iç huzursuzluk,
İsmail Paşa’nın hareket alanının her geçen gün biraz daha daralmaya başladığını ve
123
Hennebert, s.33.
124 “My country, … is no longer African: We now form part of Europe ” Traill, s.28. 125 Güler, s.50; Altunay-Şam, s.56-57.
126 “Hem Fransa hem İngiltere yıllardır Mısır ile ilgileniyorlardı ve Mısır’ın mali durumunun
bozulması valiyi bir İngiliz’i Maliye Bakanı ve bir Fransız’ı [da] Bayındırlık Bakanı yapmaya zorlamalarına imkân verdi” Khosrow Mostofi, “The Suez Dispute: A Case Study of a Treaty”, The Western Political Quarterly, V: X, I: 1, 1956, s.26-27; Jame Grant, Cassell’s History Of England From The İllness Of The Prince Of Wales to The British Occupation Of Egypt,V: VII, Cassell & Company, London 1909, s.574; Sydney A. Moseley, With Kitchener In Cairo, Melbourne Gassell And Company Ltd, London 1917, s.15.
127 Y.PRK.MK., 5/113.
128 Traill, s.29-31; Ezzel-Arab, s.567; Alexander Schölch, “The “Men on the Spot” and the English
Occupation of Egypt in 1882”, The Historical Journal, V: 19, I: 3, Cambridge 1976 s.779.
129 Ann Elizabeth Mayer, “Abbas Hilmî II: The Khedive and Egypt’s Struggle For Independence”,
A Dissertation Submitted in Partial Fulfillment of The Requirements For The Degree Of Doctor of Philosophy (History) in The University of Michigan, V: I, Michigan 1978, s.5.
tutunacak bir dalı kalmadığını göstermekteydi
130. Sultan II. Abdülhamid ise Hıdivin
azline karar verip bunu büyük devletlere bildirdi. Lord Salisbury’nin kararı da bu yönde
olunca İsmail Paşa’nın azli için engel kalmamıştır
131. Zira Osmanlı Devleti’nin bu
süreçte İngiltere ve Fransa’nın oluru olmaksızın Hıdiv üzerinde bir tasarrufta bulunması
oldukça zordu
132. Bu engel kalkınca İsmail Paşa’nın azli için ortam hazırdı. İngiltere ve
Fransa, İsmail Paşa’nın oğlu Mehmed Tevfik Paşa’nın Hıdivlik makamına tayininin
tasvibi konusunda anlaştılar
133. Sultan II. Abdülhamid de, en azından Hıdiv’e verilmiş
imtiyazlardan kurtulmak için İsmail Paşa’nın azlini gerekli bir iş olarak görüyordu
134.
Yerine de Mehmed Ali Paşa’nın oğlu Halim Paşa’nın tayin edilmesini istiyordu
135.
Ancak İngilizler Halim Paşa’nın Hıdiv olmasını istemediğinden İsmail Paşa’yı istifaya
davet ederek oğlu Mehmed Tevfik Paşa’ya Hıdivliği bırakmasını istediler
136. Böylelikle
siyasî krizler ve kötü yönetimler şeklinde ifade edilen İsmail Paşa dönemi Mehmed
Tevfik Paşa’nın Hıdiv olması ile sona ermiştir
137. Ancak yeni Hıdiv ile birlikte
Mısır’daki yabancı kontrol kurumları yeniden ve daha etkin bir şekilde yürürlüğe
girmiştir
138. İsmail Paşa azledildikten sonra Mısır’ı terk etmek zorunda bırakılmıştır.
Paşa yurt dışından, hem İstanbul’a hem de Mısır yönetimine dilekçeler yazarak Mısır’da
yaşamak müsaadesi istemiştir
139. Ancak, onun bu talebi “memâlik-i mahrûse-i şâhânenin
130 “İsmail Paşa Mısır içerisinden de önemli ölçüde destek kaybetmişti: İsmail Paşa’nın azlini
sağlamaya yönelik Mısır içerisinden de çeşitli teşebbüsler olmuştu. Özellikle Cemâleddin Efgâni’den etkilenen bazı reformcu Ezherliler, onun azli için çalışıyorlardı” is-Sanafiri, s.117.
131 Wang Shih-Tsung, “Lord Salisbury and The Justification Of The British Position in Egypt”,
Euramerica, V: 26, I: 4, s.144-145.
132
İ.MTZ.(05)., 22/947.
133
HR.SFR.3., 288/2.
134 Bu konuda Tunuslu Hayreddin Paşa’nın fikri de aynı yöndeydi Atillâ Çetin, Tunuslu Hayreddin
Paşa, (2. Basım), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999, s.299.
135
Milner, s.37; Rauf Ahmed Hotinli, “Arabi Paşa”, MEB İslam Ansiklopedisi, C: 1, İstanbul 1940, s.470; “[Tunuslu] Hayreddin Paşa da Halim Paşa’nın Hıdiv olmasını İngiliz ve Fransız elçilerine telkin etmişti”, Çetin, Tunuslu Hayreddin Paşa, s.299.
136 Mieville, s.56; Lucien E. Roberts, “Italy and the Egyptian Question, 1878-1882”, The Journal
of Modern History, V: 18, I: 4, Chicago 1946, s.316.
137 Schölch, “The “Men on the Spot” and the English Occupation of Egypt in 1882”, s.773-774;
Lisa Pollard, Nurturing the Nation The Family Politics of Modernizing, Colonizing, and Liberating Egypt, 1805-1923, University Of California Press, Berkeley-Los Angeles-London 2005, 89; Driault, s.502-503.
138 Taha Niyazi Karaca, Büyük Oyun, İstanbul 2011, s.51; Milner, s.22; Stanley Lane Poole,
Watson Pasha A Record Of The Life-Work Of Sır Charles Moore Watson, John Murray Press, London 1909, s.80; Moseley, s.15. Wallace, s.124-126.
hiçbir mahallinde ikâmeti mehâzir-i adideyi müstelzim olacağı”
140gerekçesiyle
reddedilmiştir. İsmail Paşa, 1895 yılına kadar bu müsaadeyi alamamış, ümitsiz bir
hastalığa yakanlanması dolayısıyla gelmesine müsaade edilmiştir
141.
Osmanlı Devleti’nin İsmail Paşa dönemi Mısır politikalarına kısaca değinerek,
Sultan II. Abdülhamid dönemine bırakılan mirasa işaret etmekte yarar vardır. İsmail
Paşa’nın gerek İstanbul’da kurduğu ilişkiler ağı ve gerekse Osmanlı devlet adamlarının
politik yaklaşımları, Osmanlı Devleti’nin Mısır politikasında oldukça belirleyici
olmuştur. Yine devletin içinde bulunduğu siyasî, iktisadî ve sosyal şartlar bu
politikaların istikametini yönlendiren başka unsurlar olmuştur
142. Gerek Osmanlı devlet
adamlarının tutumları, gerek Hıdiv İsmail Paşa’nın tanzim ettiği ilişkiler ağı ve gerekse
Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu şartlar, Hıdiv İsmail Paşa’nın Mısır’daki
konumunu sağlamlaştırmış, Mısır’ın Osmanlı Devleti ile olan bağlarını zayıflatarak hem
Mısır’ın özerklik sınırları genişletmiş
143hem de Mısır’ın Osmanlı merkezinden
kazandığı bağımsızlığın büyümesine yol açmıştır. Başta Süveyş Kanalı olmak üzere
Mısır’ın diğer meseleleri de Osmanlı Devleti’nin İsmail Paşa dönemi Mısır politikasını
etkilemiştir. Ancak Sultan II. Abdülhamid’in Osmanlı tahtına çıkması, hem Osmanlı
Devleti hem de Mısır’ın Bâbıâli ile ilişkileri açısından yeni bir dönemin başlangıcı
olmuştur. Bu yüzden Sultan II. Abdülhamid devrinde Osmanlı Devleti’nin Mısır
politikasında paradigma değişimleri yaşanmıştır. Bu değişimler, devletin Mısır’da alt üst
olan otoritesini ve kontrolünü yeniden sağlamak yönünde yeni ve istikrarlı politika
140 İ.MTZ.(05)., 22/56. 141
HR.SYS., 29/82.
142 Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu şartlar ve bu şartların gereğini yapmaktaki yetersizliği
nedeniyle dış politikada dış etkilere karşı korumasızdı. Mısır Meselesi için de bu durum geçerliydi. “Mısır Meselesinin çözümü sürecinde Osmanlı Devleti tabiri caiz ise her etkiye açık hale gelmiştir. Dünya’da ve Osmanlı sınırları içinde, herhangi bir yerinde meydana gelen bir olay Mısır Meselesi’ni doğrudan etkilemiştir” Ramazan Ata, “Mısır Meselesi ve Osmanlı Devletinde Paradigma Değişmesi”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi S: 16-2, Elazığ 2011, s.313.
143 There were objections, however, to conferring upon Ismail this dignity.“Aziz “is one of the
ninety -nine special appellations or attributes of God. It was also the name of Sultan Abdul-Aziz. The designation of Khedive or “Khedev “was the one selected, and the title “Khedivet” given to the Viceroyalty with hereditary succession. The meaning of “Khedive “is “minor sovereign,” and the word comes from the Persian” Wolff, s.293; “In 1867, Ismail Pasha, the grandson of Mohammed Ali, made a new treaty with the Sultan, in which it was agreed that the ruler of Egypt should no longer be called simply governor, but should have the hereditary title of Khedive” Weigall, s.269; “İsmail [Paşa] …büyükbabasının gayri resmî olarak kullandığı bir unvan olan, hükümdar anlamına gelen Farsça bir sözcükle, Hıdiv olarak tanımalarını sağlamayı başardı. Unvan, aynı derecede özerkliğe sahip olmayan diğer Osmanlı valileri ile kendi konumu arasındaki farklılığı vurgulamayı amaçlıyordu” Marsot, Mısır Tarihi, s.68.