Sultan II. Abdülhamid'in Mısır politikası

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TARİH ANABİLİM DALI

YAKINÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI

SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN MISIR POLİTİKASI

Musa GÜMÜŞ

DOKTORA TEZİ

Danışman

Prof. Dr. İzzet Sak

T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

Sosyal Bilimler Enstitüsü

Müdürlüğü

Ö

ğre

nc

in

i

n

Adı Soyadı

Musa GÜMÜŞ

Numarası

074102041003

Ana

Bilim/Bilim Dalı

Tarih/Yakınçağ Tarihi

Danışmanı

Prof. Dr. İzzet SAK

Tezin Adı

Sultan II. Abdülhamid’in Mısır Politikası

ÖZET

Bu çalışmada Sultan II. Abdülhamid Döneminde Mısır Meselesi ve Osmanlı

Devleti’nin bu mesele etrafında Mısır politikasının temel dinamikleri üzerinde

durulmaya çalışılmıştır. Bu amaçla, giriş bölümünde Mısır’ın tarihî geçmişine kısaca

değinilmiş, Mısır’da İslam ve Osmanlı fethi, Osmanlı Devleti’nin Mısır’daki konumu ve

bunun Mısır’da Osmanlı idaresine yansıması ele alınmıştır. Yine Mısır Meselesi’ne

medhal olarak İsmail Paşa döneminde Mısır Meselesi etrafında Osmanlı Devleti’nin

Mısır politikalarına değinilmiştir. Akabinde de Mısır’ın İngilizler tarafından işgal

edilmesi süreci ve Osmanlı Devleti’nin bu süreci engelleme çabaları, diplomasileri ve

mücadeleleri çalışmada yer bulmuştur. Başta Süveyş Kanalı meselesi olmak üzere,

Sudan Meselesi, Sevakin’de strateji mücadelesi ve Akabe-Taba Meseleleri gibi Mısır

Meselesi’nin etrafında değerlendirilebilecek olan meseleler ve bunların Mısır

Meselesi’ne etkilerine değinilerek Osmanlı Devleti’nin bölge politikalarına yansımaları

irdelenmiştir. Devletin Mısır politikalarına yaklaşımına kuramsal bir çerçevesi olmak

üzere, Sultan II. Abdülhamid ve Mısır Meselesi başlığıyla devletin, Mısır ile siyasî,

hukukî, dinî bağlarını, padişahın Mısır’a dair politika tanzim ederken politikalarını nasıl

şekillendirdiğine değinilmiştir. İşgal ile birlikte Osmanlı Devleti’nin Mısır’daki konumu,

hâkimiyet paradigmaları üzerinden belirlenmeye çalışılarak, buna İngilizlerin nasıl karşı

paradigmalar ürettiği, bunun Osmanlı Devleti’nin Mısır’daki konumunu nasıl

sınırlandırdığı ve İngilizlerin Mısır’da bütün otoritelerin üstünde nasıl bir konum elde

ettiği belirlenmeye çalışılmıştır. Mısır Meselesi’nin uluslararası boyutuna da

değinmeden geçemezdik. Bu amaçla, başta İngiltereolmak üzere Fransa Rusya, Almanya

ve İtalya’nın, Mısır Meselesi'nde nasıl bir konum elde etmeye çalıştıklarını ve bunun

diplomasiye nasıl yansıdığını ortaya koymaya çalıştık.

T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

Sosyal Bilimler Enstitüsü

Müdürlüğü

Ö

ğre

nc

in

i

n

Adı Soyadı

Musa GÜMÜŞ

Numarası

074102041003

Ana

Bilim/Bilim Dalı

Tarih/Yakınçağ Tarihi

Danışmanı

Prof. Dr. İzzet SAK

Tezin Adı

Sultan Abdülhamid II.’s Egyptian Policy

SUMMARY

In this study, the matter of Egypt in the term of II. Sultan Abdulhamit and the

basic dynamics of Ottoman Empire's politics about Egypt are discussed. Based on this

sentence, in the prolog, the history of Egypt is mentioned, Islamic and Ottoman conquest

in Egypt, the location of Ottoman Empire in Egypt and the reflection of this situation to

Ottoman administration are handled. And again related to the Matter of Egypt, Ottoman

Empire's politics about Egypt in the term of Ismail Pashaare dealt with. Right after, the

invasion of Egypt by the English and the efforts, diplomacies and struggles of Ottomans

to hinder this process are taken place in this study. As first, Suez Canal, the Matter of

Sudan, the strategy struggle in Sevakin and the Matter of Akabe-Taba that can be

evaluated around the Matter of Egypt and also refering the effects of these matters to

Egypt, Ottomans' effects on regional politics are dealt with. As the theoretical frame on

the approach of the state to the politics of Egypt, we mentioned about the political, jural

and religious relations of the state with Egypt and hoe the sultan figured out these

policies while he arranged them with the heading “Sultan II. Abdulhamit and the Matter

of Egypt”. Trying to define the position of Ottoman State in Egypt with the invasion on

the basis of domination paradigms we defined how the English produced versus

paradigms and how this affects the position of Ottoman in Egypt and also the English

tried to gain the leading position superior of all the authorities. We couldn't overpass

without mentioning the international aspect of the Matter of Egypt. With this statement,

we tried to study on how other countries; as first England, then France Russia, Germany

and Italy made an effort to have a position on the Matter of Egypt and how this affects

the international diplomacy.

KISALTMALAR

A.DVN.MSR

: Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Mısır Valiliği Kalemi

A.MKT.MHM

: Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı

BEO.NGG.d

: Bâbıâli Evrak Odası Nezaret Gelen-Giden Defterleri

BEO.VGG.d

: Bâbıâli Evrak Odası Vilayet Gelen-Giden Defterleri

BEO

: Bâbıâli Evrak Odası Evrakı

bkz.

: bakınız

HAT

: Hatt-ı Hümayun

HR.HMŞ.İŞO

: Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası

Evrakı

HR.TO

: Hariciye Nezareti Tercüme Odası Evrakı

İ.DUİT

: İrade Dosya Usulü

İ.MTZ. (05)

: İrade Eyalet-i Mümtaze Mısır

İ.HHP.E.

: İSAM, Hüseyin Hilmi Paşa Evrakı,

MV

: Meclis-i Vükela Mazbataları

TTK.MMDİSD

: Türk Tarih Kurumu, Mısır Mesâlîhine Dair İrâdât-ı

Seniyye Defteri

vs.

: vesaire

Y.A.HUS

: Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı

Y.A.RES

: Yıldız Sadaret Resmi Maruzat Evrakı

Y.EE.d

: Yıldız Esas Defterler

Y.EE.KP

: Yıldız Sadrazam Mehmed Kâmil Paşa Evrakı

Y.EE

: Yıldız Esas Evrakı

Y.MTV

: Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı

Y.PRK.A

: Yıldız Perakende Evrakı Sadaret Maruzatı

Y.PRK.ASK

: Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat

Y.PRK.AZJ

: Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal Jurnal

Y.PRK.BŞK

: Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı

Y.PRK.EŞA

: Yıldız Perakende Evrakı Elçilik Şehbenderlik ve

Ateşemiliterlik

Y.PRK.HR

: Yıldız Perakende Evrakı Hariciye Nezareti Maruzatı

Y.PRK.KOM

: Yıldız Perakende Evrakı Komisyanlar Maruzatı

Y.PRK.MK

: Yıldız Perakende Evrakı Müfettişlikler ve Komiserlikler

Tahriratı

Y.PRK.MYD

: Yıldız Perakende Evrakı Yaveran ve Maiyyet-i Seniyye

Erkan-ı Harbiye Dairesi

Y.PRK.NMH

: Yıldız Perakende Evrakı Name-i Hümayunlar

Y.PRK.SGE

: Yıldız Perakende Evrakı Mabeyn Erkanı ve Saray

Görevlileri Maruzatı

EK LİSTESİ

1. Belge 1

2. Belge 1 Transkripsiyonu

3. Belge 2

4. Belge 2 Transkripsiyonu

5. Napolyon Bonapart

6. Mehmed Ali Paşa

7. Hıdiv İsmail Paşa

8. Hıdiv Mehmed Tevfik Paşa

9. Ahmed Arabî

10. Ahmed Arabî 2

11. Şerif Paşa

12. Nubar Paşa

13. Lord Cromer

14. Hıdiv Abbas Hilmi Paşa

15. Sir Eldon Grost

16. Lord Kitchener

17. Süveyş Kanalı Haritası

18. Sudan-ı Mısır Haritası

19. Sudan Haritası

20. Mısır Haritası

21. 19. Asır Mısır Haritası

22. Akabe Haritası

23. Mısır Haritası (Osmanlı)

24. Mısır Genel Haritası (Osmanlı)

25. Sudan Haritası (Osmanlı)

İÇİNDEKİLER

KONU, AMAÇ VE KAYNAKLAR ... 1

GİRİŞ ... 7

I- MISIR’DA FRANSIZ İŞGALİ: MISIR MESELESİ’NİN TARİHÎ DİNAMİKLERİ ... 8

II- MEHMED ALİ MISIR’DA: BAĞIMSIZ MISIR’IN İNŞASI ... 11

III- İSMAİL PAŞA’NIN HIDİVLİĞİ: MISIR’IN İŞGALİNİ HAZIRLAYAN EKONOMİ-POLİTİK DİNAMİKLER ... 15

IV- MISIR’DA MALÎ BUHRAN VE YABANCI MÜDAHALESİ ... 19

V- İSMAİL PAŞA’NIN AZLİ SÜRECİNDEN İŞGALE MISIR’DA SİYASÎ BUHRAN ... 23

V.a. Mısır’da Yabancı Müdahalesi ve Milliyetçi Tepki Hareketi ... 26

BİRİNCİ BÖLÜM İNGİLİZ İŞGALİ DÖNEMİNDE OSMANLI DİPLOMASİSİ VE OSMANLI DEVLETİ’NİN MISIR POLİTİKASI ... 31

I- İNGİLİZ İŞGALİNİN SOSYAL ZEMİNİ ... 31

II- OSMANLI DEVLETİ’NİN MISIR’A MÜDAHALE GİRİŞİMLERİ ... 35

III- İNGİLİZ MÜDAHALESİNE DOĞRU ... 40

A- İskenderiye’nin Bombalanması ... 45

B- İstanbul Konferansı’nın Mukadderatı ... 50

C- İngilizlerin Mısır’a Müdahale Girişimleri ... 52

D- Tellü’l-Kebir Hezimeti ve Mısır’ın İşgali ... 58

IV- İNGİLZLERİN MISIR’I İŞGALİ VE MEŞRUİYET ARAYIŞLARI ... 61

A- Diplomatik Mücadele, Başarısızlık ve Tamir Çabaları ... 63

İKİNCİ BÖLÜM MISIR MESELESİ’Nİ ETKİLEYEN DİĞER MESELELER ... 81

I- SÜVEYŞ KANALI MESELESİ ... 81

A- Süveyş Kanalı’nın Açılması ve Sonuçları ... 90

B- Süveyş’te İngilizlerin Diplomasi Zaferi ... 95

II- MEHDÎ İSYANI VE SUDAN MESELESİ ... 103

III- SEVÂKİN MESELESİ VE KIZILDENİZ’DE STRATEJİK ÜSTÜNLÜK MÜCADELESİ . 117 IV- AKABE MESELESİ VE İNGİLTERE’NİN BÖLGEYİ KENDİ ÇIKARLARINA GÖRE TANZİM ETME ÇABALARI ... 124

V- OSMANLI DEVLETİ’NİN AKABE STRATEJİSİ VE TABA MESELESİ ... 130

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SULTAN II. ABDÜLHAMİD VE MISIR MESELESİ ... 137

I- MISIR MESELESİ’NDE SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN POLİTİKALARI ... 138

A- Mısır Meselesi’nde Basın ve Diplomasi ... 149

II- SARAY VE BÂBIÂLİ: SULTAN, SADRAZAM, POLİTİKALAR, FARKLILIKLAR VE MISIR MESELESİ ... 152

A- Saray ve Babıali: Mısır’da Farklı Siyasî Stratejiler ... 157

III- MISIR’DA OSMANLI OTORİTESİNİN MANEVİ DAYANAKLARI VE HALİFELİK ... 159

IV- SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN DIŞ POLİTİKA ANLAYIŞI VE MISIR MESELESİ ... 166

A- Mısır Meselesi’ne Diplomatik Çözüm Arayışları ... 172

B- Mısır’ın İşgali Karşısında Mısır İdaresinin Tutumu ... 176

C- Mısır ile Sudan’a Osmanlı Askerinin Sevki Meselesi ve Sultan II. Abdülhamid’in Yaklaşımı ... 180

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM MISIR’DA İŞGAL DÖNEMİ VE OSMANLI DEVLETİ’NİN DEĞİŞEN HÂKİMİYET ANLAYIŞI ... 187

I- İŞGAL DÖNEMİ MISIR’INDA OSMANLI HÂKİMİYETİNİN YENİDEN İNŞASI ÇABALARI... 187

A- Mısır’da Osmanlı Hukukunda Aşınma ve İngilizler ... 192

B- Osmanlı Diplomasisinin Sürekliliği ve Mısır Fevkalade Komiserliği ... 202

II- MISIR’DA İNGİLİZ SÖMÜRGE SİSTEMİNİN DİNAMİKLERİ... 214

A- Mısır’da Sömürge Yönetiminin Kurulma Çalışmaları ve Lord Cromer ... 215

B- Lord Cromer: Mısır’ın Gerçek Hâkimi ... 218 C- Mısır Ekonomisinde İngiliz Reformları ve Mısır’da Hâkimiyetin Maddî Delilleri . 225

BEŞİNCİ BÖLÜM

MISIR MESELESİ VE ULUSLARARASI DİPLOMASİ ... 231

I- İNGİLTERE VE MISIR MESELESİ: AMAÇLAR, HEDEFLER VE AKILLI DİPLOMASİ .. 231

A- İngiliz Diplomasisi ve 5 Kasım 1885 Mukavelenamesi ... 237

B- İngiltere’nin Mısır’da Kalıcı Olma Çabaları ... 240

C- 1887 Mukavele Metni: İtirazlar ve Yeni Politika Tayinleri ... 246

II- FRANSA VE MISIR MESELESİ: MISIR’DAKİ İNGİLİZ VARLIĞINA KARŞI DİRENÇSİZ MUHALEFET ... 255

III- RUSYA VE MISIR MESELESİ: AKDENİZ MUVAZENESİNDE ROL KAPMA ÇABALARI... 264

IV- İTALYA VE MISIR MESELESİ: “EN KÜÇÜĞÜN” ETKİSİ VE YANSIMALARI... 270

V- ALMANYA VE MISIR MESELESİ: AVRUPA’DA ÜSTÜNLÜK ARAYIŞLARINDA HEDEF SAPTIRMASI ... 277

SONUÇ... 283

KAYNAKÇA ... 287

ÖN SÖZ

Şark Meselesi’nin en önemli ayaklarından biri olan Mısır Meselesi, 19. asır

boyunca diplomatik arenada güncel bir konu olarak kendine sürekli yer bulmuştur.

Mısır’ın Şark Meselesi’nin önemli parçalarından biri olmasında Napolyon

Bonapart’ın 1798 Mısır Seferi oldukça önemli bir rol oynamıştır. Zira bu sefer

Mısır’ın uluslararası sömürge siteminin gündemine girmesine ve büyük güçlerin

Mısır üzerinden sömürge mücadelelerine girişmesine sebep olmuştur. Çünkü bu sefer

sırasında Mehmed Ali Paşa’nın Mısır’a gelmesi ve sebep olduğu siyasî sorunlar,

Süveyş Kanalı’nın açılma serüveni; İsmail Paşa’nın Mısır’da ortaya koyduğu iktisadî

ve malî politikaların sebep olduğu iç ve dış tepkiler nedeniyle yaşanan

huzursuzluklar büyük güçlerin Mısır’a müdahalede bulunmalarına birer bahane teşkil

etmiştir. 19. asır boyunca devam eden Mısır Meselesi, büyük güçlerin çıkar

mücadeleleri ve Osmanlı Devleti’nin karşı politikaları ve diplomasileri ile

şekillenmiştir. Biz de Mısır Meselesi’nin Sultan II. Abdülhamid dönemi boyunca

gelişimini, devletin politikalarını, diplomasi mücadelelerini, Osmanlı Devleti’nin

Mısır’daki hukukî konumunda meydana gelen değişimi ve buna karşı İngiltere’nin

Mısır’da nasıl De Facto konum elde ettiğini irdelemeye çalıştık ve çalışmamızı şu

şekilde kurguladık:

Bu tez beş bölümden oluşmaktadır. I. Bölüm’de İngilizlerin Mısır’ı işgali

öncesi ve işgal süreci, Osmanlı Devleti’nin önce işgali engelleme, sonrasında da

İngiliz işgal askerinin Mısır’dan tahliye edilmesini sağlamak için giriştiği diplomasi

mücadelesi ele alınmıştır. İngilizlerin Mısır’ı işgal etmek için aradığı gerekçelerin

yine İngilizler tarafından bizzat oluşturulması bu bölümde ifade edilmeye

çalışılmıştır. Yine Tellü’l-Kebir Savaşı’yla kesin olarak başlayan İngiliz işgal

sürecine bu bölümde yer verildi. Bunun yanında işgalin sebep olduğu uluslararası

tepki ve bundan doğan diplomasi serüveni de ele alındı. Kısacası bu bölüm tez için

tarihî zemin denemesi olmuştur

II. Bölüm’de ise, Mısır’ı ve Mısır Meselesi’ni doğrudan ilgilendiren konular

işlendi. Başta Süveyş Kanalı olmak üzere, Sudan’da Mehdi İsyanı ve Sudan

Meselesi, İngilizlerin Sudan stratejisi olarak Sevâkin Meselesi, yine Akabe-Taba

Meseleleri ve bunların etrafında Türk-İngiliz mücadelesine bu bölümde yer verilmiş

ve Osmanlı Devleti’nin bölge stratejileri ve politikaları bu konular üzerinden

irdelenmiştir.

III. Bölüm Sultan II. Abdülhamid ve Mısır Meselesi başlığıyla oluşturuldu.

Burada Sultan II. Abdülhamid’in dış politika anlayışı, Mısır Meselesi üzerinden

değerlendirilmeye çalışıldı. Mısır’ın önemli bir İslam beldesi olması sebebiyle,

Sultan II. Abdülhamid’in halifelik sıfatı üzerinden Mısır’la olan manevi bağına ve

Mısır’ın önemli bir Osmanlı toprağı olması sebebiyle de onun saltanat hukukuna

vurgu yapılarak Sultan II. Abdülhamid’in bu konudaki yaklaşımının Mısır

politikasına etkileri ele alındı. Bunun yanında, II. Abdalhamid’in Mısır Meselesi’nde

kriz yönetimini Yıldız Sarayı’nda tek başına gerçekleştirmeye çalışması ve Bâbıâli

ile düştüğü ikileme de değinilmiştir.

IV. Bölüm Osmanlı Devleti ile İngiltere’nin Mısır’da giriştiği hâkimiyet

mücadelesi ve karşılıklı oluşturulmaya çalışılan hâkimiyet paradigmalarına ayrıldı.

Burada Ahmed Muhtar Paşa, Mısır’daki Osmanlı varlığının en önemli simgesi olarak

betimlendi ve Osmanlı Devleti’nin Mısır’daki hâkimiyet paradigmalarının onun

eliyle nasıl oluşturulmaya çalışıldığı tartışıldı. Yine bu süreçte Lord Cromer’in

Mısır’daki konumu, örnek olaylarla ele alınarak buradaki İngiliz hâkimiyet

paradigmaları belirlenmeye çalışıldı. Ancak bölümün ana fikri Osmanlı Devleti’nin

Mısır’daki hâkim hukuk ve konumunu İngiltere’ye kaptırması düşüncesi ile

oluşturuldu.

V. Bölüm’de ise, Mısır Meselesi özelinde şekillenen diplomasi ile büyük

devletlerin Mısır Meselesi’ne yaklaşımı ve Sultan II. Abdülhamid’in bu yaklaşımları

denge politikalarının merkezine alarak yürütmeye çalıştığı Mısır Meselesi

diplomasisi incelendi. Yine, başta İngiltere olmak üzere Fransa, Rusya, İtalya ve

Almanya gibi devletlerin Mısır Meselesi üzerinde geliştirdikleri politika ve

diplomasiler ve bunların Osmanlı Devleti’ne yansımaları bu bölümde ele alındı.

Burada bazı kişi ve kurumlara teşekkür etmeden geçemeyeceğim. Başta tez

danışmanım hocam Prof. Dr. İzzet SAK’a bana özgür bir ortamda çalışma fırsatı

verdiği için saygı ve şükranlarımı ifade ediyorum. Yine tezimi okuyarak katkıda

bulunan Yrd. Doç. Dr. Mehmet YILMAZ, Yrd. Doç. Dr. Fariz FARZALİ hocalarıma

teşekkür ederim. Ayrıca Arapça metinlerin çözümünde yardımlarını esirgemeyen ve

tez çalışmalarımda desteklerini her zaman gördüğüm hocam Yrd. Doç. Dr. Mithat

ESER ile Arş. Gör. İsmail ALAN’a; tez çalışmam sürecinde teşvik ve desteklerini

gördüğüm Arş. Gör. Bahattin ÇATMA, Arş. Gör. Turan GÜLER ve Arş. Gör. Murat

PARLAKPINAR ve adını burada zikredemediğimiz değerli dostlarıma teşekkür

etmeyi borç biliyorum. Ayrıca araştırma sürecinde bizden güler yüzünü ve

yardımlarını esirgemeyen Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde görevli Atilla AYDIN’a;

İSAM’dan kaynak ve belgelerin temin edilip tarafıma gönderilmesini sağlayan İSAM

Kütüphanesi çalışanlarına; Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi görevlilerine ve

hasseten Mustafa SÖNMEZ’e teşekkürü gerekli görüyorum. Ayrıca Yüksek Lisans

ve Doktora tez çalışmalarım sürecinde sabırla bana katlanan eşim Hacer’e ve onunla

oyun oynama zamanımın çoğunu bu tez çalışmasında kullandığım oğlum

Muhammed Baturalp’e ve eğitim hayatım boyunca benden desteklerini esirgemeyen

annem ve babama ve kardeşim Sultan GÜMÜŞ’e şükran dolu duygularla teşekkürü

bir borç bilirim.

Musa Gümüş

Muş / 2013

KONU, AMAÇ VE KAYNAKLAR

Bu çalışmanın konusu, 19. Asır boyunca Osmanlı Devleti’ni uğraştıran ve

devletin uluslararası etkinliğinin sorgulanması konusunda önemli ipuçları veren

Mısır Meselesi’nin Sultan II. Abdülhamid dönemindeki sürecidir. Bu konunun

çalışılmasındaki amaç ise Mısır Meselesi özelinde Sultan II. Abdülhamid döneminde

Osmanlı Devleti’nin Mısır politikalarının ortaya koyulması, Osmanlı topraklarında

büyük güçlerin çıkar mücadeleleri ve Osmanlı Devleti’nin karşı politikaları ve

diplomasileri, Osmanlı Devleti’nin Mısır politikalarını etkileyen konjonktürel siyasî

şartları ve bunlara dayalı olarak Osmanlı Devleti’nin Mısır politikalarında meydana

gelen paradigma değişimlerini ortaya koymaktır.

İlk önce, tezimizde kullandığımız birinci el kaynaklardan arşiv belgeleri ve

fonlarını değerlendirerek başlayalım.

a) Yıldız Sarayı Arşivi

Sultan II. Abdülhamid devrinin en önemli arşiv kaynakları şüphesiz Yıldız

Sarayı Arşivi’dir. Devletlerarası ilişkiler, Şarkî Rumeli, Ermeni ve Mısır Meseleleri,

Girid hadisesi, sınır olayları gibi önemli devlet problemlerinden zaptiye jurnallerinde

geçen adî vukuata kadar bu dönemin çeşitli özelliklerini yansıtan bir fondur. Sultan

II. Abdülhamid (1876-1909), tahta çıkısından bir müddet sonra ikâmet mahalli olarak

Yıldız Sarayı’nı seçmiş ve devleti buradan idâre etmiştir. 33 yıllık saltanatı sırasında

hükümdarın bütün meseleler hakkında bilgi edinmek ve karar vermek arzusu, Yıldız

Sarayı’ndaki belge sayısını her sene arttırarak önemli bir arşiv teşekkülüne sebep

olmuştur. Yıldız Sarayı Arşivi kendi içinde çeşitli fonlara ayrılmıştır. Çalışmamızda

aşağıdaki fonlardan azamî ölçüde yararlanmaya gayret ettik. Bu fonlar Yıldız Esas

Evrakı Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı çalışmamızda en yoğun kullandığımız

belgeler bu fonda bulunmaktadır. Osmanlı Devleti’nin dış politika ilkeleri,

Bâbıali-Saray ilişkilerine, Hıdiv-Bâbıali-Saray ilişkilerine ve Osmanlı Devleti’nin diplomasi

arenasındaki konumuna işaret eden belgelerin önemli bir kısmı bu fonda

bulunmaktadır. Bunun yanında, Yıldız Sadaret Resmi Maruzat Evrakı, İrade Eyalet-i

Mümtaze Mısır, Yıldız Esas Defterler, Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı, Yıldız

Perakende Evrakı Sadaret Maruzatı, Yıldız Perakende Evrakı Hariciye Nezareti

Maruzatı, Yıldız Perakende Evrak-ı Umumi, Yıldız Perakende Evrakı Müfettişlikler

ve Komiserlikler Tahriratı, Yıldız Sadrazam Mehmed Kâmil Paşa Evrakı ve Yıldız

Perakende Evrakı Komisyonlar Maruzatı gibi fonlar yine Yıldız Sarayı Arşivi’nden

kullandığımız belgeler arasında yer almaktadır

b) Sadaret Hususî Maruzat Evrakı

Sadaret makamının, yapılan işlerin neticeleri, iç veya dış bazı mesele ve

hâdiseler hakkında padişaha bilgi vermek maksadıyla, Yıldız Sarayı’na takdim ettiği

hususî maruzatı muhtevî olup, umumiyetle beyân-ı hâl ve arz-ı malûmattan ibarettir.

Yıldız Sadaret Hususî Maruzatı büyük bir ekseriyetle haricî meseleler, özellikle Sarkî

Rumeli, Ermeni Meseleleri, Girid hâdisâtı, Mısır Meselesi, İtalya’nın Afrika’ya dahli

ve benzeri hâdiseler, devletlerarası münasebetler ve Osmanlı Devleti’nin takip ettiği

siyaset bakımından ve ayrıca dış basında Osmanlı Devleti’ni ilgilendiren yazılar ve

bunlarla ilgili yazışmalar bu fonda ehemmiyet arz eder.

c) Mütenevvî Maruzat Evrakı

Mütenevvî Maruzat Evrakı; daha evvel bahsi geçen Yıldız Tasnifi

bölümlerinin ihtiva ettiği vesikaların dışında kalan Seraskerlik, Bahriye, Tophâne-i

Âmire, Adliye ve Mezâhib Nezareti, Evkâf, Maârif, Ticaret-Nâfia ve Zaptiye

Nezaretleri ile diğer nezaretler ve Meşîhat Dairesi’nce Mâbeyn’e doğrudan sunulan

tezkire, arîza, istîzân, ve benzeri vesikalardan oluşmaktadır. Ayrıca ahalinin

Mâbeyn’e doğrudan gönderdikleri arzuhâl, şikâyet, teşekkürnâme ve mahzar gibi

vesikalar da bu bölüm evrakı arasında bulunmaktadır. Mütenevvî Maruzat Evrakı’nın

ekserîsi askerî konularla alâkalıdır. Bunlar genellikle içte ve dışta cereyan eden

hâdiseler, asayiş konuları, Mısır Meselesi, Ermeni Meselesi ve şekavet hâdiseleri,

sınır hâdiseleri, ataşemiliterlerin bulundukları ülkelerin askerî ahvâline dair verdiği

bilgilerden oluşmaktadır.

ç) Meclis-i Vükelâ Mazbataları

Meclis-i Vükelâ; sadrazamın riyâseti altında Şeyhülislâm ile nâzırlardan

mürekkep olan ve devletin iç ve dış siyasetinde ve mühim islere müteallik hususlar

hakkında karar veren meclisin adıdır. Bu meclise, “Meclis-i Has” veya “Meclis-i

Hass-ı Vükelâ” da denirdi ki bugünkü mânâda “Bakanlar Kurulu” demektir. 1908

Temmuz inkılâbı üzerine kurulan Meşrutiyet rejiminde bu meclis, görevlerinden

dolayı padişaha ve Mebûsân Meclisi’ne karşı müşterek bir mesuliyet altına

sokulmuştur. Bu meclis evrakı arasında, dış olaylar, Mısır ve Ermeni Meseleleri gibi

konular hakkında alınan kararlar bulunmaktadır.

d) Hukuk Müşavirliği İştişare Odası Belgeleri

XIX. asrın son çeyreğinden sonra, devletlerarası ilişkilerde milletlerarası

hukukun ön plâna çıkması ve batılı devletlerin Osmanlı Devleti üzerindeki

baskılarının artmaya başlaması üzerine bu hukukun bilinmesi, Osmanlı

bürokrasisinin daha iyi işlemesi için ihtiyaç haline gelmiştir. Çünkü her müessesenin

gelişiminde ve problemlerinin çözümünde milletlerarası hukukun bilinmesi ve bu

sahada uzman kadroların yetiştirilmesi gerekli görülmekte idi. Bu fonda da, Mısır

Meselesi ve daha birçok mesele hakkında belgeler bulunmaktadır.

e) Mısır Valiliği Kısmi Belgeleri

1517’de Osmanlı Devleti hâkimiyetine giren Mısır, bulunduğu stratejik ve

ekonomik konum münasebetiyle Osmanlı Devleti’nin iç politikasında vazgeçilmez

bir yere sahiptir. Bu konumu sebebi ile Divân Kalemi’nde Mısır’a ait evrak bir araya

getirilerek A.DVN.MSR. kodu altında toplanmıştır. Çalıştığımız dönemle ilgili

birçok belge bu fon altında bulunduğundan önemli bir belge koleksiyonu

niteliğindedir.

f) Tercüme Odası Belgeleri

Hariciye Nezareti Tercüme Odası Evrakı; Osmanlı sefaretleri yabancı

sefaretler, Osmanlı Şehbenderlikleri ile muhtelif yabancı kişi ve kuruluşlardan gelen

yazıların tercüme müsveddelerinden oluşmaktadır. Mısır Meselesi ile ilgili önemli

belgeler ihtiva etmektedir. 1855-1923 yılları arasını kapsamakla birlikte 1890’lı

yıllardan önceki yıllarda yoğunluktadır.

Londra Sefareti Evrakı, Dışişleri Bakanlığı’ndan devlet Arşivleri Genel

Müdürlüğü’ne devredilmiştir. Londra Evrakı, aşağıda genel olarak sıralanan

konularda Hariciye Nezâreti ile Londra Sefareti arasındaki yazışmaları, Londra

Sefareti ile İngiltere Hükümeti arasındaki yazışmaları, Sefaretle İngiltere’deki

şehbenderlikler arasındaki yazışmaları ve Sefarete gönderilen özel mektup ve

yazışmaları kapsamaktadır.

ğ) Hariciye Nezâreti Siyasî Kısmı Belgeleri

Siyasî Kısım Evrakı, Hariciye Nezâreti’nin iç ve dış siyasî olaylar ve

meseleler ile ilgili yaptığı yazışmalardan oluşmuştur.

h) Dosya Usulü İrâdeler

1217-1341/1802-1922 yıllarını ihtiva eden irâdeler, evrakın icrada olduğu

dönemde, ait oldukları nezâret ve dairelere göre değil, ihtiva ettikleri meselelere ve

konulara göre gruplandırılmıştır. Daha sonraki dönemlerde belgeye ulaşımın

kolaylaştırılması amacıyla bazı düzenlemeler yapılmışsa da yine dosya usulüne

yönelik olarak gerçekleştirilmiştir.

ı) Eyâlât-ı Mümtâze İrâdeleri

Eyâlât-ı Mümtâze, Osmanlı İmparatorluğu’na bağlı hususî imtiyaz

anlaşmalarıyla idare olunan eyaletlerdir. Bunlar, devlete maktû bir vergi ve bazıları

sefer zamanında asker vererek, iç işlerinde tamamen serbest bulunurlardı. Muhtelif

tarihlerde görülen Eyâlât-ı Mümtâzelikler şunlardı: Mekke Şerifliği, Mısır Hidivliği,

Sisam Beyliği, Cebel-i Lübnan Mutasarrıflığı, Kıbrıs Adası, Bulgaristan Prensliği,

Bosna-Hersek, Kırım Hanlığı, Erdel Krallığı, Eflâk-Boğdan Voyvodalığı ve Aynoroz

Emâneti. Bu teşekküllerden 1908 inkılâbından sonra elde kalanlarının imtiyazları

kaldırılmıştır

_{. İ.MTZ(05) fonu adıyla Mısır Meselesi’ne dair belgeler burada}

toplanmıştır.

Arşiv belgelerinin yanında, Mısır Meselesi, birçok yerli ve yabancı

akademisyen ve araştırmacı tarafından çalışılmıştır. Meselenin birçok farklı yönü,

farklı bakış açılarıyla ve disiplinler arası yaklaşımlarla ortaya konulmaya

çalışılmıştır. Bunların bazılarını, konu kapsamı itibariyle değerlendirmek, bizim

çalışmamızın kapsamını ortaya koyması bakımından anlamlı olacaktır. Biz bu

çalışmaları kronolojik sıra ile değerlendirdik.

İbrahim Muhammed is-Sanafiri’nin Osmanlı-Mısır İlişkileri 1863-1882,

(1993) adlı doktora tezi Mısır Meselesi hakkında yapılmış önemli çalışmalardan

biridir. Bu çalışmada, Hıdiv İsmail Paşa döneminde meydana gelen gelişmeler ve

Mısır Meselesi’ne etkileri, Sultan II. Abdülhamid dönemine miras kalan siyasî ve

iktisadî sorunlar, politikalar ve ilişkiler üzerinden değerlendirilmektedir.

Mısır Meselesi’ne dair bir diğer tez çalışması Hasan Korkut’un İngiltere’nin

Mısır’ı İşgali (1882),(1996) adıyla yayınlanan yüksek lisans tezidir. Bu tez,

İngilizlerin Mısır’ı işgal süreci ve buna karşı Osmanlı Devleti’nin politikalarını ele

almaktadır ve 1882’deki süreç tezin konusunu oluşturmaktadır.

Mısır Meselesi’ni inceleyen bir diğer çalışma, Mustafa Gençoğlu’nun İngiliz

Hâkimiyetinde Mısır (1882-1914), (1997) adlı yüksek lisans tezidir. Bu çalışma,

Mısır Meselesi’ni, Mısır’daki İngiliz hâkimiyeti üzerinden okuyarak Mısır’daki

İngiliz yapılanması ve Osmanlı Devleti’nin Mısır’daki değişen konumunu ortaya

koymaya çalışmaktadır.

Mısır Meselesi’ni konu alan bir diğer çalışma Dilek Güldeş’in, Urabi Paşa

Hareketi ve İngilizlerin Mısır’ı İşgali (1999) adlı yüksek lisans tezidir. Bu tez de,

Mısır’ın işgali sürecinde Urabî (Arabî) Paşa’nın faaliyetlerini konu almaktadır.

1

Bu fonlar hakkında daha detaylı bilgiler için Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Rehberi, 3. Basım, Başbakanlık Basımevi 2010’a bakılabilir.

Mısır Meselesi üzerinde yapılmış en önemli çalışmalardan birisi şüphesiz ki,

Süleyman Kızıltoprak’ın Mısır’ın İngiltere Tarafından İşgali ve Osmanlı Devleti’nin

Diplomasi Mücadelesi: 1882-1887,(2001) adlı doktora tezidir. Bu çalışmanın ağırlık

noktasını, Mısır’da gerçekleşen İngiliz işgali ve Osmanlı Devleti’nin bu işgali

sonlandırmak için giriştiği diplomasi mücadelesi oluşturmaktadır. 1887 yılına kadar

getirilen bu çalışmada, Osmanlı Devleti’nin işgal sonrası diplomasisinde uluslararası

dengeler ve Osmanlı Devleti’ne yansımaları ele alınmıştır.

Süleyman Kızıltoprak’ın çalışmasının tarih aralığı paralelinde yapılmış diğer

bir çalışma da Emine Altunay tarafından hazırlanan Şam’ın Mısır’ın 1882’de

İngilizler Tarafından İşgali ve Osmanlı Devleti’nin Takip Ettiği Siyaset, (2001) adlı

doktora tezidir. Bu tezde işgal sonrası süreçte, Osmanlı Devleti’nin işgali sona

erdirmek için giriştiği diplomasi mücadelesi ve sonuçları incelenmeye çalışılmıştır.

Bu çalışma da Mısır Meselesi sürecini 1888 yılına kadar getirmektedir.

Yukarıda verilenlerden başka, değişik ülkelerde Mısır Meselesi hakkında

yapılmış çok sayıda doktora ve Yüksek Lisans tezi bulunmaktadır. Nancy Ann

Kane’in The Egyptian Question in French Foreign Policy (1958) adlı çalışması Mısır

Meselesi’ni Fransız dış politikası üzerinden okumaya çalışmaktadır. Bu çalışma

Mısır Meselesi’ne zemin olmak üzere, Fransız dış politikasında Şark Meselesi’ni ele

almakta, İngilizlerin Mısır’ı işgal ettikten sonra şekillenen uluslar arası diplomasiye

işaret etmekte ve Faşoda Krizi’ne kadar Fransa’nın Mısır konusunda İngiltere ile

mücadelesini açıklığa kavuşturmaya çalışmaktadır.

Calvin Alexander Roberts’in, The Egyptian Question And The Triple

Alliance, 1884-1904, (1974) adlı tezi de zikredilmeye değer bir çalışmadır. Bu

çalışma, Mısır Meselesi’nin uluslar arası arenadaki anlamı üzerine yoğunlaşıp,

meseleyi 1904 İngiliz-Fransız anlaşmasıyla sona erdirmekte ve İngilizlerin Mısır

diplomasilerini bu eksen üzerinde irdelemektedir.

Konu ile ilgili bir başka çalışma ise Ann Elizabeth Mayer’in Abbas Hilmî II:

The Khedive and Egypt’s Struggle For Independence,(1978) adlı tezidir. Bu

bağımsızlık anlayışı ve buna karşı duran Lord Cromer’in hassas dengesidir.

İngilizlerin Mısır’daki örtülü himayesi, Hıdiv Abbas Hilmi Paşa’nın İstanbul ile

ilişkilerini tanzim etmede önemli bir etken olduğu tezde işlenen önemli konulardır.

Diane Kunz’un Economic Diplomacy of The Suez Crisis (1989) adlı tezi de

Mısır Meselesi’nin Süveyş Kanalı üzerinden okunduğu önemli bir çalışmadır. Bu

çalışmada Süveyş Kanalı diplomasisi özgün başlıklarla anlatılmaya çalışılmıştır. Bu

çalışmaların dışında birçok tez, kitap ve makale de bulunmaktadır. Bunların önemli

bir kısmına bu çalışma sırasında başvurulmuştur.

GİRİŞ

Mısır (رصم), halk dilinde Masr, eski Sami dilinden gelmektedir. Ülke adı olarak da

Avrupa’da Egypt olarak adlandırılmış, İslamiyet’ten sonra da Kıbt, halkına da Kıbtî

denilmiştir

_{. Mısır coğrafî konum olarak Kuzey Afrika’nın kuzeydoğusunda yer alır}

.

Bilinen geçmişi M. Ö. 4000’li yıllara kadar giden Mısır, çok eski ve zengin bir

tarihî ve medenî geçmişe sahiptir

_{. Mısır bu özelliğinden dolayı firavunlar devrinden}

sonra birçok devletin egemenliğine girmiştir

. 1516 Mercidabık, 1517 yılında Ridaniye

2

Kramers, J. H. “Mısır”, MEB İslam Ansiklopedisi, (Üçüncü Basılış), C: 8, MEB Yayınevi, İstanbul 1979, s.217.

3 _{Süleyman Vedad, Mısır coğrafyasını, “Hıtta-i Mısriyye Afrika Kıt’ası’nda vaki’ olub hudûd-ı}

erba’ası şarken (el-’Arîş) Kasabasından Akabe Körfezine kadar olan Şibh Ceziresi ile Bahr-i Ahmer’dir. Garben (Vaday), (Lîbâ), (Berka) Çölleri, şimâlen Bahr-i Sefîd ve Cenuben Humlar arazisi ve Habeş Memâliği ve Hatt-ı İstivâ’ya mücavir göllerle muhât ve mahdûddur” şeklinde açıklar Süleyman Vedad, Mısır Tarihçesi, Helâl Matbaası, Dersaadet 1333, s.4; Ramazan Balcı, Osmanlı’nın Son Öyküsü, İstanbul 2006, s.20.

4 _{Yusuf Ziya, Mısır ve Ordusu, Matbaa-i Askeriye, İstanbul 1330, s.2.}

5 _{Mısır’ın tarihî dönemleri için bkz: Davenport Adams, W. H. Egypt Past and Present,}

Paternoster Row Press, London 1894, s.42, 56 ve 72; Ross G. Morison, History of Egypt, Edinburg, (Tarihsiz), s.107; el-Belâzurî, Fütuhu’l-Büldân,(Yayına Hazırlayan: Mustafa Fayda), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002, s.303-316; Nadir Özkuyumcu, “İhşîdîler”, Türkler, (Editörler: Hasan Celâl Güzel- Kemal Çiçek-Salim Koca), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.339-359; Stanley Lane-Poole, History of Egypt, Methuen&Co, V: 6, London 1901, s.117-157; O’Leary, 1923: 52-61, Kazım Yaşar Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, Türkler, C: 5, (Editörler: Hasan Celâl Güzel- Kemal Çiçek-Salim Koca), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları 2002, s.99-123; Ebülfez Elçibey, Tolunoğulları Devleti (868-905), Yayına Hazırlayan: Fazil Gezenferoğlu), İstanbul 1997; Nadir Özkuyumcu, Mısır ve Kuzey Afrika’nın Müslümanlar Tarafından Fethi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Manisa 2007, s.6; Sir Alfred Milner, England in Egypt, Edward Arnold Press, London, 1902, s.1-3; Muhammed H. Kutluoğlu, Egyptian Question (1831-1841), Eren Yayınları, İstanbul: 1998: s.17;

Savaşlarıyla da Mısır’da Osmanlı hâkimiyeti başlamıştır

. Mısır’da kendine has bir idarî

yapı kurularak Osmanlı teşkilatlanması şekillenmiştir. Mısır, Memlûklerin elinden

alındıktan sonra klasik Osmanlı eyalet sisteminden farklı olarak, ilk defa “Salyaneli

Eyalet” şeklinde tanzim edilmiştir

.

I- MISIR’DA FRANSIZ İŞGALİ: MISIR MESELESİ’NİN TARİHÎ

DİNAMİKLERİ

İngiltere’nin 1756 yılında itibaren Hindistan’ı sömürgeleri arasına katması

Akdeniz’de dengeleri oldukça değiştirmiştir. Bu da Fransa başta olmak üzere diğer

devletlerin Akdeniz politikalarını etkilemiştir. Değişen bu politikalar stratejik önemi haiz

olan Mısır’ın stratejik önemini daha görünür yapmıştır. Mısır’ın gündeme gelmesine

neden olan olay ise Bonapart’ın Mısır üzerine sefer düzenlemesidir. Mısır’a sefer

düzenlenmesi tasavvurlarını da Talleyrand aracılığıyla Direktuare Meclisi’ne kabul

ettirerek, Mısır’ı ele geçirmek düşüncelerini uygulamaya yönelmiştir

. Mısır’ı işgal edip

ele geçirirse önemli bir stratejik hamle yapmış olacaktır

_{. Ancak Mısır seferinin asıl}

önemi Osmanlı Devleti’nin mukadderatını etkilemede oynadığı roldür

. Bu konuda

Talleyrand’ı da ikna eden Bonapart, onun kanalıyla da Direktuare Meclisi’ni ikna

Nesib Nesibli, “Osmanlı- Safevî Savaşları, Mezhep Meselesi ve Azerbaycan”, Türkler, C: 6, (Editörler: Hasan Celâl Güzel- Kemal Çiçek-Salim Koca), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.896; Refet Yinanç, “Dulkadiroğlu Beyliği”, Türkler, C: 6, (Editörler: Hasan Celâl Güzel- Kemal Çiçek-Salim Koca), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s.813.

6 _{Zekeriya Kurşun, Yol Ayrımında Türk Arap İlişkileri,}

İrfan Yayınları, İstanbul 1992, s.18; İsmet Bimark, Mısır Tarihi’nin Kaynakları Bakımından Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nin Önemi, devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1997, s.5.

7

Mustafa Öztürk, “Arap Ülkelerinde Osmanlı İdaresi”, History Studies Ortadoğu Özel Sayısı/Middle East Special Issue, Samsun 2010, s.330; Stanford J. Shaw, Ottoman Egypt In The Eighteenth Century The Nizamname-i Mısr of Cezzâr Ahmed Pasha, Harvard University Press, Massachusetts 1962, s.3.

8

Taha Niyazi Karaca, “Liberal Emperyalizm: William Ewart Gladstone’un Mısır’ı İşgal Politikası (1882)”, Prof Fahir Armaoğlu’na Armağan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2008, s.192-193.

9 _{“İngiltere Fransa’nın Mısır’da yerleşmesini ve kudretli Fransa hükümeti ile ittifak etmiş olan}

Mısır kuvvetlerinin Hindistan muvasala yolu üzerinde ilerleyerek bu yolu kesmesini kendi cihan hâkimiyeti için tehdid telakki etti” Hans Rohde, Asya İçin Mücadele I. Kitap: Şark Meselesi, (Çeviren: Binbaşı Nihat), Askeri Matbaa, İstanbul 1932, s.29-30; Rıfkı Salim Burçak, Türk-Rus İngiliz Münasebetleri (1791-1941), Aydınlık Matbaası, Ankara 1946, s.15.

10

Reşad Hikmet, “Bonapart’ın Mısır Seferinin Esbâb-ı Hakikiyesi”, Darülfünun Hukuk Fakültesi Mecmuası, S: 4, İstanbul 1332, s.338-339; Darrell Dykstra, “The French Occupation of Egypt, 1798-1801”, The Cambridge History Of Egypt, V: 2, Modern Egypt, from 1517 to the End of the Twentieth Century, (Edited: M. W. Daly), Cambridge University Press, 2008, s.116.

etmiştir

_{. Akdeniz planları için Mısır’ı hedef olarak seçen Bonapart}

_{, yanında önemli}

komutanlarla, yaklaşık kırk bin kişilik bir ordu ve beş yüz kişilik bir ilim ve fen

heyetiyle yola çıkmıştır

_{. Fransız tasavvurlarından haberdar olan İngilizler ise Amiral}

Nelson’u, Toulon’dan çıkan Fransız donanmasını takibe göndermiş, ancak Nelson

Fransız donanmasını yakalayamamıştır

_{. Bonapart ise 1798 Temmuz’unda İskenderiye}

sularına gelmiş

ve askerini Mısır’a çıkarmıştır

. Ehramlar Savaşı ile de Kahire’yi işgal

eden Bonapart, Mısır’daki unsurların tepkilerini azaltacak beyannameler yayınlamıştır

.

Osmanlı Devleti ise Fransa’nın bu işgallerine savaş ilanı ile karşılık vermiştir. Amiral

Nelson kumandasındaki İngiliz donanması da İskenderiye önlerinde Fransız donanması

ile karşılaşmış, 1 Ağustos 1798 tarihinde Ebukır koyunda demirlemiş bulunan Fransız

donanması ağır bir yenilgi almıştır

. Fransızların aldığı bu mağlubiyet onların

Mısır’daki durumları önemli ölçüde sarsmıştır

.

11 _{İsmail Kayabalı-Cemender Arslanoğlu, Doğu Problemi, Ankara 1990, s.39-40; “Talleyran}

Bonapart’ı telkin ve onu Mısır seferine teşvik etti” Nihat Erim, Devletler Arası Hukuku ve Siyasî Metinleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1953, s.195; Osman Zeki Soyyiğit, 18. Asırda Fransızların Mısır’ı İşgali (Neden ve Sonuçlar), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, s.19; Halil Erdemir, “Real Politics Of International Relations In The Example Of French Invasion Of Egypt”, History Studies, V: 1, I: 1, 2009, s.200.

12

HAT. 144/5061.

13 _{Bonapart’ın Mısır seferinde, yanında bu kadar bilim adamını götürmesinin en önemli nedeni}

emperyalist politikalarına sağlam deliller oluşturmaktı. Bilim adamlarının çalışmaları sonunda ortaya çıkan Description de l’Egypte eser Fransızlara bu konuda önemli bir külliyat kazandırmıştır Helen Wheatley, “From Traveler to Notable: Lady Duff Gordon in Upper Egypt, 1862-1869”, Journal of World History, V: 3, I: 1, s.82-83; Kamil Koçak, “Mısır’ın Fransızlar Tarafından İşgali ve Tahliyesi 1798-1802”, Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Dergisi, S: II, Sakarya 2008, s.148.

14 _{Cole Juan, Napolyon’s Egypt İnvading the Middle East, United States of America 2007, s.7;}

Sami Sabit, Napolyon Mısır’da, İstanbul 1327 s.8, 11; Virginia H. Aksan, Kuşatılmış Bir İmparatorluk Osmanlı Harpleri 1700-1870, (Çeviren: Gül Çağalı Güven), İstanbul 2010, s.238; Reşad Hikmet, s.340; Kayabalı-Arslanoğlu, s.43.

15 _{Yusuf Ziya ve Sami Sabit, Bonaparte’ın İskenderiye’ye asker çıkarmasının ve Kahire üzerine}

yürümesinin 1 Temmuz’da vukua geldiğini söyler Yusuf Ziya, s.11; Sami Sabit, s.12; Khaled Fahmy, Paşanın Adamları: Kavalalı Mehmed Ali Paşa, Ordu ve Modern Mısır, İstanbul Bilgi Üniversitesi, İstanbul 2010, s.109; “1 Temmuz 1798 tarihinde Fransız birlikleri İskenderiye’de karaya çıktıklarında hiçbir direnişle karşılaşmadı” Stanford Shaw, Eski ve Yeni Arasında III. Selim, Kapı Yayınları, İstanbul 2008, s.337; Reuven Aharoni, The Pasha’s Bedouin, Tribes and state in the Egypt of Mehemet Ali, 1805–1848, London-Newyork 2007, 26.

16 _{HAT. 163/6792.}

17 _{Alexander Grab, Napoleon and the Transformation of Europe, Palgrave Macmillan, China 2003:}

7; Cole, s.1; “Fransızlar Mısır’da zafer kazanınca Memlüklerin kaçmasına neden oldu” Shaw, III. Selim, s.342.

18 _{HAT.154/6492.} 19 _{Y.EE., 34/6.}

Fransa’nın Mısır seferi İngiltere ve Rusya’yı endişeye sevk etmişti. Bu da onları

Osmanlı Devleti ile ittifak kurma düşüncesine götürmüştür

. Bu düşünceler, Fransa’ya

karşı Osmanlı-Rus, Osmanlı-İngiliz ve Osmanlı-Sicilya ittifak anlaşmalarını

doğurmuştur

_{. Bu ittifaklar Akdeniz’deki dengeleri önemli ölçüde değiştirmiştir}

.

Osmanlı Devleti, ittifaklardan sonra, Mısır’daki Fransız işgalini sonlandırmak için

harekete geçmiş

_{, Bonapart ise karşı strateji geliştirmek ve durumunu güçlendirmek için}

Suriye ve Akka üzerine sefer düzenlemiştir

_{. Ancak burada, Cezzar Ahmed Paşa’ya}

karşı gösterilen başarısızlık, Bonapart’ın durumunu güçlendirmek

yerine

güçleştirmiştir

_{. Zira Bonapart burada yaklaşık yirmi bin askerini yitirmiştir}

. Bu

gelişmeler, Bonapart’ın gizlice Fransa’ya kaçmasına sebep olmuştur

. Bundan sonra

Fransızların Mısır’daki durumları kötüye doğru gitmeye başlamıştır. Zira kalabalık

Fransız orduları eriyerek on beş bin kişiye kadar düşmüştür

_{. İngilizler ise Fransızların}

bu durumunu kullanarak onları, şartları daha ağır anlaşmalara duçar etmeyi

planlıyordu

. İngilizlerin bu tavrı Mısır’da durmuş olan harp halini yeniden

canlandırmıştır

_{. Fransızların müzakere teklifinin Osmanlı Devleti tarafından,}

müttefiklerle birlikte karar verileceği şeklinde cevaplandırılması da Fransızları zorlu bir

20 _{Osmanlı Devleti’ne yardım bahanesiyle Boğazlardan Rus gemilerinin geçişine karşı Sultan III.}

Selim, tereddüdünü şu sözlerle ifade etmiştir: “Fransız nakz-ı ahd eylemedikden sonra Rusya’lunun gemi geçirmesi muzırrdır”. Fahir Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1789-1914), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1997, s.84.

21 _{İsmail Soysal, Fransız İhtilali ve Türk-Fransız Diplomasi Münasebetleri (1789-1802), 2. Baskı,}

Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987, s.260; Hasan Şahin, “Doğu Sorunu Çerçevesinde Osmanlı-Fransız İlişkileri [Başlangıcından Paris Barışı’na (1856)]”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S: 40, Erzurum 2009, s.291; Soysal, s.263; Armaoğlu, s.85; Shaw, III. Selim, s.352; Erim, s.197-200, 201-204.

22 _{Ömer Kürkçüoğlu, Türk-İngiliz İlişkileri (1919-1926), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler}

Fakültesi Yayınları, Ankara 1978, s.18.

23 _{Gunther Rottenberg, The Napoleonic Wars, Cassell Press, Great Britain 1999, s.51-55; Yusuf}

Akçura, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Devri (XVIII. ve XIX. Asırlarda), Maarif Matbaası, İstanbul, s.74-75; Nevzat Gündağ, “Grek-Rum ve Mehmed Ali Paşa İsyanlarının Yarattığı Müsait Ortamda Doğu Akdeniz’de Devletlerarasında Denge Arayışları”, Türk Yurdu, C: 20, S: 151, Ankara 2000, s.154.

24 _{HAT. 140/5826; HAT. 156/6519; HAT. 163/6777.}

25 _{Yusuf Ziya, s.14-15; Atilla Çetin, Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın Mısır Valiliği-Osmanlı}

Belgelerine Göre, Fatih Ofset, İstanbul 1998, s.15; Enver Ziya Karal, Fransa-Mısır ve Osmanlı İmparatorluğu (1797-1802), İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1938, s.105-106; Soyyiğit, s.45.

26 _{HAT. 113/4535; HAT. 155/6502.} 27 _{HAT. 142/5890; Y.EE. 34/62.} 28

HAT.240/13476.

29 _{HAT.1246/12584.}

30 _{Yusuf Ziya, s.15; Helen Anne B. Rivlin, The Agricultural Policy of Muhammad Ali İn Eygpt,}

sürece sürüklemiştir

_{. 8 Mart 1801 tarihinde Ebukır’da ciddi bir yenilgi daha alan}

Fransız orduları

Fransa’yı barış yapmak için müzakere masasına oturmak zorunda

bırakmış ve 25 Haziran 1802 tarihinde de anlaşma imzalanmıştır

.

Bonapart, Mısır’ı işgal ederek Mısır’ın uluslararası bir mesele olmasına sebep

olmuştur

_{. Napolyon Bonapart’ın bu işgali, Mısır’ı uluslararası çıkar çatışmalarına açık}

ve fark edilmiş bir hedef haline getirmiştir. İngiltere’nin, Hindistan’da kurduğu

müstemleke dolayısıyla elde ettiği hâkim konum, diğer büyük devletlerin uluslararası

ilişkiler anlayışını da derinden etkilemiştir

_{. Zira Napolyon Bonapart’ın Mısır seferi ile}

İngiltere’nin Osmanlı topraklarındaki menfaatleri daha da belirgin bir hal almıştır

. Bu

sefer Osmanlı Devleti’nin diplomasi anlayışını etkilemede önemli bir rol oynamıştır.

Zira tarihte o güne kadar görülmemiş gelişmeler olmuştur: İngiltere ile tarihte ilk kez

askerî ittifak anlaşması yapılmış, yine Rusya tarihte ilk kez Boğazlara inmiştir

_{. Bütün}

bunlar Mısır seferi gibi önemli bir tarihî olayın, Napolyon Bonapart’ın kişisel kapris ve

hırslarının bir ürünü olmadığını açık bir şekilde göstermektedir

.

II- MEHMED ALİ MISIR’DA: BAĞIMSIZ MISIR’IN İNŞASI

Napolyon Bonapart’ın seferi dolayısıyla, duruma müdahale etmek için, Osmanlı

Devleti tarafından Balkanlardan da asker toplanmıştı. Mehmed Ali de bu toplanan

askerler arasında Kavala’dan Mısır’a gelmişti. Tahir Paşa’dan sonra birliğin başına

31 _{HAT.140/5826.} 32 _{HAT.154/6492.} 33

Akçura, s.82-83; Yusuf Ziya, s.19; Soysal, s.331-337; Shaw, III. Selim, s.360; Bimark, s.7.

34 _{Çünkü “Napolyon ordularının 1798 yılında Mısır’a çıkması İngiltere’nin bölgedeki durumunu}

sarsmış ve tehdit etmeye başlamıştı” Rifat Uçarol, 1878 Kıbrıs Sorunu ve Osmanlı İngiliz Anlaşması, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1978, s.31; Bu da Mısır’ın uluslararası bir mesele olmasına yetmiştir; Ş. Tufan Buzpınar, “Suriye ve Filistin’de Avrupa Nüfuz Mücadelesinde Yeni Bir Unsur: İngiliz Misyonerleri (19. Yüzyıl)”, İslam Araştırmaları Dergisi, S: 10, İstanbul 2003, s.108-109.

35 _{Halford L. Hoskins, “British Policy in Africa 1873-1877: A Study in Geographical Politics”,}

Geographical Review, V: 32, I: 1, United State of America,1942, s.140.

36

P. Philip Graves, İngilizler ve Türkler Osmanlı’dan Günümüze Türk-İngiliz İlişkileri (1789-1939), (Tercüme: Yılmaz Tezkan), 21. Yüzyıl Yayınları, Ankara 2000, s.1; “Mısır Fransa’dan kurtarıldı. Ancak İngiltere buradan iki yıl çıkmak istemedi” Kürkçüoğlu, Türk-İngiliz İlişkileri (1919-1926), s.18.

37 _{Akdes Nimet Kurat, Türk-İngiliz Münasebetlerine Kısa Bir Bakış, Dil, Tarih ve Coğrafya}

Fakültesi Yayınları, Ankara 1952, s.14.

38 _{Edouard Dé Driault, Şark Meselesi Bidâyet-i Zuhurundan Zamanımıza Kadar, (Çeviren}

geçen Mehmed Ali, Fransızlara karşı oldukça başarılı savaşlar vermiştir. Mısır’da

Fransız işgali ile değişen dengeler, Mehmed Ali’nin iktidara gelmesini oldukça

kolaylaştırmıştır

_{. Mehmed Ali de bu fırsatı değerlendirip Mısır’daki siyasî dengeleri iyi}

tahlil ederek buradaki unsurlar arasında anlaşmazlıkları körüklemiş, büyük ustalıkla

çevirdiği hile ve entrikalarla Mısır’da yeni bir dönem başlatmıştır

. Mehmed Ali

Mısır’da sadece Memlûklere karşı değil, aynı zamanda Mısır’daki Osmanlı valilerine

karşı da önemli siyasî başarılar kazanmıştır

_{. Böylelikle Mısır’da şartları kendine uygun}

hale getirmiştir

. Osmanlı Devleti de çareyi kendisine paşalık payesi vererek Mısır’a

vali yapmakta bulmuştur

. Böylelikle Mısır’ın tehlikeli bir mecraya sürüklemesi bir

süreliğine ötelenmiştir

.

Mehmed Ali Paşa İngilizlerin, Mısır’dan Fransızları çıkardıktan sonra, buraya

yerleşmeyi düşündüklerinin farkındaydı. Bu yüzden İngilizlere karşı Mısır’daki

unsurlarla birlikte hareket etme kararı almıştır. İngilizlerle mücadeleye girip İngilizleri

El-Hamad’ta mağlup ederek, onların Mısır’ı boşaltmalarını sağlamıştır

. Mehmed Ali

Paşa, bu süreç sonunda Mısır’ın gerçek hâkimi olmuştur

_{. Mehmed Ali Paşa, her}

Osmanlı valisi gibi Sultan’ın verdiği görevleri yapmakla yükümlüydü. Vehhabi

Meselesi’nin halli, Girid’de isyanın bastırılması için kuvvet gönderilmesi gibi. Ancak

Mehmed Ali Paşa’nın bu görevlerin yerine getirilmesi karşılığında bulunduğu talepler,

39

Rağıp Raif-Rauf Ahmed, Mısır Meselesi, Matbaa-i Amire, İstanbul 1334, s.4; John L. Stephens, “The Founder of the Khedivate”, The North American Review, V: 129, I: 273, Iowa, s.172; Mehmed Zeki, “Mısır Meselesine Dair”, Tarih-i Osmânî Encümeni Mecmuası, 16. Sene, İstanbul 1926, 245-246.

40 _{Y.EE., 88/40.}

41 _{Muhammed Ferid Bey, El-Behcetü’l-Tevfikiyye Fi Tarih-i Müesses el-Hailetü’l-Hıdiviyye,}

Matbaa-i Darü’l-Kutb, 2006, s.34-37; “Mısır’da bir saltanat kuran Mehmed Ali’ye İstanbul hükûmeti herhangi bir yaptırım uygulama gücünden mahrumdu”, Balcı, Osmanlı’nın Son Öyküsü, s.26.

42 _{Y.EE., 88/40, 2a.}

43 _{L. Hirszowicz, “The Sultan and the Khedive, 1892-1908”, Middle Eastern Studies, V: 8, I: 3,}

1972, s.287; Yusuf Ziya, s.22-23; al-Sayyid Afaf Lutfi Marsot, Mısır Tarihi Arapların Fethinden Bugüne, (Çev: Gül Çağalı-Güven), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2010, s.52-54.

44 _{Muhammed Ferid Bey, s.39; Rivlin, s.17-18; Kutluoğlu, s.37.} 45

Stephence, s.174; Fahrettin Öztoprak, “Kavalalı Mehmet Ali Paşa”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, S: 183, Ankara 2002, s.60; Mehmet Karataş, “Mehmed Ali Paşa ve Mısır Meselesi”, EKEV Akademi Dergisi, S: 22, İstanbul 2005: s.268.

46 _{Michael Brett, “Continuity and Change: Egypt and North Africa in the Nineteenth Century}

Egypt in the Reign of Muhammad Ali by Afaf Lutfi Al-Sayyid Marsot Egypt under the Khedives, 1805-1879 From Household Government to Modern Bureaucracy by F. Robert Hunter” The Journal of African History, V: 27, I: 1, Cambridge 1986, s.151; Mehmet Akif Kireççi, “Mehmed Ali Paşa Döneminde 1805-1848 Mısır’da Modernleşme Hareketleri”, Türk Yurdu, S: 148-149, Ankara 1999-2000, s.62.

onun Osmanlı Devleti ile arasının açılmasına sebep olmuştur

. Navarin baskını ise

Mısır’da Mehmed Ali Paşa gailesinin göstermelik sebeplerini teşkil etmiştir

. Mehmed

Ali Paşa ile ortaya çıkan bu sorun meselenin uluslararası bir nitelik almasına sebep

olmuştur. Zira Osmanlı padişahı bu meseleyi kendi başına halledemediğinden dış

müdahale ve yardıma başvurulmak zorunda kalınmıştır

_{. Büyük devletler meseleye}

başlarda tarafsız kalsalar da

_{, İbrahim Paşa’nın İstanbul’a dayanması onların bu tavrını}

oldukça değiştirmiştir. Zira bu meselede her bir devletin belli bir oranda çıkarları

bulunmaktaydı ve bu da onları bu meselenin içine çekmiş ve Osmanlı Devleti’ne yardım

edilmesi düşüncesine götürmüştür

_{. Rusya, Osmanlı Devleti’nin yardım taleplerini}

beklenmedik bir hızla kabul etmiş ve bu yardım Hünkâr İskelesi Anlaşması’nı

doğurmuştur

_{. Tabii ki bu anlaşma diğer devletleri oldukça endişelendirmiştir. Bu da}

Mısır’da Mehmed Ali Paşa gailesinin halledilmesini hızlandırmış, Fransızların

aracılığıyla Mısır ve Osmanlı tarafları Kütahya’da bir araya gelmişler ve burada bir

anlaşma imzalamışlardır

_{. Ancak kimseyi memnun etmeyen bu anlaşma, kısa sürede}

delinerek iki taraf tekrar savaşa tutuşmuş ve Osmanlılar yeniden yenilmiştir. Devlet

yeniden diplomasi kanalını devreye sokmak zorunda kalmıştır. Bu yeni durum büyük

devletleri yeniden harekete geçirmiştir

_{. Başlarda büyük devletlerin diplomatik çabaları}

etkisiz kalmıştı. Zira Mehmed Ali Paşa, Fransa’ya güvenerek büyük devletlerin

47 _{Zekeriya Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hâkimiyeti,}

Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998, s.50; Ahmed İbrahim, s.198-199; McGregor, s.57-58.

48 _{Yusuf Ziya, s.23-24; Özer, s.102-103; Enver Ziya Karal, Büyük Osmanlı Tarihi, C: I, Türk Tarih}

Kurumu Yayınları, Ankara (Tarihsiz), s.118.

49 _{Yusuf Ziya, s.28-29; Sebahattin Samur, “Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın (1770-1849) Sosyal}

Politikaları; Mısır ve Diğer Osmanlı Eyaletlerindeki Etkisi”, Bilimname, S: XIII, 2007, s.134-135; Fahmy, Paşanın Adamları, s.66, 155-157; Emine Eren, Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı ve Mısır Meselesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Eskişehir 2008, s.34; Kutluoğlu, s.83-87.

50 _{Altundağ, s.109-117; Karal, Osmanlı Tarihi, s.131.}

51 _{Gökhan Çetinsaya, “Ottoman-British Relations In Iraq And The Gulf, 1890-1908”, Turkish}

Review of Middle East Studies Annual, Issue: 15, 2004, s.167.

52

Kutluoğlu, s.94-95; Marsot, Mısır Tarihi, s.63; Anderson, s.97.

53 _{“Osmanlı Rusya ile Hünkâr İskelesi Anlaşmasını İmzalayarak İngiltere’nin Yakındoğu’daki}

konumuna tehdit yöneltmiş oldu” Kürkçüoğlu, Türk-İngiliz İlişkileri, s.20; Emine Şam-Altunay, Mısır’ın 1882’de İngilizler Tarafından İşgali ve Osmanlı Devleti’nin Takip Ettiği Siyaset, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Samsun 2001, s.27-29; Gideon Biger, “The First Map of Modern Egypt Mohammed Ali's Firman and the Map of 1841”, Middle Eastern Studies, V: 14, 1978, s.323; Gündağ, s.23.

önerilerine ayak diriyordu

_{. Ancak 15 Temmuz 1840’ta toplanan Londra konferansında}

Mehmet Ali Paşa’ya dair kararlar alındı

_{. Ancak Mehmet Ali Paşa, bu kararları,}

Fransa’ya güvendiğinden kabul etmedi

. Bu kararlar arasında, Mehmed Ali Paşa’ya,

haritayla sınırları çizilen bir coğrafyanın yönetimi kayd-ı hayat şartıyla verilmesi de

vardı. Konferans’ta alınan kararları Mehmed Ali Paşa’nın kabul etmemesi, büyük

devletlerin silaha başvurmalarının yolunu açmıştır

_{. Bu yüzden Mehmed Ali Paşa}

mevcut durum karşısında geri adım atmak zorunda kalmıştır. 1841 yılında yapılan

anlaşma ile de Mehmed Ali Paşa, Mısır’da Osmanlı Devleti’nin bir valisi olarak bütün

taleplerinden vazgeçmiş bir şekilde devlete tabi olduğunu kabul etmiş

, ek bir fermanla

da, Mısır Eyaleti, “ma’ tevârüs Mehmed Ali Paşa uhdesine ibkâ” olunmuştur

.

Bütün bu gailelere sebep olan Mehmed Ali Paşa

_{, Mısır’ı Memlûk anarşisinden}

kurtaran, Osmanlı topraklarından Vehhabileri temizleyen, Sudan’ı Türk hâkimiyetine

alan bir kişi olarak tarihte kendine yer bulmuş ve kendinden sonra, eskisine hiç

benzemeyen, modernleşme sürecine giren bir Mısır kurmuştur

_{. Mısır, İbrahim Paşa}

(1848)

, Abbas Hilmi Paşa (1848-1854)

ve Said Paşa (1854-1863)

dönemlerinde

bir-iki konu dışında ciddi bir şekilde gündeme gelmemişti, ta ki Süveyş Kanalı’nın

açılmasına kadar. Zira bu kanalın açılması, Avrupalıların dikkatlerini tekrar Mısır

üzerine çekmiştir

.

55 _{Armaoğlu, s.211-213; Anderson, s.116-118; “Fransa Mehmed Ali’yi cesaretlendirmeseydi}

Mehmed Ali Paşa isyan harekâtına cesaret edemezdi” Necdet Kurdakul, Osmanlı İmparatorluğundan Orta Doğu’ya Belgelerle Şark Meselesi, Beyan Yayınları, İstanbul 1976, s.66.

56 _{Frederick Stanley Rodkey, The Turco-Egyptian Question in Relations Of England, France And}

Russia 1832-1841, The University Of Illinois Press, Illinois 1923, s.120-123; Erim, s.301-302, 3303-308; Aksan, s.423-426; A. Şevket Ovalı, “Doğu Sorunu” Çerçevesinde İngiltere’nin Osmanlı İmparatorluğu Siyaseti”, Prof. Fahir Armaoğlu’na Armağan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2008, s.263; “İngiltere Mısır’ı Mehmed Ali Paşa’nın hâkimiyeti altına verilmesini istemiyordu” Kurdakul, s.66.

57 _{Y.PRK.MK., 12/78.} 58

Ramazan Ata, Osmanlı Kaynaklarına Göre 1839- 1841 Arası Osmanlı-Mısır İlişkileri ve Düvel-i Muazzama, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2011, s.141-142.

59 _{Y.EE., 42/152.} 60

A.DVNSMSR.MHM.d., 15, 11.

61

Y.EE., 88/40-2a.

62 _{Graves, s.4-5; Robert Tollefson, Modernization Colonial Rule in Egypt 1882-1914, New Jersey}

1966, s.10-11; Alexander Schölch, “Constitutional Development in Nineteenth Century Egypt: A Reconsideration”, Middle Eastern Studies, V: 10, I: 1, 1974, s.6-7.

63

A.DVNSMSR.MHM.d.,15, 17.

64 _{A.DVNSMSR.MHM.d.,15, 18.} 65 _{A.DVNSMSR.MHM.d.,15, 47.} 66 _{Y.EE., 88/40, 2a.}

III- İSMAİL PAŞA’NIN HIDİVLİĞİ: MISIR’IN İŞGALİNİ HAZIRLAYAN

EKONOMİ-POLİTİK DİNAMİKLER

İsmail Paşa dönemi, Osmanlı Devleti’nin Mısır ile ilişkilerinde dönüm noktası

olmuş, İsmail Paşa’nın, ortaya koyduğu siyasî, iktisadî ve sosyal politikalar, Osmanlı

Devleti’nin “eczâ-i mütemimmesi olan Mısır’ın” devletten ayrılma sürecini

başlatmıştır

_{. Yine bu dönem, Sultan II. Abdülhamid’in, Mısır’a dair politikalarının}

şekillendirmesinde laboratuvar görevi görmüştür. İsmail Paşa’nın

_{, Said Paşa}

döneminde İstanbul’a gelip saray ve Bâbıâli ile kurduğu iyi ilişkiler, onun Mısır’a vali

olmasını kolaylaştırmıştır. Sultan Abdülaziz tarafından Mısır valisi olarak tayin edilen

İsmail Paşa

vali olduğunda 33 yaşındaydı. Onun Mısır’a vali olması ile Mısır’da yeni

bir dönem başlamıştır

_{. Vali olduktan sonra Saray ve Babıali ile ilişkilerini iyi tutarak}

Saray ve Babıali’nin güvenini kazanmasını bilmiştir. Bunu sağlamak için büyük

meblağlarda para harcamaktan da kaçınmamıştır

_{. İsmail Paşa böylelikle Mısır’daki}

amaçlarını gerçekleştirecek yolu bulmuştur

_{. Sultan Abdülaziz İsmail Paşa’ya}

67 _{“Mısır Valisi olan Hıdiv İsmail Paşa çılgınlıklarıyla Mısır’ın felaketine sebep oldu” Ziya}

Kazıcı, Sultan II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Devleti, Kayıhan Yayınları, İstanbul 2009, s.145.

68 _{İsmail Paşa, 1830 yılında Kahire’de doğmuştur. İbrahim Paşa’nın ikinci oğludur. İsmail Paşa, 14}

yaşına kadar Mısır’da kaldıktan sonra gözlerini tedavi ettirmek ve eğitimi tamamlamak amacı ile 1844 yılında Viyana’ya gönderilmiştir. Viyana’da iki yıl kaldıktan sonra Paris’e gitmiş, burada Saint Cyr Harp Akademisinde eğitim görmüştür Özer, 155. İsmail Paşa’nın, Avrupa’da aldığı eğitim, onun zihni yapısında da önemli etkiler bırakmıştır. Süleyman Kızıltoprak, bu etkiyi şöyle açıklar: “İsmail Paşa bir kimlik sorunu yaşıyordu. İsmail Paşa kendisini, aldığı eğitim sebebiyle Avrupalı, dönemin hareketlerinin etkisinde kaldığı içinde Mısırlı olarak görüyordu” Kızıltoprak, s.28.

69 _{A.DVNSMSR.MHM.d., 15, 49.}

70 _{Özer, s.155; Mohamed Duse, In The Land Of The Pharaohs A Short History Of Egypt From The}

Fall Of Ismail To The Assassination Of Boutros Pasha, Stanley Paul, London 1911, s.x; Arthur E. P. Brome Weigall, A History of Events in Egypt from 1798 to 1914, Charles Scribner’s Sons, New York, 1915, s.85; Edward Dicey, The Story of Khedivate, Rivingtons, London 1902, s.47; Sir Valentine Chirol, The Egyptian Problem, Macmillan and Co., London 1921, s.22; J. C. Mccoan Egypt, With A Supplementary Chapter Of Recent Events, Peter Fenelon Collier, New York 1893, s.79.

71 _{“[İsmail Paşa] Osmanlı Devleti’ne karşı siyasetinde, Mısır’ın istiklalini genişletmeye çalıştı;}

fakat Babıali’den kopardığı imtiyazları, büyük babası gibi kuvvetle değil, rüşvet ve hediye vermek suretiyle temin etmek yoluna gitti” Şinasi Altundağ, “İsmail Paşa”, MEB İslam Ansiklopedisi, C: 5/2, İstanbul 1974, s.1116; “İsmail Paşa’nın Babıâli’ye rüşvetleri devletin otoritesini o kadar etkilemiştir ki, hatta bazılarına göre, Mısır parası Tanzimatı çürüten başlıca âmillerinden sayılmış ve Tanzimat sonrası Babıâli ile oynadığı hükümdarlık oyunu uğrunda oniki milyon lirayı harcamıştır” İbrahim Muhammed is-Sanafiri, Osmanlı-Mısır İlişkileri 1863-1882, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1993, s.29.

72 _{“[İsmail Paşa] Bir taraftan ubudiyet-i mahsusa iddi’âsıyla cennet mekân Sultan Abdülaziz Han}

hazretlerini iğfâl ve bir taraftan Mısır’da hilâfet-i ‘uzmânın nüfûz ve iktidârını imhâya ibtidâr ile saltanat-ı seniyye ‘aleyhinde ifsâda kadar tebsi’-i dâ’ire-i efkâr et”miştir Y.PRK.MK., 1/94.