İsmail Paşa dönemi, Osmanlı Devleti’nin Mısır ile ilişkilerinde dönüm noktası
olmuş, İsmail Paşa’nın, ortaya koyduğu siyasî, iktisadî ve sosyal politikalar, Osmanlı
Devleti’nin “eczâ-i mütemimmesi olan Mısır’ın” devletten ayrılma sürecini
başlatmıştır
67. Yine bu dönem, Sultan II. Abdülhamid’in, Mısır’a dair politikalarının
şekillendirmesinde laboratuvar görevi görmüştür. İsmail Paşa’nın
68, Said Paşa
döneminde İstanbul’a gelip saray ve Bâbıâli ile kurduğu iyi ilişkiler, onun Mısır’a vali
olmasını kolaylaştırmıştır. Sultan Abdülaziz tarafından Mısır valisi olarak tayin edilen
İsmail Paşa
69vali olduğunda 33 yaşındaydı. Onun Mısır’a vali olması ile Mısır’da yeni
bir dönem başlamıştır
70. Vali olduktan sonra Saray ve Babıali ile ilişkilerini iyi tutarak
Saray ve Babıali’nin güvenini kazanmasını bilmiştir. Bunu sağlamak için büyük
meblağlarda para harcamaktan da kaçınmamıştır
71. İsmail Paşa böylelikle Mısır’daki
amaçlarını gerçekleştirecek yolu bulmuştur
72. Sultan Abdülaziz İsmail Paşa’ya
67 “Mısır Valisi olan Hıdiv İsmail Paşa çılgınlıklarıyla Mısır’ın felaketine sebep oldu” Ziya
Kazıcı, Sultan II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Devleti, Kayıhan Yayınları, İstanbul 2009, s.145.
68 İsmail Paşa, 1830 yılında Kahire’de doğmuştur. İbrahim Paşa’nın ikinci oğludur. İsmail Paşa, 14
yaşına kadar Mısır’da kaldıktan sonra gözlerini tedavi ettirmek ve eğitimi tamamlamak amacı ile 1844 yılında Viyana’ya gönderilmiştir. Viyana’da iki yıl kaldıktan sonra Paris’e gitmiş, burada Saint Cyr Harp Akademisinde eğitim görmüştür Özer, 155. İsmail Paşa’nın, Avrupa’da aldığı eğitim, onun zihni yapısında da önemli etkiler bırakmıştır. Süleyman Kızıltoprak, bu etkiyi şöyle açıklar: “İsmail Paşa bir kimlik sorunu yaşıyordu. İsmail Paşa kendisini, aldığı eğitim sebebiyle Avrupalı, dönemin hareketlerinin etkisinde kaldığı içinde Mısırlı olarak görüyordu” Kızıltoprak, s.28.
69 A.DVNSMSR.MHM.d., 15, 49.
70 Özer, s.155; Mohamed Duse, In The Land Of The Pharaohs A Short History Of Egypt From The
Fall Of Ismail To The Assassination Of Boutros Pasha, Stanley Paul, London 1911, s.x; Arthur E. P. Brome Weigall, A History of Events in Egypt from 1798 to 1914, Charles Scribner’s Sons, New York, 1915, s.85; Edward Dicey, The Story of Khedivate, Rivingtons, London 1902, s.47; Sir Valentine Chirol, The Egyptian Problem, Macmillan and Co., London 1921, s.22; J. C. Mccoan Egypt, With A Supplementary Chapter Of Recent Events, Peter Fenelon Collier, New York 1893, s.79.
71 “[İsmail Paşa] Osmanlı Devleti’ne karşı siyasetinde, Mısır’ın istiklalini genişletmeye çalıştı;
fakat Babıali’den kopardığı imtiyazları, büyük babası gibi kuvvetle değil, rüşvet ve hediye vermek suretiyle temin etmek yoluna gitti” Şinasi Altundağ, “İsmail Paşa”, MEB İslam Ansiklopedisi, C: 5/2, İstanbul 1974, s.1116; “İsmail Paşa’nın Babıâli’ye rüşvetleri devletin otoritesini o kadar etkilemiştir ki, hatta bazılarına göre, Mısır parası Tanzimatı çürüten başlıca âmillerinden sayılmış ve Tanzimat sonrası Babıâli ile oynadığı hükümdarlık oyunu uğrunda oniki milyon lirayı harcamıştır” İbrahim Muhammed is-Sanafiri, Osmanlı-Mısır İlişkileri 1863-1882, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1993, s.29.
72 “[İsmail Paşa] Bir taraftan ubudiyet-i mahsusa iddi’âsıyla cennet mekân Sultan Abdülaziz Han
hazretlerini iğfâl ve bir taraftan Mısır’da hilâfet-i ‘uzmânın nüfûz ve iktidârını imhâya ibtidâr ile saltanat-ı seniyye ‘aleyhinde ifsâda kadar tebsi’-i dâ’ire-i efkâr et”miştir Y.PRK.MK., 1/94.
teveccühü ise onu için meşruiyet zemini oluşturmuştur
73. İsmail Paşa’nın 1866-73 yılları
arasında aldığı 5 imtiyaz fermanı
74Mısır’ı devlet içinde devlet yapacak hukukî zemini
hazırlamış
75, Mısır’ın işgaline giden yolda önemli kilometre taşları olarak tarihte yerini
almıştır
76. İsmail Paşa bu fermanlara dayanarak adeta yeni bir Mısır yaratmıştır. Zira bu
fermanlar İsmail Paşa’yı, veraset sisteminden dış ilişkilere, idarî yapılanmadan adli
teşkilata kadar hemen her alanda yetkili kılacak hukukî şartlar oluşturmuştur
77. Bunlar da
onun Avrupa nezdinde meşruiyet kazanmasını sağlamıştır
78. Kısacası İsmail Paşa,
73 William Morton Pullerton, The Memoirs Of İsmail Kemal Bey, Constable And Company Ltd,
London 1920, s.94.
74
İSAM, Hüseyin Hilmi Paşa Evrakı, (İ.HHP.E) 18/1214.
75 İmtiyaz fermanlarının anlamı ve sebep olduğu değişimler için bkz: Hayrettin Pınar, Tanzimat
Döneminde İktidarın Sınırları Babıâli ve Hıdiv İsmail, İstanbul 2012, s.41-85; ancak “Kahire tüm bu dönem boyunca, yöneticilerinin daha özerk davranabildiği sıralarda [bile] Osmanlı İmparatorluğu’nun bir vilayeti olarak kaldı” Timothy Mitchell, Mısır’ın Sömürgeleştirilmesi, (Çeviren Zeynep Altok), İstanbul 2001, s.17.
76 Durmuş Akalın, Süveyş Kanalı (Açılışı ve Osmanlı Devleti’ne Etkisi 1854-1882),
(Yayınlanmamış Doktora Tezi), Denizli 2011, s.91.
77
Donald Malcolm Reid, “The ‘Urabi Revolution and the British Conquest, 1879-1882”, The Cambridge History of Egypt, V: 2, Modern Egypt, From 1517 to The End of the Twentieth Century, (Edited By M. W. Daly), Cambridge 1977, s.350; John P. Dunn, Khedive İsmail’s Army, London Newyork 2005, s.32; Öztürk, s.333; “…Garibdir ki, İsmail Paşa Aziz-i Mısrî unvanı verilmek ve çünki Hazret-i Yusuf Aleyhisselam Mısır’da hem nübüvveti ve hem saltanatı olduğuna binaen İsmail Paşa şu unvan ile manen padişah verdirmeye ibret olundu” Y.EE., 88/40; “There were objections, however, to conferring upon Ismail this dignity.“Aziz “is one of the ninety -nine special appellations or attributes of God. It was also the name of Sultan Abdul-Aziz. The designation of Khedive or “Khedev” was the one selected, and the title “Khedivet” given to the Viceroyalty with hereditary succession. The meaning of “Khedive” is “minor sovereign,” and the word comes from the Persian” Wolff, Sir Henry Drummond, Rembling Recolection, V: II, Macmillan And Co,, London 1908: 293; “In 1867, Ismail Pasha, the grandson of Mohammed Ali, made a new treaty with the Sultan, in which it was agreed that the ruler of Egypt should no longer be called simply governor, but should have the hereditary title of Khedive” Wiegall, s.269; “İsmail [Paşa] …büyükbabasının gayri resmî olarak kullandığı bir unvan olan, hükümdar anlamına gelen Farsça bir sözcükle, Hıdiv olarak tanımalarını sağlamayı başardı. Unvan, aynı derecede özerkliğe sahip olmayan diğer Osmanlı valileri ile kendi konumu arasındaki farklılığı vurgulamayı amaçlıyordu” Marsot, Mısır Tarihi, s.68; “…özellikle 1867 yılında Mısır valisi İsmail Paşa’ya “Hıdiv” unvanı verildikten sonra Mısır ile Osmanlı arasındaki ilişkiler kritik bir döneme girmiştir. Kendini bölgenin hâkimi olarak görmeye başlayan Hıdiv İsmail Paşa, Osmanlı’dan tamamen bağımsız bir yönetim kurma faaliyetlerini hızlandırmıştır” Mahmud Aybi, II. Abdülhamid’in Ortadoğu Politikası, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Muğla 2009, s.69; “İsmail Paşa, Padişahın kendisine verdiği Hıdiv unvanı karşısında, İstanbul’a gönderdiği vergiyi 60 bin Cüneyh artırdı. Padişahın bir unvan bağışlaması senelik yeni bir gelir karşılığında çok önemli bir ayrıcalık değildi. Osmanlı Padişahına göre bu unvan Osmanlı hiyerarşisinde bir şey ifade etmiyordu. Ama İsmail Paşa bu unvanla amacına bir adım yaklaştığını varsayıyordu” Kızıltoprak, s.34; Byron David Cannon, “A Reassessment of Judicial Reform in Egypt, 1876-1891”, The International Journal of African Historical Studies, V: 5, I: 1, Boston, 1972, s.52-53; Aly Shamsy, Egypt and The Right of Nations (An Aphralto the Representatives of the British Nation), Ceneve 1918, s.19; Mark S.W. Hoyle, “The Mixed Courts of Egypt 1875-1885”, Arab Law Quarterly, V: 1, I: 4, 1986, s.436-438.
78 Byron David Cannon, “Nubar Pasha”, International Journal of Middle East Studies, V: 5, I: 4,
müstakil bir hükümdar gibi davranmaya başlamıştır
79. Bütün bunlar ise Osmanlı-Mısır
ilişkilerini önemli ölçüde değiştirmiştir
80. İsmail Paşa’nın Mısır’daki konumunda
meydana gelen bu değişimde Osmanlı Devleti’nin yanlış politikalarının
81önemli etkileri
olmuştur. Bu durum ise Mısır’ın kaybedilmesinin önünü açmakta gecikmemiştir
82.
İsmail Paşa, Osmanlı ile ilişkilerinde gerilimli bir süreç hazırlarken Avrupa ile
yakınlaşacak politikalar sergilemekten geri durmamıştır. Onun, Osmanlı Devleti’nden
uzaklaşma düşüncesi, Batı ile ilişkilerinin temeline oturtması açısından önemli politik
sapmaydı
83. Mısır’da ortaya koyduğu reform hareketleri bunu açık bir şekilde
göstermiştir
84. Batı’ya hoş görünmek plan ve projeleri İsmail Paşa’yı, Avrupa’da
gördüklerini Mısır’da uygulama düşüncesine götürmüş, ancak İsmail Paşa iki dünya
79
Özer, s.208; Pınar, 89, 112-113; s.is-Sanafiri, s.95, 101; John Eliot Bowen, Conflict of East and West in Egypt, Newyork and London, 1887, s.23; Akalın, s.196; Lowell Joseph Ragatz, The Question of Egypt in Anglo-French Relations 1875-1904, Fletcher Pembroke, Edinburgh-Bombay-Sydney, 1922, s 17.
80
Afaf Lutfi al-Sayyid Marsot, “The Porte and Ismail Pasha’s Quest for Autonomy” Journal of the American Research Center in Egypt, V: 12, s.90-91; Zeynep Güler, Süveyş’in Batısında Arap Milliyetçiliği Mısır ve Nasırcılık, Yenihayat Kütüphanesi, İstanbul 1994, s.41.
81
Mehmed Arif Bey bu durumu şiddetli bir şekilde eleştirmektedir: “Mehmed Ali oğullarının valilikten krallığa doğru adım adım imtiyazlar kopararak salâhiyetlerini artırmaları, yürürlükte bulunan verâset usûlünü İsmail Paşa’nın evlâdı lehinde değiştirmeleri, yabancı devletlerden geniş kredi ve borç için izin alabilmeleri ve daha nice yetkilerin hepsi, işte İsmail Paşa denilen bu herifin hiyle ve dolapları, bizimkilerin ise sâfiyet ve ahmaklıkları neticesidir” Mehmed Arif Bey, 93 Moskof Harbi ve Başımıza Gelenler, (Yayına Hazırlayan: Nihad Yazar), Adak Yayınları, İstanbul 1990, s.601; “Hıdiv İsmail Paşa’nın Babıâli ile oynadığı hükümdarlık oyunu, Sultan Abdülaziz’in Hıdiv’den bitmez tükenmez istekleri ve Osmanlı Devleti zâafiyetinden ileri gelen Abdülhamid’in Mısır Meselesine karşı izlediği tereddütlü siyâseti, [A]râbi Paşa ve silâh arkadaşlarının gururu ile bilinçsizliği, Mısır’ın kaybedilmesinin en önemli unsurları olmuştur” is-Sanafiri, s.165.
82 Devlet, “… en vasi’ imtiyâzât itâ buyrulmadan maksad-ı memleket ve ahalinin temin-i esbâb
ma’muriyet ve terkıs”i Y.EE., 116/14; için bu imtiyazları İsmail Paşa’ya vermiş, “hayfa ki bu ümidler hâ’iz-i fiile çıkamamış ve Devlet-i ‘Aliyyenin işbu kıt’â-i mühimmesi vukû’a gelen su’i idâreden dolayı harabiyyet-i tammeye düçâr olmakda bulunmuştur” Y.EE., 116/14.
83 “İsmail Paşa gâyet cür’etli ve metanet-i ahlâkça kuvvetli bir adam olduğundan Mehmed Ali’nin
tayin eylediği meslek üzerine devâm ile Mısır’ı Bâbıâli’nin hükmünden kurtarub nâ’il-i istiklâl-i tam itmek gayretini ele almış idi (…) bu neticeyi istihsâl içün dahi Avrupa ile hüsn-i amîz şeyi emel idinmiş idi” Y.EE., 116/55.
84 “1. The settlement of the succession, and the establishment, of primogeniture, 2. Next to it,
autonomy, and administrative reforms, 3. Judicial reform, and equality of all before, the civil law, 4. Public instruction, 5. Abolition of slavery, 6. Ministerial responsibility and Chamber of Notables, 7. Increase of the resources of the country by means of the development of agriculture and public Works, 8. Extension of territory, 9. And lastly, a great feat negative for Egypt, but priceless for the world at large-the Suez Canal, completed, thanks to Ismail’s help and munificence” Baron De Malortie, Egypt: Native Rulers And Foreign Interference, (Second Edition), Piccadilly, London 1883, s.72-73.
arasındaki farkları hesaba katmadığından milyonlarca liranın israf edilmesine sebep
olmuştur
85.
İsmail Paşa fermanlarla kazandığı bu imtiyazları, Mısır’daki kontrolünü
güçlendirme için kullanarak sınırsız sayılabilecek tasarruflarda bulunmuştur. Böylelikle
Mısır’ın Avrupalılaştırılmasını
86sağlayarak büyük Mısır hayalini gerçekleştirmek
istiyordu
87. Bunun için ülkenin bayırdır hale gelmesi gerektiğini düşünerek birçok
bayındırlık çalışmaları gerçekleştirmiştir
88. Bu yüzden Mısır ekonomisi dibe
vurmuştur
89.
İsmail Paşa büyük Mısır merkezli Afrika İmparatorluğu hayalini gerçekleştirmek
için de planlı bir yayılma siyaseti izlediği görülmektedir. Doğu Sudan, Eritre Kıyıları,
hatta Habeşistan ve Uganda’nın bazı parçalarını Mısır idaresi altına almış, buralarda
yaptığı idarî düzenlemelerle Sudan Eyaleti’ni teşkil etmiştir
90. Tabii ki İsmail Paşa
bunları gerçekleştirmek için ciddi mali kaynaklara ihtiyaç duymuş bu ihtiyaçları da
borçlanma ile karşılama yolunu tutunca borçlar 4 milyondan 100 milyon liranın üzerine
85 H. Merian Allen, “How England Got the Suez”, The Sewanee Review, V: 25, İsseu: 2, Baltimor
1917, s.141; Wolff, s.293; Dicey, The Story of Khedivate, s.107; Owen, s.138.
86
“Mısır’ı Avrupalı ülkeler gibi modernleştirmek amacında olan İsmail Paşa, çok hırslı bir şekilde yönetim mekanizmasını kullanmaya başladı” Kızıltoprak, s.29; “Mısır’da yabancı girişim için yapılan daha büyük açılımlar müdahaleye daha büyük teşvikler sağladı. Mehmet Ali’nin haleflerinin, özellikle de İsmail’in (1862-79) yönetimi altında modern bir toplumun kurumlarını yaratma girişimi sürdü. Mısır fiilen imparatorluktan bağımsız hale geldi” Albert Hourani, Arap Halkları Tarihi, (9 Basım), (Çeviren: Yavuz Alogan), İstanbul 2009: s.354; “İsmail Paşa bayındırlık hizmetleri ile Mısır’ı Avrupalılaştırmayı amaçlıyordu” Donald Malcolm Reid, “Cultural Imperialism and Nationalism: The Struggle to Define and Control the Heritage of Arab Art in Egypt”, International Journal of Middle East Studies, V: 24, I: 1, Cambridge 1992, s.59; Frederick J. Cox, “Khedive Ismail and Panslavism”, The Slavonic and East European Review, V: 32, I: 78, London 1953; s.152; Czeslaw Jesman, “American Officers of Khedive Ismail”, African Affairs, V: 57, I: 229, Oxford 1958, s.302- 304.
87
Roger Owen, “Mısır ve Avrupa: Fransız İşgalinden İngiliz İşgaline”, İslam Dünyası ve Batılılaşma, İstanbul, 1997, s.135; Frederic Harrison, National And Social Problems, Macmillan And Co, Newyork 1908, s.200-201.
88 Mackenzie Wallace, Egypt and The Egyptian Question, Macmillan And Co., London 1883, s.30-
31.
89
Sir Walter Mieville, Under Queen And Khedive The Autobiographt Of An Anglo-Egyptian Official, William Heinemann, London 1899, s.8-9.
90
Wildfrid Scaven Blunt, Secret History of English Occupation Of Egypt, Vail-Ballou Co, Newyork 1922, s.7; Hoskins, “British Policy in Africa 1873-1877: A Study in Geographical Politics”, s.141; Hennebert, s.12; Mccoan, s.2-3; S.W. Baker, “The Khedive of Egypt's Expedition to Central Africa” Proceedings of the Royal Geographical Society of London, V: 18, I: 1, 1873-1874, s.50-57; C. E. Gordon, “The Khedive's Expedition to the Lake Districts”, Proceedings of the Royal Geographical Society of London, V: 21, I: 1, 1876-1877, s.50-62.