Alemdâr Mustafa’nın Rusçuk Âyanı Oluşu

XVIII. yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı merkezi sisteminin bozulmasıyla vilâyetlerde ve kazalarda güçlerini daha da arttıran âyanlar, valilerin emrinde olmalarına rağmen onların emirlerini dinlemiyor hatta bazı yerlerde eyaletin merkezine bile valileri sokmuyorlardı.

1797-1798 yılı başlarından itibaren Alemdâr’ın bulunduğu Rusçuk ve civarı da Tirsiniklizâde İsmail Ağa’nın kontrolündeydi. Tirsiniklizade İsmail Ağa, bölgede güç ve nüfuzunu artırarak Rusçuk âyanlığı yanında Tırnova ve Ziştovi voyvodası da olmuştur. 1801 yılı sonlarında Gabrova ve Selvi taraflarındaki kazalar ile Hezargrâd ve Deliorman bölgesindeki bazı kazaların İsmail Ağa’nın nüfuzu altında olduğu bilinmektedir371. Alemdâr da Tirsiniklizâde’nin hizmetinde bulunmaktaydı. Arapyan, Tirsiniklizâde’nin Alemdâr’a çok güvendiğini ve bu güven neticesinde de onu kendine hâzinedar daha sonra da ordusuna bayraktar yaptığını ifade etmektedir372_.

1802 yılının Nisan ayında elçi olarak Paris’e gönderildiğinde Rusçuk’a uğramış olan Galip Efendi, Alemdâr’ı Tirsinklizade’nin en iyi adamlarından biri olarak tanımlamış, inatçı bir kişiliğe sahip olduğunu belirtmiştir. Mustafa Alemdâr, Hassa Silahşörü olduktan sonra, Hezargrâd Âyanı Hacı Ömerzade’nin oğullarının miras taksimine karışarak emval ve eşyalarını yağma etmiştir373_{. Alemdâr yine Hassa}

369 _{Ahmet Cevdet Paşa, tarih vermeyerek Alemdâr’ın Sultan Mustafa devrinde meydana gelen Rus}

seferinde Bayraktarlık yaparak “Alemdâr” diye şöhret olduğunu söylemiştir. Cevdet Paşa, Tarih-i

Cevdet, V, s. 2268; Uzunçarşılı, Taluy ve Uluçay, Alemdâr’ın katıldığı Rus seferinin 1768 yılında

olduğunu ve Alemdâr’ın bu seferde bölüğünün bayraktarlığını yaparak “Alemdâr” olarak nam aldığını ifade etmiştir. Ancak Alemdâr Mustafa Paşa’nın 1768’de 3-4 yaşında olduğu tahmin edlirse bu pek de muhtemel görünmemektedir. Uzunçarşılı, s. 40; Taluy, s. 10; Uluçay, s. 3.

370 _{Cevdet Paşa, V, s. 2268; Kemal Beydilli, “Alemdâr Mustafa Paşa”, TDVİA, II, İstanbul, 1989, s.}

364; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Mustafa Paşa”, İA, VIII, İstanbul: MEB, 1993, s. 720.

371 _{Erdoğan, Ferlibaş ve diğeri, Rusçuk Ayanı, s. 54.} 372_{Arapyan, s. 3.}

373 _{“…Silh-şôr Mustafâ Alemdâr nâm kimesne, Cum’a Kazâsı A’yânlığı nizâ’ı behânesiyle Hezârgrâd} Kazâsı’na vürûd ve müteveffâ-yı merkûmun oğulları Abdullâh ve Hasen ve Süleymân “zîde kadru- hüm”ün konaklarına nüzûl ve kendülere su’-i kasd niyyetinde olduğu mûmâ ileyhimin ma’lûmları oldukda, mûmâ ileyhim leylen Şumnî tarafına firâr eylediklerinde, merkûm Mustafâ Alemdâr, mûmâ ileyhimin hânelerini tahrîb ve evlâd ü ayâllerini tard ü ib’âd ve mevcûd olan esb ü bâr-gîr ve emvâl ü eşyâlarını nehb ü gâret ve çiftliklerinde olan hubûbât ü zehâyiri ve iltizâmlarında olan karyeleri, tarafından subaşılar nasbıyla zabt ve hâsılâtların pey-der-pey tahsîl etmekde olduğu ve mûmâ ileyhim üftân ü hîzân, Şumnî ve Yenibâzâr taraflarında mütehayyir ü perîşân ve vücûhla merhamet ü şefkate

93

Silahşörü iken Tırnova’ya saldırmış olan Pazvantoğlu’nun adamlarını mağlup ederek Selvi Kazasına kaçmak zorunda bırakmıştır. Pazvantoğlu isyanında gösterdiği başarıdan dolayı Tirsiniklizâde İsmail Ağa’nın girişimleriyle “kapıcıbaşılık rütbesi”374 _{ile birlikte “Hezargrâd Âyanlığını” tasarrufunda bulundurmuştur}375_.

Tirsinklizâde İsmail Ağa’nın kontrol edilemeyen yükselişi düşmanlarının artmasına hatta devlet ricalinden bazı kişiler kendisinin ortadan kaldırılması gerektiğini bile düşünmüştür. Tirsiniklizâde İsmail Ağa şahsen bu gelişmelerden haberdar olduğu için devlete bağlı olduğuna dair haberler göndermiş; ancak sadakatinin hükümet tarafından kabul gördüğü yönündeki cevabını alamadan Tirsinik Köyü’ndeki çiftliğinde öldürülmüştür376_{. İsmail Ağa’nın cenazesi Rusçuk’a}

götürülerek Hezargrâd Âyanı Alemdâr Mustafa Ağa’ya haber gönderilmiştir377_.

Rusçuk’un ileri gelenleri mahkemeye başvurup İsmail Ağa döneminde huzurlu olduklarından bahsederek Alemdâr Mustafa Ağa’nın kazalarına âyan olmasını istediklerini arz etmişlerdir. Bunun üzerine Rusçuk kadısı Hasan Reşid Efendi halkın bu yöndeki isteklerini bir ilam ile merkeze bildirmiştir378. Halkın bu arzını dikkate alan hükümet, aynı zamanda Hezargrâd âyanı olan Alemdâr Mustafa

şâyân olduklarından bahisle, merkûmun hilâf-i Şer’-i Şerîf, fuzûlî ahz ü kabz eylediği emvâl ü eşyâlarının istirdâdı bâbında Emr-i Şerîf’im sudûrunu tahrîr ü istid’â olunmağla…”,BOA, C.DH., 52/

2591, (29/Ca/1216-7/Ekim/1801).

374 _{Eflak Voyvodası Konstantin’in, Rusçuk Âyanı İsmail Ağa’nın arzusu üzerine Totrakan’daki}

eşkıyaya karşı başarılı hizmetler eden Mustafa Ağa’ya kapıcıbaşılık rütbesinin verilmesine dair tahrirat. BOA, HAT, 56/ 2582, (03/R/1218-19/Ekim/1803).

375 _{Seydi, Alemdar Mustafa Paşa, s. 46; Uzunçarşılı, Meşhur Rumeli Âyanları, s. 41-42.}

376 _{Arapyan, Tirsinikli’nin düşmanlarının biri tarafından düzenlendiği eğlence gecelerinden birinde}

öldürüldüğünü ve Alemdâr’ın sadrazam olduktan sonra Tirsinikli’yi öldüreni Manisa’da buldurarak öldürttüğünü söylemiştir. Arapyan, Rusçuk Âyanı Mustafa Paşa, s. 8; Efdalüddin Bey, Tirsinikli oğlunu çok çapkın biri olduğundan bahseddikten sonra mahiyetinde bulunan Süleyman Ağa’nın dillere destan bir karısı olduğunu ve Tirsinikli’nin ona göz koyarak ele geçirdiğini, bunu duyan Süleyman Ağa’nın çiftliğe gelerek Tirsinikli’yi vurduğunu söylemiştir. Efdalüddin Bey, Tarih-i

Osman-i Encümeni Mecmuası, “Alemdâr Mustafa Paşa” maddesi, S. 7-12, s. 600; Kadı Abdurrahman

Paşa’nın 22 Ağustos 1806 tarihinde İstanbul’a gönderdiği bir tahriratta, İsmail Ağa’nın kendi kölesi tarafından öldürüldüğünü ifade etmiştir. Alemdâr Mustafa Ağa, sadrazam olduktan sonra Tirsiniklizâde İsmail Ağa’nın katilini Manisa’da bulup Karaosmanoğlu aracılığıyla getirterek 26 Eylül 1808 tarihinde Rusçuk’ta öldürtmüştür. Cevdet Paşa, V, s. 2264; Uzunçarşılı, Meşhur Rumeli

Âyanları, s. 28-29; Cabi Ömer Efendi, Câbi Tarihi, (Yayına Haz.: Mehmet Ali Beyhan) I, Ankara:

TTK yayınları, 2003, s. 235.

377 _{“Tirsinikli İsmail Ağa tenezzüh için Tirsinik çiftliğine gidip, oltarafta meluf olduğu üzere icra-yı} hava ve hevesle meguliyeti esnasında konağının kapısı önünde otururken 29 Temmuz gecesi Rumeli valisinden zahire nakli için araba tedariki hakkında bir tahrirat getirmesini müteakip meşezarın içinden tüfenk atılarak İsmail Ağa’nın vuruldum sadası işitildiği ve ahalinin daveti üzerine Hezargrâd Âyanı Mustafa Bayrakdar’ın Rusçuk’a davet olunduğu” Bayraktar Mustafa Ağa’nın Rusçuk’a davet

edilmesi hakkındaki hatt-ı hümâyûn. BOA, HAT, 253/ 14401A, (29/Z/1221-9/Mart/1807).

378 _{Vefat eden Rusçuk Âyanı Tirsiniklizade İsmail Ağa’nın yerine Hezargrâd Âyanı Mustafa Ağa’nın}

tayini hakkında Rusçuk Kadısı Hasan Reşid Efendi’nin ilamı. BOA, HAT, 41/ 2056A, (27/Ca/1221- 11/Eylül/1806).

94

Ağa’nın “Rusçuk Âyanlığını” kabul etmiştir379_{. Bu gelişmede, Alemdâr Mustafa}

Ağa’nın âyanlığı kabul edilmediği takdirde, Tirsiniklizâde İsmail ölmeden kısa süre önce Nizâm-ı Cedîd meselesiyle ilgili olarak Edirne tarafına gönderdiği Köse Ahmed Efendi ve kuvvetlerinin, bulunduğu bölgede büyük tahribata yol açabileceği endişesi etkili olmuştur. Alemdâr’ın âyanlığının kabul edilmesi durumunda Köse Ahmed Efendi’nin Edirne taraflarında geri çekilebileceği de hesaba katılmıştır.

Alemdâr Mustafa Ağa’nın, Tirsiniklizâde kadar güçlü olmasını istemeyen hükümet, Rusçuk ve Hezargrâd âyanlığı dışında herhangi bir şeye karışmasını istememiştir380_{. Hâlbuki Tirsiniklioğlu, Silistre ve etraf köyleri müstesna olmak üzere}

Silistre eyaletine tamamen sahip olduğundan bu eyalet dâhilinde adeta müstakil gibi hareket etmiştir. Buna binaen hükümet Alemdâr’ın aynı kuvveti ele almasını mahzurlu gördüğünden onu yalnız Silistre eyaletindeki muhtelif kaza âyanlarından biri olarak tanımak istemiştir. Fakat İsmail Ağa’nın vefatı üzerine onun kurduğu düzen bozulmayarak Hezargrâd âyanı olan Alemdâr Mustafa, hemen bütün Silistre eyaleti âyanları ile ittifak yaparak “Âyanlar Âyanı” olmuştur381_{. Böylece Silistre ve}

Aydos kazası Alemdâr’ın kontrolüne girmiş, Selvi ve İbrail kuşatma altına alınmıştır. Alemdâr Mustafa Ağa’nın nüfuzu altına giren kazaların sayısı 45’e ulaşmıştır382_.

379 _{Tirsiniklioğlu’nun helakinden sonra Mustafa Alemdâr’ın onun yerine geçmek isteyerek, Rusçuk}

âyanı olduğuna dair hatt-ı Hümâyûn. BOA, HAT, 55/ 2526, (29/Z/1221-9/Mart 1807); Yine Alemdâr Mustafa Paşa’nın Rusçuk âyanı olmasına hitaben bir Hatt-ı Hümâyûn: “Devlet-i Aliyyeleri’ne te’yîdât-

ı İlâhiyye âsârından olarak te’sîr-i inkisâr-ı Mülûkâneleri’yle Tersenglioğlu’nun vücûd-ı hıyânet- nümûdu izâle olunmuş olduğuna binâ’en hâlik-i mezbûrun zîr-i zabtına geçmiş olan Deliorman ve sâ’ir ol havâlî kazâlarının taht-ı râbıtaya idhâliyle nizâm ü âsâyiş-i bilâd esbâbı istihsâli lâzimeden ve hâlik-i mezbûrun ol tarafda olan sarrâfdan Der-Se’âdet’deki şerîkine yazdığı mektûbda, Rûsçuk A’yânlığı’nın kendüye ihâlesi istirhâmını hâvî Hezargrâd A’yânı Mustafa Alemdâr tarafından arz u mahzar vürûd edeceği…”

“…Tersenglioğlu’nun vücûdu kalkmış olduğundan, müstevlî olduğu kazâlar ahâlîsinin celb ü te’lîfiyle nizâm-ı aslîsine ircâ’ kılınarak âsâyiş-i bilâd Ve vâkı’â, zikr olunan takrîrde münderic olan ârâ vü tedâbîr, vakt-i hâle ve îcâb-ı maslahata muvâfık olmak hasebiyle bu tedbîr, cümle indinde müsellem olup sâ’ir kazâlara karışmamak üzre merkûm Mustafâ Alemdâr’ın Rûsçuk’a a’yân nasbı maslahata cesbân olup zîrâ istimâ’ olunduğuna nazaran, merkûm sâ’irlerinden ehven olduğundan, kat’-ı nazar ibtidâ-yı emrde unüf ü şiddet mu’âmelesi gösterilmeyip celb ü te’lîf kılınarak nizâm u âsâyiş esbâbının istikmâli, muktezâ-yı maslahat-ı vaktden olduğuna binâ’en ve merkûm Mustafâ Alemdâr dahî Rûsçuk A’yânlığı’nın kendüye ihâlesini arz u mahzar irsâliyle istirhâm etmiş idüğine ibtinâ’en, yalnız Rûsçuk A’yânlığı’nın merkûma ihâlesi münâsibdir.” BOA, HAT, 63/ 2771, (29/Z/1221-9/Mart/1807).

380 _{Vezaretle Silistre eyaleti uhdesine tevcih olunduğundan Silistre âyanı Yılıkzâde Süleyman Ağa ile}

iyi geçinmesine ve her âyanın kendi memleketinden başka bir yere karışmamasına ve Bayraktar Mustafa’nın Rusçuk ve Hezargrâd âyanı olmasına dair İbrail Nazırı Ahmed Ağa’ya Sadaretten gönderilen hatt-ı hümâyûn. BOA, HAT, 43 /2189, (29/Z/1221-9/Mart/1807); BOA, HAT, 63/ 2771, (29/Z/1221-9/Mart/1807).

381_{Uzunçarşılı, Meşhur Rumeli Âyanları, s. 50.} 382 _{BOA, HAT, 56/ 2580.}

95