1.1.5. Eserleri
1.1.5.2. Nevevî’nin Hayatında Tamamlayamadığı Eserler
İmam Nevevî yazmış olduğu bu eserlerin yanında başlayıp da bitiremediği eserleri de mevcuttur. Bunların bir kısmı başka âlimler tarafından ikmal edilmiştir. Bu bölümde Nevevî’nin talebesi İbn Attar’ın tasnifine göre nihayete ermeyen eserlerden söz edeceğiz.
1. el-Mecmû’
Şâfiî fakih Ebû İshak eş-Şirâzî’nin (476/1083) el-Mühezzeb adlı eserinin şerhidir. Nevevî, el-Mühezzeb adlı eserin hadislerini tahkik, meselelerde mezheplerin delillerini ortaya koymak ve tartışmak suretiyle başladığı şerhini tamamlayamamıştır.158
Bu eserde lügat, hadis, usûl ve bunların dışındaki konularla alakalı fayda sağlayacak detayları bulmak mümkündür. Nevevî eserin başında kaydettiği mukaddimede mezkur şerhte, ayetlerin tefsirinden, hadislerin izahına, fetvalarla ilgili beyanlardan, rical ve lügat ilmine kadar daha birçok konuda izahatlarda bulunduğunu ifade etmiştir. Ayrıca Nevevî eserin faydalı olması ve ilim talebelerinin sıkılmadan mütalaa edebilmeleri için şerhini çok geniş hazırlamadığını ancak muhtasar bir eser de oluşturmadığını belirtmiştir.159 İsnevî’nin de (ö. 772/1370) övgü ile bahsettiği
üzere,160 tamamlanması halinde Şâfiî mezhebinin en büyük kitaplarından biri olmaya
aday olan bu eser maalesef “riba” bölümüne kadar161 dokuz cilt halinde yazılabilmiştir. Eseri Takiyyüddin es-Sübkî (ö.756/ 1355) tamamlamak istese de o da muvaffak olamayınca bu eseri daha sonra gelen Şâfiî âlimler ikmal etmiştir.162
158 Bkz. Sübkî, Tabakâtü’ş-Şâfiiyyetü’l-Kübra, c.8, s.398.
159 Nevevî, Kitabu’l-Mecmu’, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyye, Beyrut 2001, s.28. 160 Bkz. Suyûtî, el-Minhâcü’s-Sevî fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.55.
161 Bkz. İbn Attâr eserin “el-Musarrât” bölümüne kadar tamamlandığını söylemekle beraber Sehâvî bu
bilgiyi kaydettikten sonra kendi kanaatinin farklı olduğunu ve eserin “Riba” bölümüne kadar tamamlandığını ifade etmiştir. Bkz. İbn Attâr, Tuhfetü’t-tâlibîn fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.79; Sehâvî, el-Menhelü Azbü’r-Ravî fî Tercemeti Kutbi’l-Evliyâ en-Nevevî, s.21; Suyûtî,
Minhâcü’s-Sevî fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.55.
50 2. Tehzîbü’l-Esmâ ve’l-Lügât
İmam Nevevî, talebelik yıllarında lügat ilmine dair almış olduğu eğitimin bir semeresi olarak ortaya çıkan eserdir. Bu eser daha önce bahsi geçen et-Tahrir deki gibi fıkhî terim ve lügatlere dair yapılan izahatları içerir.163 Ancak et-Tahrir”
sadece Şîrâzî’nin et-Tenbih adlı eseri ile ilgili164 iken et-Tehzîb daha şumullüdür. Nevevî ilim tahsil edenlerin bu eserden gafil kalmalarını büyük bir kusur olarak niteler.165 Nevevî bu eserde, Ravzatü’t-Tâlibîn’de, Müzeni’nin (264/878) el-
Muhtasar’ında, Ebû İshâk eş-Şîrâzî’nin (476/1084) et-Tenbîh’inde, el-Mühezzeb’de
ve Gazzâlî’nin (505/1112) el-Vasît ve el-Vecîz’inde geçen insan, cin ve meleklere dair isimlerin izahını yapar. Müellif aynı zamanda bu eserlerde geçen lügat, fıkıh ve ıstılaha dair lafızları açıklamıştır.166 Nevevî, Sahîh-i Müslim şerhindeki sened ve
metne dair açıklamalarında bu esere sıklıkla atıfta bulunur.167 Nevevî, bu eserinin
büyük bir bölümünü müsvedde haline getirmiş olsa da hepsini tamamlayamamıştır. Ancak talebesi Mizzî bu müsveddeleri temize çekmiştir.168
3. Şerhu’l-Vasît
Bu eser Gazali’nin Şâfiî fıkhına dair el-Vasît adlı eserinin bir bölümünün şerhidir.169
163 Bkz. İbn Attâr, Tuhfetü’t-Tâlibîn fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.74; Sehâvî, el-Menhelü
Azbü’r-Ravî fî Tercemeti Kutbi’l-Evliyâ en-Nevevî, s.20
164 İbn Attâr, Tuhfetü’t-Tâlibîn fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.74; Sehâvî, el-Menhelü Azbü’r-
Ravî fî Tercemeti Kutbi’l-Evliyâ en-Nevevî, s.20; Suyûtî, Minhâcü’s-Sevî fî Tercemeti’l- İmam en-Nevevî, s.63.
165 Bkz. Nevevî, Tehzîbü’l-Esmâ ve’l-Lügât, c.1, s.3.
166 Bkz. Nevevî, Tehzîbü’l-Esmâ ve’l-Lügât, c.1, s.3; Sehâvî, el-Menhelü Azbü’r-Ravî fî
Tercemeti Kutbi’l-Evliyâ en-Nevevî, s.20; Suyûtî, Minhâcü’s-Sevî fî Tercemeti’l-İmam en- Nevevî, s.60; Kâsım el-Haddad, el-İmâmü’n-Nevevî ve Eseruhü fi’l-Hadîs ve Ulûmihi, s.214.
167 Bkz. Nevevî, el-Minhâc, c.2, s.269; c.4, s.415.
168 Bkz. İbn Attâr, Tuhfetü’t-Tâlibîn fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.83; Suyûtî, Minhâcü’s-Sevî
fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.61; Kandemir, “Nevevî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, TDV
Yayınları, c.33, s.48.
169 Bkz. Sübkî, Tabakâtü’ş-Şâfiiyyetü’l-Kübra, c.8, s.398; İbn Atar, Tuhfetü’t-Tâlibîn fî
Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, 81; Sehâvî, el-Menhelü’l-Azbü’r-Ravî fî Tercemeti Kutbi’l- Evliyâ en-Nevevî, s.22
51 4. et-Telhîs Şerhu’l-Buhârî
Eserin mukaddimesinde170 kaydedilenlere bakıldığında Nevevî, ne bıktıracak derecede uzun, ne de anlaşılmayacak derecede kısa olmamak kaydı ile mutavassıt bir şerh yazmaya niyetlenmiştir. Bu eserde usûl ve fürûa, sened ve metne dair pek çok konuyu ele almayı tasarlamıştır. Hatta “ed-Din’ü en-Nasîhatü” bâbına kadar şerhetmiştir. Ancak ömrü kifayet etmediği için bu eseri tamamlayamamıştır.171
Bu eserin mukaddimesi Ali Hasan Ali Abdülhamit tarafından Mâ Temessü ileyhi
Hâcetü’l-Kârî li Sahîh-i’l-İmâmi’l-Buhârî, adı ile tahkik edilmiştir. 5. Şerhu Ebî Dâvûd
Buhârî’nin şerhi gibi başlayıp da bitiremediği bir eserdir. Nevevî, Ebû Dâvûd’un eserinin “vüdû’” bölümüne kadar şerhetmiş ve bu kitaba el-Îcâz ismini vermiştir. eş-Şihâb b. Reslân (ö.844/1440) Nevevî’nin kaldığı yerden devam ederek bu eseri tamamlamıştır.172
6. el-Müntehab Tabakâtü’l-Fukaha
İbnü’s-Salâh’ın Tabakâtü’l-Fükahâi’ş-Şâfi‘iyye adlı eserinin muhtasarıdır. Bazı kaynaklarda eserin ismi Tabakâtü’l-Fukaha şeklinde geçmektedir.173
Nevevî’nin ömrü yetmediği için müsvedde olarak bıraktığı bu eseri daha sonra Ebü’l-Haccâc Yusuf b. Abdurrahman el-Mizzî (742/1341) temize çekmiştir.174
Yine Nevevî’nin, “İnneme’l-a’mâlü bi’niyyât” hadisini şerhetmeye başladığı ancak tamamlayamadığı el-İmlâ adında bir hadis eseri mevcuttur.175
170 Nevevî, Mâ Temessü İleyhi Hâcetü’l-Kârî li Sahîh-i’l-İmâmi’l-Buhârî, (Tah.) Ali Hasan Ali
Abdülhamit, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut.
171 Bkz Zehebî, Tezkiretü’l-Huffaz, c.4, s.1472; Sehâvî, el-Menhelü Azbü’r-Ravî fî Tercemeti
Kutbi’l-Evliyâ en-Nevevî, s.19.
172 Bkz. Zehebî, Tezkiretü’l-Huffaz, c.4, s.1472; Sehâvî, el-Menhelü Azbü’r-Ravî fî Tercemeti
Kutbi’l-Evliyâ en-Nevevî, s.19.
173 Bkz. Sübkî, Tabakâtü’ş-Şâfiiyyetü’l-Kübra, c.8, s.398; İbn Attâr, Tuhfetü’t-Tâlibîn fî
Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.82; Abdülganî ed-Dakr, el-İmâmü’n-Nevevî, s.187.
174 Sehâvî, el-Menhelü’l-Azbür-Ravî fî Tercemeti Kutbi’l-Evliyâ en-Nevevî, s.20.
175 İbn Attâr, Tuhfetü’t-Tâlibîn fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.82; Suyûtî, Minhâcü’s-Sevî fî
52
Sehâvî, (ö. 902/1496) Nevevî’ye nisbet edilen Kitâbü’l-Emâli’nin bu eser olabileceğini belirtmiştir.176 Bunların dışında “zekat” bölümüne kadar tamamlanan Hulâsâtü fî Ehâdîsi’l-Ahkâm ve Câmiu’s-Sünen nihayete ermemiş hadis eserleri
arasında sayılabilir.177 Ayrıca Nevevî’nin “Salâtü’l-Misâfir” bâbına kadar yazdığı et- Tahkîk isimli fıkıh kitabı,178 eş-Şîrâzî’nin et-Tenbîh eserindeki bazı mevzulara dair yazdığı ancak “bâbu’l-hayz” bölümüne kadar yazabildiği Tuhfetü’t-Talib en-Nebiyyü isimli eseri179 ve Mühimmâtü’l-Ahkâm180 ile Usûl ve’z-Zavâbit181 isimli fıkıh kitapları bu mevzuda kaydedilebilir.
Tespit ettiğimiz kadarıyla sıralamış olduğumuz bu eserler muvacehesinde Nevevî’nin ne kadar velud bir âlim olduğu söylenebilir. Bununla birlikte dikkati çeken bir husus da Nevevî’nin sadece bir alanda değil fıkıh, hadis, tefsir usûlü, lügat vb. farklı alanlarda eser telif ettiğidir. Her ne kadar eserlerin birçoğu başka eserlere bina edilen şerh, ihtisar, tahkik nevinden olsa da, Nevevî’nin bu eserleri âlimler nazarında ayrı bir kıymet görmüş ve bunlar üzerine farklı türde sayısız çalışmalar yapılmıştır.182
Nevevî’nin yaşadığı dönem, ilmî hayatını sürdürdüğü muhit ve hakim olan siyasî yapıya dair daha önce kaydetmiş olduğumuz veriler, el-Minhâc şerhinin hangi şartların mahsulü olduğunu belirleme adına önem arzetmektedir. Bu noktada üzerine şerh yapılan ana metin ve bu metnin müellifi hakkında yapılacak değerlendirmelerin de yine Minhâc şerhini anlamada mühim bir işlev göreceği muhakkaktır. Özellikle de Müslim ve Sahîh isimli eserine yöneltilen tenkitlere ayrılan kısmın Nevevî’nin düşünce yapısının tespitine katkı sunacağını düşünmekteyiz. Bu sebeple ana
176 İbn Attâr, Tuhfetü’t-Tâlibîn fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.82. (Dipnot no: 2) 177 Sehâvî, el-Menhelü Azbü’r-Ravî fî Tercemeti Kutbi’l-Evliyâ en-Nevevî, s.22.
178Sehâvî, el-Menhelü Azbü’r-Ravî fî Tercemeti Kutbi’l-Evliyâ en-Nevevî, s.22; Suyûtî,
Minhâcü’s-Sevî fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.63.
179 Suyûtî, Minhâcü’s-Sevî fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.62.
180 Sehâvî, el-Menhelü Azbü’r-Ravî fî Tercemeti Kutbi’l-Evliyâ en-Nevevî, s.22. 181 Suyûtî, Minhâcü’s-Sevî fî Tercemeti’l-İmam en-Nevevî, s.64.
182 Nevevî’nin eserleri için Bkz. Zehebî, Tezkiretü’l-Huffaz, c.4, s.1470-1474; Sübkî, Tabakâtü’ş-
Şâfiiyyetü’l-Kübra, c.8, s.395-400; İbn Attâr, Tuhfetü’t-Tâlibîn fî Tercemeti’l-İmam en- Nevevî, s.70-95; Sehâvî, el-Menhelü Azbü’r-Ravî fî Tercemeti Kutbi’l-Evliyâ en-Nevevî, s.18-
36; Süyûtî, el-Minhâcü’s-Sevî fî Tercemeti’l-İmâm en-Nevevî, s.53-65; Abdülganî ed-Dakr, el-
İmâmü’n-Nevevî, s.159-191; Kâsım el-Haddad, el-İmâmü’n-Nevevî ve Eseruhü fi’l-Hadîs ve Ulûmihi, s.213-328.
53
konumuza geçmeden evvel Nevevi’nin İmam Müslim ve Sahîh isimli eseri hakkındaki değerlendirmelerine yer ayırdık.
1.2. NEVEVÎ’NİN MÜSLİM VE SAHÎH’İ HAKKINDAKİ