Rusçuk Şehri ve Alemdâr Mustafa’nın Faaliyetleri

Tuna’nın önemli geçit noktalarından biri üzerinde olması dolayısıyla askeri ve ticari sevkiyat açısından da mühim bir merkez olan Rusçuk, Bulgaristan’da Tuna Nehri’nin güney sahilinde ve Lom (Kara Lom) Nehri’nin Tuna’ya birleştiği yerdedir383.

Osmanlı Devleti’nin Balkanlar’a sahip olmasına kadar ki süre zarfında Bulgarların Ortaçağ Tuna kalesi hüviyetinde olan Rusçuk, İkinci Bulgar Devleti’nin (XII-XIV. yy.) kuzey sınırındaki savunma hattını oluşturan kaleler silsilesinden oluşmaktadır. Osmanlıların bölgeyi fethetmesinden hemen hemen bir asır sonra, Türk kalesi olarak tekrar ortaya çıkmıştır 384 _{. Balkanlarda Osmanlı fetihleri}

başladığında Bulgar toprakları da yavaş yavaş Osmanlı hâkimiyetine girmiş, 1388 senesinde Tuna kenarındaki diğer kaleler gibi Rusçuk da fethedilmiştir385.

XVI. yüzyılda Rusçuk, hızla gelişerek nakliye, ticaret ve askeri açılardan, bölgenin son derece hareketli bir merkezi haline dönüşmüştür. Bunun en önemli nedeni, Rusçuk’un Osmanlı ordusunun stratejik planlarına dâhil olmasıdır. Bu dönemde Rusçuk kaza merkezi olmuş, Tuna limanları arasında önemli bir yer işgal ederek Yergöğü ile birlikte Polonya, Transilvanya ve Vlaşko’dan imparatorluğun başkentine giden yolu muhafaza etmiştir. Rusçuk, Varna ile İstanbul arasındaki trafiğe at ve arabacılar temin eden önemli bir kara istasyonu olması ile birlikte Kladova-İsakça arasındaki nehir yolu boyunca kayık, gemi ve eğitimli personel sağlayan hareketli bir liman ve tersaneye de sahip olmuştur386_{. Coğrafi konumu mali}

hayatın gelişimine de uygun şartlar sağladığından Rusçuk şehri Osmanlı pazarına aktif bir şekilde katılmıştır387_.

Rusçuk pazarında; un, bakliyat, taze ve kuru meyve, bal, süt ürünleri, büyük ve küçükbaş hayvan, çeşitli kumaş ve giyim eşyaları ile deri ürünleri ve esir

383 _{P. L. İnciciyan ve H. D. Andreasyon, “Osmanlı Rumelisi Tarih ve Coğrafyası”, Güney-Doğu} Avrupa Araştırmaları Dergisi, S. 2-3 (Ayrı Basım), İstanbul, 1974, s. 130.

384 _{Mehmet Topal, “Rusçuk Şehrinin Yeri ve Adı Üzerine Düşünceler”, History Studies, II/ 2, 2010, s.}

244.

385 _{İsmail Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, I, İstanbul: Türkiye Yayınları, 1971, s.}

76; Mehmed Neşri, Cihannüma, s. 117; Franz Babinger, “Rusçuk”, İA, IX, İstanbul: MEB Yayınevi, 1988, s. 784.

386 _{İdris Bostan, Osmanlı Bahriye Teşkilatı: XVII. Yüzyılda Tersâne-i Âmire, Ankara: TTK Yayınevi,}

1992, s. 23.

96

satılmaktadır388_{. Rusçuk’a ticaret için Dobrovnikli ve Latin tacirler gelmiş ve}

Latinler Rusçuk pazarında çuha ve giyim eşyası gibi ürünlerin ticaretini yapmıştır389_.

Rusçuk İskelesi de Rusçuk’un ekonomik hayatında önemli bir yer tutmuştur. İskele üzerinden ticareti yapılan ve gümrüğe tabi olan ürünler arasında özellikle tuz, sığır, koyun, at, kaz, tavuk, balık, et, yağ, bal, tulum peyniri, ham bakır, keten, şarap dikkat çekmektedir. Bu ürünler Rusçuk’a genellikle Macaristan, Eflak, Vidin, Semendir’e, Kili gibi yerlerden getirilmiştir390_.

XVIII. yüzyıla gelindiğinde Rusçuk’ta on iki mahalle, dokuz büyük cami, altı han, haffafhane, bedesten, saat kulesi, tersane, birçok hamam ve kale altında bir gümrük bulunduğu görülmüştür. Hezargrâd tarafından doğarak gelen Ak Lom nehri, Çilingir Köyü’nde Kara Lom nehri ile birleşerek Rusçuk’tan Tuna’ya dökülmektedir. Lom nehri üzerinde Rusçuk’un sosyo-ekonomik hayatına önemli katkılar sağlayan değirmenler, nehir kıyısı boyunca da bağlar ve bahçeler mevcuttur. Ayrıca nehir kenarlarında liman yakınında dükkânlar, atölyeler, gümrük binaları ve gıda ambarları bulunurken, Tuna Nehri kıyısında bir debbağhane391 ve Rusçuk mahallerinin hemen hemen her birinde kahvehane olduğu kaydedilmiştir392_.

XIX. yüzyılın başlarında hala devam eden Osmanlı-Rus savaşlarında Rusçuk stratejik bir önem kazanmıştır. Rusçuk’un savaşın sınır bölgesinde kurulu olması, askeri fonksiyonunun önemi ve askeri şartlara uygun konumu vasıtasıyla yeni bir savunma sisteminin içinde yer almasına sebep olmuştur393_{. Rusçuk kalesi Şumnu,}

Varna ve Silistre kaleleriyle birlikte Osmanlı Devleti’nin kuzeyindeki toprakları korumak amacıyla oluşturduğu savunma sisteminin içinde bulunmuştur394_.

Alemdâr’ın Rusçuk âyanı olmasıyla, Alemdâr’a karşı mülâyimâne (yumuşak huylu) hareket edilmesi her ne kadar aşikâr olsa da Silistre havalisinde devletin nüfuzunu iade eylemiş, o zamana kadar Silistre’ye girmeyen valilerin eyalet

388 _{Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi, Niğbolu Mufassal Defteri, 42, vr. 18a.} 389 _{Erdoğan, Ferlibaş ve diğeri, s. 9.}

390 _{TKGMA, Niğbolu Mufassal Defteri, 58, vr. 6b-7b.}

391 _{Debbağhane: Derileri serpileyip meşin, sahtiyan (cilalanmış deri), kösele vesaire yapan yerin}

adıdır.

392 _{Erdoğan, Ferlibaş ve diğeri, s. 12-13.}

393 _{Teodora Bakardjieva, “Kargaşa ve Yaratıcılık Arasında: XVIII. Yüzyılın Sonu ve XIX. Yüzyılın}

Başında Bir Taşra Kasabasının Hikâyesi”, Osmanlı, V, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, s. 637; Machıel Kıel, “Rusçuk”, TDVİA, XXXV, İstanbul, 2008, s. 248.

394 _{Meryem Kaçan Erdoğan, “Rusçuk Kalesi”, Uluslararası Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Türk-} Bulgar İlişkileri Sempozyum Bildirileri, (Eskişehir 11-13 Mayıs 2005), İstanbul, 2005, s. 426.

97

merkezinde bulunmaları temin olmuştur. Alemdâr’ın Rusçuk Âyanlığı’na müteakip Kapıcıbaşılık rütbesine ilaveten kendisine Mirahur-ı evvel payesi de verilmiştir395_.

Aynı dönemde Kara Yorgi önderliğinde ayaklanan Sırplara karşı isyanı bastırmak için harekete geçen Pazvantoğlu’nun bu hareket sırasında ölmesiyle Pazvantoğlu’ndan boşalan Tuna ve Silistre eyaleti için valiye gerek duyulmuştur. Bu olayı görüşmek için meclis toplanmış ve Alemdâr’ın bu göreve getirilmesi istenmiştir. III. Selim’in de kat’i iradesi üzerine Alemdâr Mustafa, Silistre Valisi ve Tuna Seraskeri396 olarak vezir olmuştur397.

Alemdâr Mustafa Paşa’nın Rusçuk âyanlığı ve sonrasında vezirliği (1806- 1812) Osmanlı-Rus savaşına tesadüf etmiştir. Alemdâr, vezir olunca da ilk işi şehrin surlarını kuvvetlendirmek olmuştur398_{. Daha sonra herhangi bir Rus saldırısına karşı}

Tuna kenarında bulunan Yergöğü’ne birçok asker ve mühimmat göndermiştir399_.

395 _{Asım Tarihi, I, s. 194.}

396 _{Tuna Sahilleri Başbuğluğu’nun Alemdâr Mustafa Paşa’ya ihâlesi ve kürk gönderilmesi hakkında}

hatt-ı hümâyûn gönderilmiştir: “Sen ki, Mîr-âhûr-i Evvel’im pâyesiyle bu def’a Tuna sevâhili başbûğu

ta’yîn olunan Mustafâ Ağasın; Tuna sevâhilinin Asâkir Başbûğluğu sana ihâle olunup bir sevb-i kürk dahî irsâl olunmuşdur. Senden her vechile dîn ü devlete hizmet, me’mûl-i Hümâyûn’um olmağla, göreyim seni, İşbu Emr-i Şerîf’im mûcebince amel ü hareket ve a’dâ-yı dîn-i mübînin kahr u tedmîrleriyle tahsîl-i nîk-nâma bezl-i makderet eyleyesin!” BOA, HAT, 261/15081, (29/Z/1221-9/

Mart/ 1807).

Alemdâr Mustafa Paşa’ya Tuna Seraskerliği tevcihinin verilmesi babında hatt-ı hümâyûn. BOA, HAT, 1498/ 21, (11/R/1222-14/Eylül/1807).

397 _{Dergâh-ı Âli Kapıcıbaşılarından ve mirahur-ı evvel payesiyle Rusçuk Âyanından Mustafa Paşa’ya}

Vezirlik, Tuna Seraskerliği ve Silistre eyaleti tevcih olunduğuna dair hatt-ı hümâyûn: “İşbu Bin iki yüz

yiğirmi bir Senesi Zi’l-Ka’de-i Şerîfesi’nin Yiğirmi beşinci Günü’nde şeref-yâfte-i sudûr olan Hatt-ı Hümâyûn-ı şevket-makrûnum mûcebince, avâtıf-ı aliyye-i Mülûkâne ve avârik-ı behiyye-i Hüsrevânemden “Rütbe-i Dâverî-i Vezâret”le kadr u şânın terfî’ u i’lâ ve Tuna Ser-Askerliği ile Silistre Eyâleti dahî te’yîden sana tevcîh ü inâyet edip i’lâm içün ta’yîn olunmuşdur. Buyurdum ki, Hatt-ı Hümâyûn-ı izzet-makrûnumla sâdır olan Fermân-ı Celîlü’l-kadrim mûcebince Rütbe-i Dâverî-i Vezâret ve Tuna Ser-Askerliği ile zikr olunan Silistre Eyâleti’ne te’yîden zabt u rabt-ı memleket ve himâyet ü sıyânet-i kul u ra’iyyet bâbında ve derf’ u ref’-i te’addiyyât ü mezâlimde ve emr-i muhâfazası ve ümûr-i Ser-Askeriyye’de ve sâ’ir fermânım olan hıdemât-i aliyyemin edâ vü gayret ü temkînine bezl-i iktidâr ü sa’y-i bî-şümâr eyleyüp min ba’d fukarâ-yı ra’iyyet ve iskân-i vilâyet ü memlekette bir vechile zulm ü te’addî vü tecâvüzden be-gâyet ihtirâz ü ictinâb üzre olasın!” BOA,

C.AS, 28/ 1298, (25/Za/1221-3/Şubat/1807).

398 _{Varna Kalesi’nin tamire muhtaç iç kalesinin masrafı hakkında Silistre Valisi ve Ordu Seraskeri}

Mustafa Paşa’ya yazılı hüküm. BOA, C. AS, 1103/ 48740, (07/Z/1222-5/Şubat/1808).

399 _{Rusçuk ve Yergöğü kalelerinde bulunmak üzere mühimmat gönderildiği ve Vidin muhafızı}

Merhum Osman Paşa muhallefatından paranın tahsil edilmesine dair Silistre Valisi ve Tuna Seraskeri Vezir Mustafa Paşa’ya hüküm verilmiştir. BOA, C.AS, 1122/ 49736, (18/M/1222-28/Mart 1807). Silistre Valisi ve Tuna Seraskeri Mustafa Paşa’nın ordudaki bazı masrafların hesabının görüldüğü ve para gönderilmesinin gerektiğine dair buyruldu da, Darphâne’de nakit olmadığı gerekçesi ile beş bölüğün yazılan aylıklarının 4 yük 21.056 kuruş olduğu ve Hazine-i Amire’de zimmetli olan 88.000 kuruş ile yakın kazaların cizye mallarından 1221 ve 1222 senelerinin teslimatının tahsili için lazımgelen akçelerden “rüsum-i zecriyye” malı olan 180,000 kuruşun havalesine ve Eski Zağra Mukâta’ası’nın paralarının talep edilmesiyle muaccelesini 7 seneliğine verilmesi ile 1223 senesinden itibaren alınacak 100,000 kuruşun tamamlanması ve hissesinin akçe bedelinin tanzim edilmesi ile

98

Ordusuna da birçok yeni asker takviye ettirmiştir400_{. Rusçuk’un her yerine çeşmeler}

yaptırmış, çayları, dereleri ıslah ettirerek kurak yerleri sulatmıştır401_{. Böylece}

savaştan ve kuraklıktan kaçan halkın geri dönmesiyle de Rusçuk’un nüfusu artmıştır. Alemdâr, vezir olduktan sonra Ruslar, Rusçuk’a saldırmıştır. Fakat Alemdâr Mustafa Paşa onları bozarak geri çekilmeye mecbur bırakmıştır. Buradan bir netice elde edemeyen Ruslar Yergöğü’ne saldırmışlardır. Alemdâr Yergöğü’ne gelerek bir kez daha Rusları geri çekilmeye mecbur bırakmıştır. Bunun üzerine Ruslar bu başarısızlıklarını silmek için Bükreş’e gidip Sırplarla birleşerek büyük bir karışıklık çıkarmak istediyse de Alemdâr’ın müdahalesiyle geri çekilmek zorunda kalmışlardır. Alemdâr Mustafa Paşa Ruslar’a karşı Bükreş’te yapmış olduğu çatışmada ele geçirdiği birkaç tane top ile 45 civarındaki savaş esirini İstanbul’a göndermiştir402_.

Esirler ile topların İstanbul’a gelişi halk arasında büyük sevinç uyandırmıştır.

Alemdâr’ın bu başarıları sürerken, İstanbul hükümeti tarafından Ruslar’a karşı kesin bir başarı elde etmek isteyen Ordu-yı hümâyûn hazırlanmaya başlamıştır403_{. Hazırlanan ordu, İstanbul’dan hareket ederek Edirne’ye gelmiştir.}

Alemdâr’ın ordunun hareketinden hiçbir şüphe duymaması için onun yanında bulunan Ebu Bekir Ağa ile Behiç Efendi, Sadrazam İbrahim Hilmi Paşa tarafından orduya davet edilmiştir. Ebu Bekir Ağa’ya Mirahur-u evvel ve Behiç Efendi’ye de Baş muhasebecilik payesi verilmiştir404_{. Sadrazam İbrahim Hilmi Paşa, Alemdâr’a da}

Liva-i şerif seraskerliği payesi vermiştir405_.