Risk Faktörler

Travmatik, olumsuz ya da zor bir yaşantıdan hayatta kalmaktan daha fazlasını içeren yılmazlık kavramı tartışılırken risk ve koruyucu faktörlerin ele alınması gerekmektedir. Bireyler, aileler ya da çiftler kendi yaşamlarında ya da ilişki süreçleri içerisinde zaman zaman onları güç duruma düşüren, engelleyen koşullarla karşı karşıya kalabilmektedirler. Bu güç durumlar, kendi yaşamlarının en erken döneminde karşılaştıkları (örneğin, çocukluk döneminde yaşanan bir travma) bir durum olabileceği gibi evlilik yaşamları içerisinde karşılaşabilecekleri (örneğin, eşin uzun süredir devam eden bir kronik rahatsızlığı gibi) ya da toplumsal bağlamda (örneğin, yaşanan ekonomik kriz) karşı karşıya

24

kalabilecekleri durumlar, olaylar ya da yaşantılar olabilir. Bu güç durumların her biri birey, aile ya da toplumlar için bir risktir.

Risk faktörleri, bireyin yaşam dönemi boyunca fonksiyonel olma durumlarında engelleri arttırıcı bir durumdur. Bir ailenin beklenmedik travmatik yaşam olaylarıyla karşı karşıya kalması gibi "önemli durum" risk olarak tanımlanmaktadır (Patterson, 2002b). Risk faktörleri, bir çocuğun olumsuz yaşantılar ve problemli davranışlarını muhtemel arttıran durumlar olarak tanımlanmaktadır (Armstrong, Birnie-Lefcovitch, Ungar, 2005). Aile yaklaşımı bağlamında değerlendirildiğinde ise Walsh (2006) aile içerisindeki riski kriz olarak tanımlar ve “tehlike” ya da “şans /fırsat ” faktörü kavramlarıyla bunu açıklar. Kriz kelimesi Çin'de iki anlamı sembol etmek için kullanılır: "Tehlike" ve "şans" (Walsh, 2006). Walsh (2006) yılmaz ailelerin bu kriz durumundan sonra ilişkilerini daha zenginleştirip aralarındaki duygusal bağları daha da geliştirdiklerini belirtmiştir. Bu açıdan bakıldığında risk ailelerin pozitif yönde gelişme sağlayabilmeleri için bir fırsat olmaktadır.

Aile içerisinde gelişimsel ve durumsal olmak üzere iki çeşit kriz bulunmaktadır. Gelişimsel krizler, normal olarak tanımlanan, bireylerin bir diğer yaşam dönemine geçerken beklenen yaşam olayı ya da durumlardır. Örneğin, gelişimsel kriz olarak bir çocuğun okul için evden ayrılması beklenebilecek bir durumdur. Ancak durumsal krizler, bireylerin kontrolü dışında beklenilmeyen, sıra dışı olaylardır. Ancak, aile sistemi içerisinde gelişimsel ve dönemsel krizleri sınıflandırmak da oldukça güç olabilmektedir. Örneğin, aile içerisinde yaşlı bir kişinin ölümü gelişimsel yaşam döngüsünün bir parçası ve beklenen bir durum iken, bu durum aile üyeleri tarafından durumsal bir kriz olarak da yaşanabilir (Sixby, 2005).

Rutter (1987, 1989, 1990) risk faktörlerini doğrudan uyumsuzluğa ya da patolojiye neden olan bir değişken olarak tanımlamıştır. Rutter (1989) risk ve koruyucu faktörlerin sabit olmadığını, değişebileceğini belirtir. Gerçekten o an için koruyucu faktör olarak tanımlanan bir durum daha sonra başka bir zaman ya da bağlam içerisinde risk faktörüne dönüşebilir. Örneğin bir aile yeni bir yere taşındığında burada eşlerin yeni bir ortam içerisinde birbirlerine destek vermeleri onların bağlılık hissini arttırmada koruyucu faktördür. Ancak bu durum geçiş döneminden sonra devam edecek olursa toplum içerisine katılmalarını engelleyebilir ve bu durumda yabancılaşmalarına neden olup potansiyel bir risk faktörüne dönüşebilmektedir.

25

Aile içerisinde karşılaşılan bazı olaylar, ebeveynin ölümü ya da boşanma herkesi eşit derecede etkilemeyebilir. Yaşantının zamanı, kişinin mizacı, özel çevresel bağlam ve geçmişteki başa çıkma davranışları kişilerin stresli yaşam olaylarını nasıl deneyimlediği üzerinde bir etki oluşturur. Bu yüzden, ailelerin ve onlarla çalışan profesyonellerin aile içerisindeki risk ve koruyucu faktörleri tanımlarken durumu bağlam içerisinde ele almaları gerekmektedir. Normal aile işlevselliğini incelemek, kavramsal olarak, burada ve şimdi yaklaşımıyla stresli olmayan durumlar altında aile incelenir ancak yılmazlık temelli yaklaşımda her bir ailenin onun özel güçlükleri, zorlanmaları ve kaynakları beraber ele alınır (Walsh, 1996).

Aile çerçevesi içerisinde Walsh'ın da (1996) belirttiği üzere karşı karşıya kalınan risk durumunun bağlam içerisinde ele alınması gerekmektedir. Walsh (1996,1998) ve McCubbin ve McCubbin (1988, 1998) aile yılmazlığındaki risk ve koruyucu faktörler içerisindeki yaklaşımları sistemik ve gelişimsel süreçte üç kapsamda değerlendirmektedir. Burada ilk olarak aile tarafından tanımlanan olumsuz yaşantının uzunluğuyla ilgilenmişlerdir. Bu durum eğer kısa dönemdeyse "bir güçlük" olarak isimlendirilebilinir eğer uzun dönemdeyse "kriz" olarak isimlendirilmektedir (McCubbin ve McCubbin, 1998; Walsh, 1998). Güçlükler, uyum gerektiren (örneğin ailenin şuan ki işlevselliği için daha küçük zorlanmalarla ilişkilidir) kısa dönemli durumlardır ancak krizler (aileyi önemli bir şekilde etkileyen) uyarlama gerektiren kronik durumlardır (McCubbin ve McCubbin, 1998). İkinci alanda ise bir güçlük ya da krizle karşı karşıya kalan ailenin içinde bulunduğu yaşam döngüsüdür (McCubbin ve McCubbin, 1998, Walsh, 1998). Aile yaşam döngüsü, ailenin olumsuz durumlarla nasıl başa çıkacağını etkilemektedir. Yılmaz olan aileler, stresli olaylara normatif geçişler için uyum ve uyarlamada bireysel, aile ve toplum güçlerini ve kaynakların birleşimini kullanmaktadır. Yılmazlığın üçüncü alanı ise, bir güçlük ya da kriz süresince aileyi destekleyen içsel ya da dışsal kaynakların kullanımıdır (Walsh, 1998). Eğer bir aile art arda normal aile taleplerini ya da isteklerini karşılamada bir zorluk yaşıyorsa (örneğin tipik bir aile yaşam döngüsü içerisinde ve herkesi etkileyen toplumsal değişimlerde) bu durum aile işlevselliğini gittikçe bozarak aile içerisinde yüksek risk durumlarına neden olabilir. Normatif talepler genellikle önemli stresörler olarak tanımlanmazlar ancak bu durumlar bir risk sürecinin başlamasına neden olabilirler. Örneğin, planlı olmayarak ve istenmeyen bir çocuğun doğumu aile içerisinde ekonomik güçlüğe neden olabilir (temel işlevsellik) ya da yoğun bir endişe oluşturarak çiftin kariyer planlarını değiştirebilir. Yaklaşan doğum hakkındaki değerlendirmelerin her biri

26

ebeveynlerin ruh sağlığı problemlerini, evlilik güçlüklerini ve bunun gibi pek çok durumu arttırabilir. Bu beklenilmeyen stres kaynakları aile fonksiyonelliğinde daha iyi ya da daha kötü durumlara aileyi itmeye neden olan bir güce sahiptir (Patterson, 2002b).

Ailede, zaman zaman yılmaz bireylerin üstesinden geldikleri bir risk faktörü olarak incelenebilir (Hawley ve DeHaan, 1996; Hawley, 2000). Güçlükler normal aile yaşam döngüsünde emeklilik, boşanma ve yeniden evlilik durumu olabileceği gibi ani iş kaybı ya da bir aile üyesinin beklenmeyen ölümü ya da göç ve terör gibi durumları içerebilir (Walsh, 1996). Travma durumları, fiziksel hastalığı, engelliliği, işkence, hapis ya da zulmü, ilişkinin bozulması, iş kaybı, göç, şiddet ve cinsel istismar gibi durumları içermektedir (Walsh, 2007). Bununla birlikte, güçlüklerde her bir durum ile etkili başa çıkmayı sağlayan süreçler, bir diğer duruma göre farklılaşabilmektedir (Walsh, 1996). Aileler krizi birlikte üstlendikleri zaman, onlar ilişkilerinde daha da güçlenmektedir (Walsh, 2006). Aile içerisindeki kriz sıklıkla bir aile için dönüm noktası olur ve aile yapısı ve işlevsel şekillerinde önemli değişmeye yol açar.

Aile yılmazlığı literatüründe farklı şekillerde güçlükler ya da krizler risk faktörü olarak tanımlanmıştır. Bu risk faktörleri bireysel, ailesel, toplumsal ve daha geniş sosyal bağlamları kapsamaktadır. Literatür içerisinde ana risk faktörleri olarak iş kaybı, yoksulluk, boşanma, ölüm, kronik hastalık ve kısırlıktan bahsedilmiştir (Hawley, 2000; Kalil, 2001). Tablo 1'de görüldüğü üzere, aile içerisinde pek çok risk faktörü farklı araştırmalar içerisinde ele alınmaktadır. Bu risk faktörlerinden bazıları aile içerisinde kontrol edilebilirken bazıları ailelerin kontrolü dışında kalmaktadır. Yani gelişimsel açıdan bakıldığında ailenin içinde bulunduğu gelişimsel dönemden kaynaklanan riskler olabileceği gibi ekolojik yaklaşım içerisinde ele alındığında sosyal bağlamı içeren risk faktörleri de vardır. Bireysel, aile ve sosyal açıdan ekolojik bağlamda değerlendirildiğinde aile içerisinde karşılaşılabilecek risk faktörleri aşağıda Tablo 1 içerisinde sunulmuştur.

27

Tablo 1: Bireysel, Aile ve Toplumsal Bağlamda Risk Faktörleri ve Araştırmalar

Risk Faktörleri Araştırmacılar

Kronik rahatsızlığı olan çocuğa sahip olma Tak ve McCubbin (2002), Lee ve diğ., (2003)

Aile içerisinde madde ya da alkol bağımlısı olan birey Lum (2008), Coyle, Nochajski, Maguin, Safyer, DeWit ve Macdonald (2009)

Yoksulluk Duncan, Bowden, Smith (2005),

Orthner, Jones-Sanpei, Williamson (2004), Vandsburger, Harrigan ve Biggerstaff (2008)

Aile yaşam döngüsündeki geçiş Spring, Rosen, Matheson (2002),

DeVries ve diğ., (2007)

Tek ebeveynle yaşamak Waldegrave, King, Maniapoto,

Tamasese Kiwi, Parsons Loudeen, Sullivan (2011)

Yeniden evlenme Brown ve Robinson (2012)

Engelli çocuğa sahip olma Heiman (2002), King, Zwaigenbaum,

King, Baxter, Rosenbaum, Bates (2005), Margalit ve Kleitman (2006), Jonker ve Greeff (2009), Plumb (2011), Brown, Howcroft ve Muthen (2010), Retzlaf (2007), Özbay ve Aydoğan (2014), Ahler ve Greeff (2012)

Travmatik ölüm ve kayıp Greef ve Human (2004), Walsh (2007)

Kısırlık (interfility) Daly (1999), Herrman, Scherg, Verres,

Hagens, Strowitzki, Wischman (2011)

Gay çocuğa sahip olma Allen (1999)

Eşlerden birinin bir engele sahip olması (işitme kaybı) Eşlerden birinin bir hastalığa sahip olması (kanser)

Yorgason, Piercy ve Piercy (2007) Greeff ve Thiel (2012)

Toplumsal bir olay (ülke ekonomik krizi) Kwon, Rueter, Lee, Koh ve Ok (2003)

Boşanma Greef ve Der-Merwe (2003)