1.1.5. Eserleri
1.1.5.1. Nevevî’nin Tamamladığı Eserler
1. el-Umde fi Tashîhi’t-Tenbîh
İmam Nevevî’nin yazdığı eserlerin ilkidir. Bu eserde Nevevî, Şîrâzî’nin et-
Tenbîh adlı eseri hakkındaki bazı mülahazalarını kaydetmiştir. İbnu’l-Mülakkın (ö.
804/1401) bu eseri “Ne güzel eser! Fakat kıymeti bilinmemiştir.” sözleri ile methetmiştir.117
2. el- Minhâc fî Şerhi Sâhîh’i Müslim b. Haccâc
Müslim’in Sahîh’i üzerine yazılan bir şerhtir.118 Sehâvî, bu şerhten
sözederken bereketi büyük bir eser olarak nitelendirmiştir.119 Nevevî, bu esere
başlarken yazmış olduğu mukaddimede Buhârî ve Müslim’in hadis sahasındaki konumuna yer vermiştir. Akabinde ise bu eserlerin inceliklerinin ortaya çıkarılması
115 Abdülganî ed-Dakr, el-İmâmü’n-Nevevî, s.158.
116 Eserler hakkında vereceğimiz bilgilerde sıklıkla istifade ettiğimiz kaynaklar arasında şunlar
sayılabilir: İbnu’l-Attâr, Tuhfetü’t-Tâlibîn fî Tercemeti’l-İmâm en-Nevevî, Zehebî, Tezkiretü’l- Huffâz, Tâcüddîn es-Subkî (ö. 771/1370), Tabakât’üş-Şâfiiyyet’il-Kübrâ, Sehâvî (ö. 902/1497), el- Menhelü’l-Azbü’r-Ravî fî Tercemeti Kutbi’l-Evliyâ en-Nevevî, Süyûtî (ö. 911/1505), el-Minhâcü’s- Sevî fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, Abdülganî ed-Dakr, “el-İmâmü’n-Nevevî”, ve Ahmed Abdülazîz Kâsım el-Haddâd, el-İmâmü’n-Nevevî ve Eseruhü fi’l-Hadîs ve Ulûmihî, Ahmed Atâ İbrahim Hasan, es-Sınâatü’l-Hadîsiyye fî Şerhin Nevevî alâ Sahîh-i Müslimve TDV İslâm Ansiklopedisi.
117 Sehâvî, el-Menhelü Azbü’r-Ravî fî Tercemeti Kutbi’l-Evliyâ en-Nevevî, s.21; Suyûtî, el-
Minhâcü’s-Sevî fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.59.
118 İbn Attâr, Tuhfetü’t-Tâlibîn fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.70.
42
ve faidelerinin tespitinin lüzumundan bahsetmiştir. Haliyle Nevevî bu ifadelerle bu şerhi yazma gerekçesine işarette bulunmuştur.120 Nevevî, bu eserinde 674/1275 yılı
ile ilgili bir malumata yer vermiştir. Mezkur ifadeden hareketle de bu eserin ömrünün son iki yılında yazıldığı anlaşılmaktadır.121
3. Riyazü’s-Sâlihîn min Kelâmi Seyyidi’l-Mürselin
İmam Nevevî’nin meşhur eserlerinden birisidir.122 Sehâvî, Riyazü’s- Sâlihîn ve Ezkâr hakkında değerlendirmede bulunurken bu eserlerin büyüklüğünden
bahsetmiş ve insanların bu eserlerden müstağni kalamayacağını ifade etmiştir.123
Eseri tahkik eden Şuayb Arnaûd, Riyazü’s-Sâlihîn’in hadis kitapları içerisinde şöhreti ve yaygınlığı ile temayüz ettiğinden sözetmiştir.124
Hz. Peygamber’in hadislerini vaaz ve irşat gayesiyle bir araya getiren pek çok eser yazılmıştır. Ancak bunlardan hiçbiri Riyazü’s-Sâlihîn’in ulaştığı şöhret ve itimadın seviyesini yakalayamamıştır. Nevevî eserin mukaddimesinde, insanlara dünya ve ahiret saadetini kazanma yollarını gösterecek, zâhirî ve bâtınî edepleri elde etmelerini sağlayacak, iyiye ve güzele teşvik edecek, kötülükten ve çirkinlikten uzaklaşmayı temin edecek, kalplere ilaç olacak, azaların sapmasına engel olacak sahih hadislerden oluşan muhtasar bir eser hazırladığını belirtmiştir. Bu eser üzerine uzun bir süre herhangi bir şerh yazılmasa da Muhammed Allân Sıddıkî (ö. 1057/1647) Delîlü’l-Fâlihîn li Turuki Riyâzü’s-Sâlihîn adını verdiği dört ciltlik bir şerh kaleme almıştır. Ayrıca M. Yaşar Kandemir, İsmail L. Çakan ve Raşit Küçük bu eseri, Riyazü’s-Salihîn, Peygamberimizden Hayat Ölçüleri adıyla Türkçe’ye çevirip şerhetmişlerdir.125
120 Nevevî, el-Minhâc, c.1, s.114. (Nevevî’nin Mukaddimesi) 121 Bkz. Abdülganî ed-Dakr, el-İmâmü’n-Nevevî, s.160.
122 İbn Attâr, Tuhfetü’t-Tâlibîn fî Tercemeti’l-imam en-Nevevî, s.71.
123 Sehâvî, el-Menhelü Azbü’r-Ravî fî Tercemeti Kutbi’l-Evliyâ en-Nevevî, s.20.
124 Bkz. Nevevî, Riyâzü’s-Sâlihîn, Müessesetü’r-Risâle, Şuayb Arnaûd (Tah.), Beyrut 1420, s.6.
(Muhakkikin Mukaddimesi)
43 4. el- Ezkâr
Zikir ve duaya dair hadisleri bir araya getiren bir eserdir.126 Sehâvî, bu eseri insanların müstağni kalamayacağı nisbettte önemli bir eser olarak tavsif etmiştir.127 Tam adı Hilyetü’l-Ebrâr ve Şiârü’1-Ahyâr fî Telhîsi’d-De‘avât ve’l- Ezkâri’l-Müstehabbe fi’l-Leyl ve’n-Nehâr olup 665/1266 yılında kaleme
alınmıştır.128 Eserde bir Müslüman’ın günlük hayatında ihtiyaç duyacağı dualar ve
zikirler yer almaktadır. Ayrıca eserde âdâb konularına taalluk eden mevzular da yer almaktadır.129 Daha çok Kütüb-i Sitte’den (İbn Mace’nin Sünen’i hariç) seçilen
hadislerden oluşan eser, 19 bölüm ve 356 bâb halinde bir araya getirilmiştir.130
Müellif muhtasar olması için hadislerin senedlerini hazfetmiştir. Ancak senedin sıhhat durumuna dair kimi yerlerde açıklamalarda bulunmuştur. Eserde zaman zaman hadis, fıkıh ilmine taalluk eden konulara ve yine bazı kaidelere atıfta bulunulmuştur.131 Nevevî, eserin mukaddimesinde telif gayesini şöyle ifade etmiştir:
“Âlimler, günlük işlerle alakalı dua ve zikirleri ihtiva eden pek çok eser telif etmişlerdir. Ancak bu eserler gerek isnadlı olması, gerekse tekrarların çokluğu sebebiyle uzamıştır. Ben de ilme olan himmetlerin zayıfladığı bir dönemde, istekli olanlara kolaylık olması gayesi ile bu alanda yazılmış olan eserleri maksada uygun olarak ihtisar ettim.” Bazı âlimler tarafından “Evi sat, Ezkar al.” denecek kadar ehemmiyet arzeden bu eseri yine Riyazü’s-Salihîn’în şârihi İbn Allân es-Sıddıkî, el-
Futuhâtü’r-Rabbaniyye ale’l-Ezkâri’n-Nebeviyye adıyla şerhetmiştir.132
126 Bkz. İbn Attâr, Tuhfetü’t-Tâlibîn fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.72. 127 Sehâvî, el-Menhelü Azbü’r-Ravî fî Tercemeti Kutbi’l-Evliyâ en-Nevevî, s.20.
128 Selman Başaran, “el-Ezkâr”, İslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İstanbul 1995, c.12, s.66. 129 Nevevî, Ezkâr, Şuayb el- Arnaûd (Tah), Dâru’l-Mellâh Dımaşk, s.1. (Muhakkikin Mukaddimesi) 130 M. Yaşar Kandemir, “Nevevî”, Diyanetİslam Ansiklopedisi, c.33, s.46.
131 Nevevî, Ezkâr, s.1
132 Bkz. İbn Attâr, Tuhfetü’t-Tâlibîn fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.72. (Dipnot no: 1);
Abdülganî ed-Dakr, el-İmâmü’n-Nevevî, s.173-174; Abdülaziz Kâsım el-Haddad, el-İmâmü’n-
44 5. el-Erbeû’n en-Nevevîyye
Nevevî’nin bu eseri “Kırk Hadis” adı ile yazılan eserlerin en güzelleri arasında yer aldığı ifade edilir.133 Nevevî bu eserde seçmiş olduğu her bir hadisin
İslam’ın önemli esaslarını ihtiva ettiğini ve ahireti arzulayan her Müslüman’ın bunları bilmesi gerektiğini ifade etmiştir. Hadislerin çoğunluğunu Buhârî ve Müslim’in Sahîh’lerinden seçtiğini beyan eden Müellif, ezberlenmesinin kolay olması adına senedleri hazfettiğini söylemiştir.134
Nevevî bu çalışmasını İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî’nin, dinin esaslarına dair 26 hadis ihtiva eden el-Ehâdîsü’l-Külliyye adlı eserine on altı hadis daha ilave ederek meydana getirmiştir. Ancak Nevevî bu çalışmasında hadislerin senedlerini zikretmemiştir. Bu eser, Nevevî’nin bütün Müslümanların ihtiyaç duyacağı konularla alakalı olarak seçtiği kırk veya kırk iki hadisten oluşan küçük bir kitaptır. Bununla beraber fıkıh, vaaz ve zühd kitapları içerisinde en yaygın olan eser olduğu söylenebilir. Nitekim bu eser Hz. Peygamber’in hadislerini tanımada ilk merhale kabul edilir. Ayrıca âlimler bu eserin ezberlenmesi noktasında talebelerine nasihatte bulunurlar.
Eserin şerhleri arasında İbn Receb el-Hanbelî’nin (ö.795/1392) Câmiü’l-
Ulûm ve’l-Hikem fî Şerhi Erba‘îne Hadîsen min Cevâmi‘i’l-Kelim adıyla yazdığı
büyük şerhi, Muhammed Hayat es-Sindî’nin Şerhu’l-Erba‘îne’n-Nevevîyye (nşr. Hikmet b. Ahmed el-Harirî, Demmâm – Riyad 1415/ 1995), Halid el-Baytar'ın, el-
Beyan fi Şerhi’l-Erba‘îne’n-Nevevîyye (Zerka 1407) ve Muhammed Hüseyin
Celâlî’nin Şerhu’l-Erba‘îne’n-Nevevîyye (Beyrut 1407) adlı çalışmaları anılabilir.135
Bu çalışmaların yanında Takıyyüddîn İbni Dakîku’l-Iyd’ın (ö. 702/1302) bu esere dair Şerhu’l-Erba’îne en-Nevevî adında küçük bir şerhi de bulunmaktadır.
133Sehâvî, el-Menhelü Azbü’r-Ravî fî Tercemeti Kutbi’l-Evliyâ en-Nevevî, s.22.
134 Takıyyüddîn İbn Dakîku’l-Iyd, Şerhu’l-Erbeîn en-Nevevî, Dâru İbn Hazm, Beyrut 2008, s.14. 135 Kandemir, “Kırk Hadis”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları, c.25, s.468; Kandemir,
45 6. el-İrşâd ve et-Takrîb Adlı Eserler
el-İrşâd ve et-Takrîb, Nevevî’nin hadis usûlü alanında yazdığı iki eserdir.
Nevevî, İrşâdü Tullâbi’l-Hakâik ilâ Ma’rifeti Süneni Hayri’l-Halâik Sallallâhü
Aleyhi ve Selem, adlı eserinde İbnü’s-Salâh’ın Ulûmü’l-Hadîs’ini ihtisar etmiştir.
Eseri tahkik eden Nurettin Itr, İrşâd’ın telifi ile ilgili şu değerlendirmede bulunur: “Ulûmü’l-Hadis, yıllarca herkes tarafından şöhreti hak etmiş bir eserdir. Fakat İmam Nevevî, ilim talebelerinin bu kitabın ihtisar edilmesine, izahının yapılmasına, kolaylaştırılmasına ve de faidesinin ikmal edilmesine ihtiyacı olduğunu mülahaza etmiştir. Bu gaye ile Nevevî bütün gayretini ortaya koymuş ve maksadına layık bir eser telif etmiştir.”136
Nevevî daha sonra bu eserini et-Takrîb ve’t-Teysîr fî Ma’rifeti Süneni’l-
Beşiri’n-Nezîr adıyla ihtisar etmiştir. İmam Süyûtî, et-Takrîb adlı eserin ilim
talebeleri için oldukça faydalı olduğunu ifade etmiş ve bu eseri Tedribu’r-Râvî fî
Şerhi Takrîbü’n-Nevevî adıyla şerh etmiştir.137
7. Bustânü’l-Ârifîn
İmam Nevevî’nin zühd ve tasavvufa dair yazdığı hacmi küçük bir eserdir. Bu eserde Nevevî, zühd ve ihlas gibi konuları ayet, hadis, İslâm âlimlerinin sözleri, bazı hikaye ve şiirlerle ele almıştır.138
8. et-Tıbyân fî Âdâbi Hameleti’l-Kur’ân
Hacmi küçük fakat istifade yönüyle büyük olan bu eseri Nevevî, Dımaşk halkının Kur’ân okumaya ve okutmaya olan aşırı ilgileri sebebiyle kaleme almıştır. Sehâvî’nin “Hem Kur’ân okuyanların, hem de okutanların müstağni kalamayacağı” şeklinde tavsifte bulunduğu bu eserle Nevevî, Kur’ân ilimlerinin tâlimi ve âdâbı
136 Nevevî, İrşâdü Tullâbi’l-Hakâik ilâ Ma’rifeti Süneni Hayri’l-Halâik Sallallâhü aleyhi ve
Selem, Nurettin Itr (Tah.), Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut 1991, s.6.
137 Suyûtî, Tedrîbü’r-Râvi fî Şerhi Takrîbü’n-Nevevî, Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, Beyrut
2010, s.14.
138 Bkz. Abdülganî ed-Dakr, el-İmâmü’n-Nevevî, s.179; Kandemir, “Nevevî”, Diyanet İslam
46
noktasında Dımaşk halkına yardımcı olmayı ve onlara yol göstermeyi murad etmiştir.139 On bölümden meydana gelen eserde Kur’ân’ı okuyup ezberlemenin
fazileti, Kur’ân öğrenen ve öğreten kimselerin uyması gereken kurallar, belli zamanlarda okunması faziletli olan ayet ve sûreler gibi konular ele alınır.140
9. Ravzatü’t-Tâlibîn ve Umdetü’l-Müttakin
Şâfiî mezhebinde itimat edilen eserlerden birisidir. Bu eser Abdulkerîm er- Râfiî’nin (ö. 623/1226) el-Vecîz üzerine yazdığı eş-Şerhu’l-Kebîr adlı eserin muhtasarıdır.141 Sehâvî eserin gayet faydalı olduğunu belirtmiştir.142 Eserin yazımına
666 yılında başlandığı ve 669 yılının rebîu’l-evvel ayında nihayete erdiği ifade edilmektedir.143
Eser pek çok âlim tarafından ihtisar ve şerh edilmiştir. Bunun yanında bazı âlimlerce tenkit edildiği vâkî olmakla beraber, bu eserin Allah’ın Nevevî’ye olan bir inayetinin semeresi olduğu ifade edilmiştir. Bunun yanında Nevevî, bu eserdeki isim ve lügatleri açıklamak üzere el-İşarât ilâ mâ Vaka’a fi’r-Ravdâ mine’l-Esmâi ve’l-
Lugât adlı bir eser yazmaya başlamış, ancak “kitâbü’s-salât” bölümüne kadar
yazabilmiştir.144
10. Minhâcü’t-Tâlibîn
Fıkıh alanında yazılan bu eser, Nevevî’nin telifatı içerisinde âlimler ve talebeleri arasında en çok yaygınlık kazanan eserdir. Nevevî, bu kitabı Rafiî’nin el-
Muharrer isimli eserinden ihtisar etmiştir.145 Her ne kadar İbn Attâr, Tuhfe‘sinde bu
139 Sehâvî, el-Menhelü Azbü’r-Ravî fî Tercemeti Kutbi’l-Evliyâ en-Nevevî, s.20. 140 Kandemir, “Nevevî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları, c.33, s.46.
141 Bkz. Nevevî, Tehzîbü’l-Esmâ ve’l-Lügât Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, c.1, s.3; İbn Attâr,
Tuhfetü’t-Tâlibîn fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.78. (Dipnot no:1)
142 Sehâvî, el-Menhelü Azbü’r-Ravî fî Tercemeti Kutbi’l-Evliyâ en-Nevevî, s.55.
143 Bkz. İbn Attâr, Tuhfetü’t-Tâlibîn fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.78. Suyûtî, el-Minhâcü’s-
Sevî fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.54.
144 Bkz. Abdülganî ed-Dakr, el-İmâmü’n-Nevevî, s.163-168; Kandemir, “Nevevî”, Diyanet İslam
Ansiklopedisi, TDV Yayınları, c.33, s.47.
145 İbn Attâr, Tuhfetü’t-Tâlibîn fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.84; Sehâvî, el-Menhelü Azbü’r-
Ravî fî Tercemeti Kutbi’l-Evliyâ en-Nevevî, s.19; Suyûtî, el-Minhâcü’s-Sevî fî Tercemeti’l- İmam en-Nevevî, s.57.
47
eseri Nevevî’nin tamamlanmamış eserleri arasında zikretse de bu ifade, nâsihin bir hatasıdır. Çünkü Nevevî bu eseri 669 senesinde tamamlamıştır. Takiyyuddin es- Subkî, bu eserin, mezheb bilgisine sahip olmak isteyen fakih ve talebeler için temel eser olduğunu belirtmiştir. Elfiye müellifi, Abdullah ibn Malik el-Ceyyânî’nin, “Bir defa daha ömrün olsaydı vallahi ezberlerdim.” diye medhu sena ettiği bu eser, Şâfiî mezhebinde oldukça şöhret bulmuş ve üzerine birçok şerh, tâlik vb. çalışmalar yapılmıştır.146
11. Tahrîru Elfâzi’t-Tenbîh
Nevevî, bu eserinde, Şâfiî fakihlerinden Ebû İshak İbrahim b. Ali eş- Şîrâzî’nin (ö. 476/1083) et-Tenbîh fi Fürû’il-Fıkh’iş-Şafiî isimli eserini şerhetmiştir.147 Nevevî, bu eserini et-Tenbîh’deki nadir kullanılan kelimeleri ve fıkhî
ıstılahları açıklamak maksadıyla yazmış olup; eserde kelimeler kitapta geçtiği sıraya göre şerhedilmiştir.148
12. el-Îzah fi’l-Menâsik
İmam Nevevî’nin haccın menasiki ile ilgili altı kadar kitabı vardır. Bunlardan bir tanesi kadınlara mahsustur.149 Ancak bunların içerisinde en şumullü
olanı el-Îzâh adlı eserdir. Nevevî, bu eserde hacıların usûl ve fur’u konularında ve diğer mevzularda bilinmesi gereken meseleleri kaydetmiştir.150
146 Bkz. İbn Attâr, Tuhfetü’t-Tâlibîn fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.84; Zehebî, Tezkiretü’l-
Huffaz, c.4, s.1472; Suyûtî, el-Minhâcü’s-Sevî fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.58; Abdülganî
ed-Dakr, el-İmâmü’n-Nevevî, s.169-173.
147 İbn Attâr, Tuhfetü’t-Tâlibîn fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.74; Zehebî, Tezkiretü’l-Huffaz,
c.4, s.1472; Sehâvî, el-Menhelü azbü’r-ravî fî tercemeti kutbi’l-evliyâ en-Nevevî, s.20; Suyûtî,
el-Minhâcü’s-Sevî fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.63.
148 Bkz. Kandemir, “Nevevî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları, c.33, s.48. 149 Sehâvî, el-Menhelü Azbü’r-Ravî fî Tercemeti Kutbi’l-Evliyâ en-Nevevî, s.19 150 Bkz. Abdülganî ed-Dakr, el-İmâmü’n-Nevevî, s.177.
48 13. Muhtasaru’t-Teznîb
Râfiî’nin el-Müntehab isimli eserinin diğer adı et-Teznîb dir. Nevevî, bu eserin altıncı faslının sonundan birkaç yaprak almış ve bunlara bir fasikül ziyade etmiştir.151
14. Tuhfetü Tullâbi’l-Fezâil
Bu eser Şerhu’l-Mühezzeb’in bir parçasıdır. İçerisinde tefsir, hadis, fıkıh ve lügatle ilgili bazı mülahazalar vardır.152
15. Menakıbu’ş-Şâfiî
Bu eser Beyhakî’nin İmam Şâfiî hakkında yazdığı iki ciltlik eserinin, Nevevî tarafından tek ciltte ihtisar edilmesinden ibarettir.153 Bunların dışında Dakâiku’r-Ravza, Muhtasaru Üsdü’l-Ğâbe, Edebü’l-Müftî ve’l-Müsteftî, et-Terhîs fi’l-İkrâmi ve’l-Kıyâm, Muhtasaru Âdâbü’l-İstiskâi ve Ruûsi’l-Mesâil isimli eserler
Nevevî’nin tamamladığı eserler arasında sayılabilir.154
16. Mes’eletü Tahmîsi’l-Ğanâim
Nevevî’nin ganimetlerle alakalı yazdığı bir eserdir.155 Harpte esir alınan
cariyelerin ganimet olma hususunda hocası İbn Ferkah ile aralarında geçen tartışmayı konu edinir.156 Müellifin son çalışmalarından birisidir. Ebû Ubeyde Meşhur b. Hasan Âlî b. Süleyman, eseri The Chester Beatty Library’deki nüshasına dayanarak neşre hazırlamıştır.157
151 Bkz. Suyûtî, el-Minhâcü’s-Sevî fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.59; Abdülganî ed-Dakr, el-
İmâmü’n-Nevevî, s.180.
152 Abdülganî ed-Dakr, el-İmâmü’n-Nevevî, s.180.
153 Bkz. Suyûtî, El-Minhâcü’s-Sevî fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.64. (Dipnot no: 1); Abdülganî
ed-Dakr, el-İmâmü’n-Nevevî, s.180.
154 Bkz. Suyûtî, el-Minhâcü’s-Sevî fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.66; Abdülganî ed-Dakr, el-
İmâmü’n-Nevevî, s.181-182.
155 İbn Attâr, Tuhfetü’t-Tâlibîn fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.76; Sehâvî, el-Menhelü Azbü’r-
Ravî fî Tercemeti Kutbi’l-Evliyâ en-Nevevî, s.22.
156 Bkz. Abdülganî ed-Dakr, el-İmâmü’n-Nevevî, s.179
49