Program Geliştirme

Yetişkin eğitimci, yetişkinlerin eğitsel gereksinimlerini karşılamaya yönelik bir görevi olduğu sürece, ister üst düzeydeki bir görevde isterse yetişkinlerle yüz yüze çalışsın, program geliştirmeyle ilişkisi var demektir. Yetişkin eğitimini örgün eğitimden ayıran en önemli işlev program geliştirmedir. Örgün eğitimde programlar tek düze ve zaman içinde çabuk değişmeyen türdendir, köyde, kentte programlar aynıdır; programa katılanlar birbirine yakın yaş ve bilgi birikimindedirler. Yetişkin eğitimi programları ise genellikle yetişkinlerin gereksinimlerini gidermeye yönelik, kısa süreli etkinliklerdir.

Program geliştirme, programın niteliğine bağlı olarak değişik aşamaları içerse de genelde; gereksinim belirleme, amaç belirleme, programı tasarlama, programı uygulama ve programı değerlendirme aşamalarından oluşmaktadır (Okçabol, 2006, s.91).

2.4.2.1. Eğitimde Gereksinim Belirleme

Birey, değişik ilgi ve gereksinimler içindedir. Bireylerin ilgi ve gereksinimleri, yaş, cinsiyet, ekonomik durum, evli olup olmama, eğitim düzeyi gibi pek çok değişkene bağlıdır. Genelde bireysel gereksinimler, insancıl gereksinimler, olgunlaşma gereksinimi, gelişimsel ödevler, öğrenme gereksinimi ve bilgi yenileme gereksinimi olarak ortaya çıkar:

İnsancıl gereksinimler; birey, tüm yeteneklerini geliştirerek kendini gerçekleştirme ve tamamlama gereksinimi içindedir.

Olgunlaşma gereksinimi; olgun insan çok şeyi bilen kimse değil, bilgisini geliştiren ve onu akıllı bir biçimde kullanan kimsedir.

Gelişimsel ödevler; birey yaşam içinde geliştikçe, gelişimsel ödevler değişir, bireyin bu süreçlerde desteklenmesi gerekebilir.

Öğrenme gereksinimi; insanlığın en önemli uğraşı kişilerin öğrenme hakkına saygılı olmak ve bunu sağlamaktır.

Bilgi yenileme gereksinimi, bugünün yetişkini, yaşamları boyunca gerekli ve yeterli olacak bilgilerin verildiği varsayılan bir eğitimden geçmiştir. Oysa bilimsel, toplumsal ve teknolojik gelişmeler bu varsayımı geçersiz kılmaktadır (Okçabol, 1996, s.20-21).

Kidd, Knowles ve Miller tarafından, yetişkin eğitimi programlarında amaç saptama için benimsenmiş ortak ilkelerden ilki; “program, yetişkinlerin ihtiyaçlarına dayandırılmalıdır” ilkesidir (Akt: Güneş, 1996, s.89).

İhtiyaç belirleme, program geliştirme çalışmasının önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Programın hazırlanması için bir program ihtiyacının ortaya çıkması ve bu ihtiyacın en uygun şekilde karşılanması için de gerçek ihtiyacın ne olduğunun saptanması lazımdır. İhtiyacın saptanması, yapılacak eğitim etkinliklerinin programlanması için de gerekli bilgileri elde etmede yardımcı olmaktadır. İhtiyaç belirleme çalışmaları, programın hedeflerinin gerçek ihtiyaçları karşılayıp karşılamadığını da ortaya koymada yardımcı olur (Demirel, 2006, s.74).

Bu amaçla yapılması tasarlanan ihtiyaç belirleme çalışmalarında, toplumun, bireyin ve konu alanı ile ilgili ihtiyaçların saptanması önemli görülmektedir. Bu amaçla ihtiyaç belirleme araştırmasında şu sorulara cevap aranmalıdır:

1. Toplumun beklenti ve ihtiyaçları nelerdir? 2. Bireyin ihtiyaçları nelerdir?

3. Konu alanı ile ilgili ihtiyaçlar nelerdir?

Birey, içinde yaşadığı toplumdan ayrı düşünülemeyeceği için, kendisine sunulacak eğitim de toplumsal normlara uygun olmalıdır.

Birey ile toplumun örtüşen ihtiyaçlarının karşılanması, bu ihtiyaçlar belirlendikten sonra geliştirilen eğitim programları ile mümkündür.

Belirlenen hedefleri gerçekleştirmek için ne tür konu alanlarının seçimine ihtiyaç olduğu belirlenmelidir. Bu seçimde sürekli değişen bilgilerin ve çağdaş düşüncelerin programa yansıtılmasına özen gösterilmelidir (Demirel, 2006, s.74-75).

İhtiyaç belirlemesi yapıldıktan sonra hazırlanan programların çok olumlu sonuçlar verdiği, hedef kitlenin ihtiyacını karşıladığı birçok uygulamalar sonucunda ortaya çıkmıştır (Demirel, 2006, s.76).

2.4.2.2. Amaç Belirleme

Programın türü ne olursa olsun amaçlar, üç değişik düzeyde ele alınır. En üst düzeydeki “uzak amaçlar” etkinliği yürüten, programı hazırlayan kurumun ulaşmak

Öğretilecek konuları, öğretim yöntemlerini seçmede ve programın değerlendirilmesinde yardımcı olur. Program amaçları neyin, nerede, ne derecede, kim tarafından, kimler için ve nasıl yapılacağını açıklar (Ertürk,1991; Knowles,1980; Sönmez,1985; Akt:Okçabol, 2006, s.96). Üçüncül amaçlar ise katılımcıların program sonunda elde edecekleri kazanımları gösteren işlevsel ve kimi kez ölçülebilen “öğretim amaçları” ya da “özel amaçlar” dır. Eğitsel etkinlik bir becerinin öğretilmesine yönelikse öğretim amaçlarını belirlemek kolaylaşır, bunlara “davranışsal amaçlar” denir. Diğer yandan bilgi edinme, tutum geliştirme gibi ölçümü kolay olmayan, ancak katılımcı için geçerli olan “anlamlı amaçlar” da vardır (Okçabol, 2006, s.97).

Amaçlar, öğrenme yaşantılarının seçimi ile program sonunda oluşacak davranış değişikliğini ölçecek araçların geliştirilmesine hizmet eder. Amaç belirtirken, kazandırılmak istenen özellikler saptanıp tanımlanmalı, amaçlar, bir yandan tek özelliği kazandırmaya yönelik olurken öte yandan birçok davranışı da içerebilmelidir. Amaçların belirginliği ve düzenliliği öğrenme etkinliklerindeki katkısını olumlu yönde etkiler (Okçabol, 2006, s.97).

2.4.2.3. Eğitim Programı Tasarımı

Eğitim programı tasarımı, bir programın hangi öğelerden oluşacağının ortaya çıkarılması sürecidir. Program tasarımı, endüstriyel tasarım kavramında da olduğu gibi öğretimin düzenlenmesini anlamlı bir bütünlük içinde ele almayı amaçlar. Bir eğitim programı planlanırken işe öncelikle programın nasıl olacağını tasarlamakla başlanmalıdır. Bu, aynı şekilde bir mimarın bir yapıyı tasarlaması ve plan çizmesi sürecine benzer. Program geliştirme uzmanı da program geliştirme çalışmalarına başlamadan önce bu program tasarımını ortaya koymalıdır.

Program tasarımları bir eğitim programını oluşturan temel öğelerden oluşmakta ve bu öğeler arasındaki ilişkiler açısından farklılıkları ortaya koymakla farklı tasarımlar ortaya çıkmaktadır. Bir programın temel öğeleri, hedef, içerik, öğrenme yaşantıları ve değerlendirmedir.

Eğitim programı tasarımları, bu öğelere farklı ağırlıklar verilerek oluşur. Böylece tasarımcı kendine özgü tasarımını ortaya koyar (Demirel, 2006, s.47).

Eğitim programı tasarımı çalışmasıyla, büyük oranda bir programın çerçevesi ortaya konulmaya çalışılmakta ve şu dört soruya yanıt aranmaktadır:

1. Ne yapılmalıdır?

2. Konu alanı neleri içermelidir?

3. Hangi öğrenme staratejileri, kaynak ve etkinlikleri kullanılmalıdır?

4. Sonuçları değerlendirmek için hangi ölçme teknikleri ve araçlar kullanılmalıdır?

Bu dört öğe birbiriyle sürekli ilişki içindedir, bir öğe hakkında verilen karar diğerlerini de etkilemektedir. Program tasarımlarının tümünün bu dört öğeyi de içermesi gerekli görülmektedir (Demirel, 2006, s.48).

Yetişkin eğitimcinin kendisi (sezgileri, bilgisi ve programı hazırlama becerisi), çalışacak eğitimcilerin nitelikleri (öğrenim durumları, iş deneyimleri, becerileri ve öğreticilikleri), katılanların sayı ve özellikleri (öğrenim durumları, daha önce katıldıkları programlar, beklentileri, becerileri, öğrenmeye karşı ilgi ve tutumları), amaçlar, hazırlanacak programın düzeyi ile eldeki kaynaklar program tasarımında etkili olan değişkenlerdir.

Yönetim konusu, programın gerçekleştirilip yürütülmesi için gerekli olan kaynak ve koşulların belirlenmesiyle ilgilidir. Eğitsel etkinliğin, kimler için, nerede, ne zaman, ne kadar süreyle, hangi sıklıkta, kaç kişi, ne kadar bütçe ile ve ne türde (seminer, yemekli toplantı, kurs, birebir çalışma vb.) yapılacağına açıklık getirir (Okçabol, 2006, s.98).

Program tasarımında öğretim yönteminin belirlenmesi gerekir. Uygun öğretim yöntemlerinin seçimi, etkinliğe katılanların yaşı, öğrenim düzeyi, kültürel ve eğitsel birikimleri, ilgi ve gereksinimleri gibi özelliklerine; öğrenme ortamının niteliğine; öğretenin niteliğine; öğretim amaçlarına ve öğretim yönteminin niteliğine bağlıdır. Öğrenim yaşantıları ise eğitsel konunun içeriğini bu içeriğin alt birimler (üniteler) dizisi olarak nasıl sunulabileceğini, eğitsel etkinlikte kullanılacak araç-gereçleri ve etkinlik sonunda katılımcıların nasıl değerlendirileceğini belirlemeye yöneliktir (Okçabol, 2006, s.99).

Eğitsel etkinlik onar dakikalık, yarım saatlik, yarım günlük gibi değişik sürelerde ve programın içeriğine göre de değişik uzunlukta üniteler dizisi olarak düzenlenirken şu noktalara özen gösterilmelidir: İlk ünitede katılımcıların bilemeyeceği bir konuya değinilmemelidir; dinleme, tartışma, gezi gibi değişik öğretim yöntemleri kullanılmalıdır; üniteler katılımcıların değişen gereksinimlerine duyarlı olabilecek esneklikte hazırlanmalıdır; ana bölümler sonunda o ana kadar yapılanları toparlayıcı çalışmalar yapılmalıdır (Okçabol, 2006, s.99).

2.4.2.4. Programın Uygulanması

Önce, tasarlanan programın yürürlüğe konması için gerekli hazırlıklar gözden geçirilir. Eğitimcilerde aranacak nitelikler belirlenir. Bu eğitimciler ya yetiştirilir ya da dışarıdan görevlendirilir; eğitimde kullanılacak araç-gereçler hazırlanır; giderler hesap edilir, bütçe hazırlanır, istenmeyen durumlarda ne yapılacağı gözden geçirilir; programın duyurusu, tanıtımı ve gerekiyorsa reklamı yapılır. Etkinliğin yürütüleceği ortam hazırlanır; ısı, ışık, ses, oturma düzeni, tuvalet gereksinimi gibi konularda ne yapılacağı belirlenir; programa katılacaklara çağrı gönderilir; katılımcı seçilerek alınacaksa, kriterler belirlenir, seçilir ve uygulamaya başlanır.

Uygulamanın planlanması, yeni hazırlanan ya da geliştirilen programın etkili bir şekilde uygulanabilmesi için son derece önemlidir. Planlama üç temel faktör üzerine odaklanmalıdır. Bu odaklanma, insan, program ve kurum boyutunda olmalıdır (Demirel, 2006, s.172).

2.4.2.5. Programın Değerlendirmesi

Program değerlendirme, programın etkililiği hakkında karar verme sürecidir. Yani program amaçlarına ne ölçüde ulaşıldığının ve programın ne derecede etkili olduğunun belirlenmesidir.

Program değerlendirmenin bir yönü, etkinliğe katılanların bilgilerindeki, anlamalarındaki, değer, tutum, ilgi ve becerilerindeki değişimlerle; davranışlarındaki değişikliğin ölçülmesi ile yapılır. Diğer yönü ise programın amaçlara uygun olarak çalışıp çalışmadığının, etkili ve verimli olup olmadığının belirlenmesiyle ilgili olup, programın geliştirilmesi ve iyileştirilmesine yöneliktir (Okçabol, 2006, s.100).

verilerin çözümlenmesi ve soruların yanıtı olarak ne anlama geldiklerinin açıklanması, yorumlanması ve sonuçta bu yorumlara göre programda gerekli değişikliklerin yapılması süreçlerini içerir. Bu süreç, değerlendirmenin planlanması, veri toplanması ve yorumlanması nedeniyle uzun bir süreçtir.

Kısa sürede çabuk bir değerlendirme de yapılabilir. Bunun için program sonunda katılımcının tepkileri, geribildirimleri alınır. Sınırlı sayıda kişinin katıldığı bir kurs ise herkesle konuşulur, kalabalık gruplarda katılımcıyı temsil edecek kişilerden sürece ait düşünceleri alınır (Okçabol, 2006, s.100-101).

BÖLÜM III

YÖNTEM

Bu bölümde, araştırmanın modeli, evren ve örneklem, veri toplama araçlarının geliştirilmesi, uygulanması süreci ile verilerin toplanması ve değerlendirilmesine yönelik olarak kullanılan yöntem ve tekniklere yer verilmiştir.