Rusçuk ve Hezargrâd Çiftlikleri’nden Elde Edilen Yağ ve Hububat’ın Zabt

Osmanlı Devleti, XVIII. yüzyıl sonları ve XIX. yüzyıl başlarında İstanbul’un yağ ve hububat iaşesini Tuna Havzası, Eflak, Rusçuk ve civarındaki yerlerden temin etmeye devam etmiştir582. Alemdâr Mustafa Paşa’nın Rusçuk âyanlığı döneminde mutasarrıf olduğu arazilerden çiftlik olarak kullandığı toprağın zehayir bedeline el koyulması ile Rusçuk anbarlarına gönderilmesi talep edilmiştir.

Alemdâr Mustafa Paşa’nın müsâdere uygulaması ile zabt edilen hububat, don ve çerviş yağlarını elde ettiği çiftliklerinin arşiv belgelerine göre Alemdâr’ın Rusçuk ve Hezargrâd Kazaları’ndaki Kula, Yuvan ve Torlak köylerine bağlı çiftliklerinden olduğunu göstermektedir. Buna göre Alemdâr’ın taşrada en az 3 çiftliğe sahip olduğunu söyleyebiliriz583_.

581 _{BOA, C.ML, 27/ 1276, (03/R/1230-13/Şubat/1815).} 582 _{Erdoğan, Ferlibaş ve diğeri, Rusçuk Âyanı, s. 137-138.}

583 _{BOA, D.MKF.d., Gömlek No: 31258; BOA, C.BLD., 88/ 4376, (14/R/1228-29/Mayıs/1809); BOA,}

157

İstanbul’un ihtiyacı olan ihtiyaç maddelerinden yağ ve hububat, arabalar ile öncelikle Varna İskelelere getirilerek oradan gemi ile İstanbul’a götürülmüştür. Gemi ulaşımı daha masrafsız olduğu için genellikle ihtiyaç maddeleri gemilere yüklenerek taşınmıştır. Bölgeden elde edilen yağların önemli bir kısmı işlenmemiş veya mum olarak işlendikten sonra gönderilmiştir. İstanbul’un hububat ihtiyacı içinde elde edilen hububat Rusçuk anbarlarına nakledilerek ücret karşılığında kiralanan gemiler ile gönderilmiştir584_.

Alemdâr Mustafa Paşa’nın ölümüyle Hezargrâd Kazası’na bağlı Torlak köyündeki çiftliğindeki hububat miri için zabt edilmiştir. 21 Rabi’ül-evvel 1224/ 6 Mayıs 1809 senesinde çiftlikte ele geçirilen hububatdan 39 araba yulaf ve karışık arpa Rusçuk anbarlarına teslim edilmiştir585. Zabt edilen hububatın yekûn değeri 419 kuruştur. İstanbul’a mı yoksa askerlerin zehayir ihtiyacı için ordugâhlara mı gönderildiğine dair muhallefat defterinde ve diğer belgelerde her hangi bir bilgiye rastlanmamıştır.

Alemdâr Mustafa Paşa’nın ölümü ile akrabasından Varna Voyvodası firari Hüseyin’in, Alemdâr’ın çeşitli arazi vergilerini aldığı mukâta’a köylerindeki yerlerini zimmetine geçirmesi ile bu gelirlerin cânib-i mîrî için tahsil edilmesi amacıyla Varna âyanı Hassa Silahşorları’ndan Muhammed Ağa bu işe memur tayin edilmiştir. Kethüda Dergâh-ı Ali Kapıcıbaşıları’ndan Ali Ağa’ya da yine Almedâr Mustafa Paşa’nın akrabası olan Yenipazar Âyanı Derviş İsmail Ağa’nın Varna’daki hububatı cânib-i mîrî için zabt edildiğinden Varna Âyanı’na teslim olunması emredilmiştir. Dersaadet’e bildirilen Varna “kile”586_{si olmak üzere teslim olunan hububat 560 kile}

hınta (buğday) ve 202 kile şairin (arpa) Dersaadet’e nakli için memur edilen Dergâh- ı Ali Kapıcıbaşılarından Varna Nüzül Emini Süleyman Bey’e telim olunmuştur. Elde edilen miktarının senet tutularak Dersaadet’e teslim olunması ve Sicil’e kayd

584 _{Savaş zamanlarında hububatların ticareti yasaklanmış ve bir yerden bir yere nakledereken bile}

İstabul Hükümeti’ne bildirilmesi ve izin alınması şart koşulmuştur. Erdoğan, Ferlibaş ve diğeri,

Rusçuk Âyanı, s. 137-138.

585 _{BOA, D.MKF.d., Gömlek No: 31258.}

586 _{Hububat ölçeği olarak kullanılan bir tabirdir. Muhtelif nevileri vardır; İstanbul Kilesi, İbrani kilesi}

gibi. Kilelerin miktarları da birbirinden farklıdır. İstanbul Kilesi zahirenin cinsine göre 18-20 okka, ortlama 25 kilo dur. Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II, İstanbul: MEB Yayınları, 1993, s. 281. Varna kilesi için belgede herhangi bir miktar verilmemiştir.

158

edilmesi babında Varna Muhafızı Mustafa Hazretleri’ne ve Varna Naibi ve âyanı ve Nüzül (Menzil)587 _{Emini’ne hitaben emir verilmiştir}588_.

Alemdâr Mustafa Paşa’nın Varna’ya gelen yağları taşıyan gemilerde tahminen yağ gelmişse de Alemdâr’ın akrabarından firari Hüseyin Alemdâr’ın Varna iskelesinde der anbar olunan 560 kile buğdayı ile 1.550 küsur değerindeki arpası Pehlivan Ağa tarafına makbuz alınarak teslim edilmiştir. Elde edilen bu meblağının reaya zimmetleri ile çayırın mahsulü için harcanması babında 17 Cemaziy’ül-evvel 1224/ 30 Temmuz 1809 senesinde hüküm verilmiştir589_.

İnalcık’a göre, XVI. yüzyılın sonlarından itibaren devlet, miri arazinin büyük çiftliklere dönüşmesinin yolunu açan süreçleri destekleyerek, devletin sahip olduğu toprakların mukâta’a edilmesi ile miri kökenli arazi, vakıflara veya özel şahıslara yani XIX. yüzyılda askeri ve mali anlamda daha da güçlenen âyanlara ait çiftliklere dönüşmesine yol açmıştır. Tuna boylarındaki büyük çiftlik sahiplerinin ortaya çıkmasına neden olan en önemli süreç, miri arazinin açık artırma ile çeşitli şahıslara mukâta’a edilmesi olmuştur. Hazine, devlet gelirlerini artırmak için mümkün olan her yerde bu toprakları mukâta’a etmiştir590.

Alemdâr Mustafa Paşa’nın mallarının müsadere edilmesi ile Rusçuk kazasında Yuvan Çiftliği köyündeki kısmen harap olmuş ve Paşa Değirmeni denmekle meşhur Lom Nehri üzerindeki sekiz göz değirmeni de bir seneliğine ihaleye verilmiştir. Rusçuklu Seyyid Ali Ağa’nın takdim ettiği bir arz da Alemdâr Mustafa Paşa’nın Rusçuk Kazasındaki Yuvan Çiftliği adındaki toprağı dâhilinde mutasarrıf olduğu ve Nehr-i Losa591 _{üzerinde sekiz göz değirmeninin istîlâ takribiyle}

harap olmuş ise de, bir miktarının mu’accele uhdesine verilebileceğini belirtmiştir. Bunun üzerine yapılan tatbikatta Alemdâr’ın muhallefat mübaşiri Hacı Esad Efendi’nin takdim ettiği defterinde değirmenin kaydı bulunmadığı Başmuhasebe’den

587 _{Nüzül, sefer sırasında askerin iaşesi için alınan zahiredir. Nüzül, askerlerin ihtiyacı olan arpa ve}

unun sağlanmasına yönelik alınan bir tür vergidir. Bu zahireler hükümetçe halktan bedeli karşılığında satın alınırdı. Devletin bakiyesini hazineden veya taşra hazinelerinden ödediği erzaklar anlamında da kullanılmıştır. Sema Altunan, “ XVIII. yy’da Silistre Eyaletinde Haberleşme Ağı: Rumeli Sağ Kol Menzilleri, OTAM, S. 18, Ankara, s. 8.

588 _{BOA, C.ML, 458/ 18589, (02/Za/1224-9/Aralık/1809).} 589 _{BOA, MAD.d., no: 9726, vr. 58.}

590 _{Halil İnalcık, “Çiftliklerin Doğuşu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiracılar”, ed.: Çağlar Keyder,}

Faruk Tabak, Osmanlı’da Ticari Tarım ve Toprak Mülkiyeti, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, s. 21.

159

derkenar olunmuştur. Bu suretle 200 Kuruş: Muaccele + 4 kuruş resm-i değirmen = 204 kuruş Hazine-i Âmire’ye teslim olunmuştur592_.

Alemdâr’ın mutasarrıf olarak elde ettiği bir diğer yerde Rusçuk civarında Kula Çiftliği içerisindeki iki dönüm gül bahçesi, üç dönüm dutluk ve Nehr-i Lom öte yakasında altı dönümlük tarladır. Bunların kimin tasarrufunda olduğu ve satışında değerinin ne kadar edeceğinin araştırılması için Muhafız Mustafa Paşa ve Rusçuk Kadısı’na 1230 (M. 1815) senesinde emir verilmiştir. Bunun üzerine yapılan tatbikatta bahçe ve tarlanın 500-600 kuruş değerinde olduğu tahmin olunmuş ise de Rusçuk Muhasarası’nda Rusya Ordusu’nun Kula Çiftliği’ndeki bahçenin ağaçlarını kestiğinden, yerinin boş kaldığı ve kimsenin tasarrufunda bulunmadığı bildirilmiştir593_.

4.4. Alemdâr Mustafa Paşa’ya Sadareti Dönemi’nde Tahsis Edilen Has