1.2. NEVEVÎ’NİN MÜSLİM VE SAHÎH’İ HAKKINDAKİ
1.2.4. Müslim’in Sahîh’i Üzerine Yapılan Şerhler
Hadis edebiyatının en temel eserlerinden sayılan Müslim’in “Sahîh”419 adlı eseri üzerine otuza yakın şerh yazılmıştır. Bunların en meşhur ve yaygın olanları ise el-Mâzerî’nin (ö. 536/1141) el-Mu'lim bi Fevâidi Müslim’i, Kâdî İyâz'ın (ö. 544/1149) İkmâlü'l-Mu'lim bi Fevâidi Müslim’i ve Ebû Zekeriya Yahyâ b. Şeref en- Nevevî'nin (ö. 676/1277) el-Minhâc fî Şerhi Sahîh-i Müslim b. el-Haccâc isimli
418 Bkz. Nevevî, el-Minhâc, c.10, s.374-376.
118
eseridir.420 Müslim’in eseri üzerine yazılan belli başlı şerhleri sayacak olursak şunları kaydetmek mümkündür:
1. el-Mu’lim bi Fevâidi Müslim421
Eserin müellifi, Muhammed b. Ali b. Ömer et-Temîmî el-Mâzerî (ö. 536/1141)’dir. El-Mâzerî, Mâlikî mezhebine mensub olup, Sicilyalı bir muhaddistir. Künyesi Ebû Abdullah’tır. İzâhü’l-Mahsul fi Burhâni’l-Usûl isimli bir eseri daha vardır.422 Eser, hadis ilminden ve fıkıh fenlerinden özlü ve önemli maddeler ihtiva
etmektedir.423 Şerhin Mâzerî tarafından değil de talebelerinin tuttuğu notlardan oluşmasından dolayı bazı tertip hatalarının olduğu, Müslim’in tasnifine riayet etmediği noktasında bazı tenkitler yapılmıştır.424 Hadisler baştan sona kadar
şerhedilmeyip gerekli görülen yerlerde açıklamalar yapılmıştır. Şerhte daha çok hadislerdeki ince mânaların yakalanmasına ve elde edilebilecek hükümlerin ortaya çıkarılmasına gayret edilmiştir. Muhammed eş-Şâzelî tarafından neşredilen (I-III, Tunus 1987-1988) eserin pek fazla olmayan yazma nüshalarından birine ait I. cilt Köprülü Kütüphanesi’nde (nr. 329, 163 varak), II. cilt de Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde (III. Ahmed, nr. 414, 194 varak) bulunmaktadır. Diğer ülkelerdeki nüshaları eksiktir 425
2. İkmâlü’l-Mu’lim bi Fevâidi Müslim
Eserin müellifi, Ebü’l-Fazl İyâz b. Musa b. İyâz b. Ömer el-Yahsubî (ö. 544/1149)’dir. Kadî İyâz, el-Mu’lim’de gördüğü birtakım noksanları tamamlamak maksadıyla İkmâlü’l-Mu’lim bi-Fevâidi Müslim adıyla bir şerh yazmıştır.426el-
420 Katib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, c.2, s.555; Fuad Sezgin, Târîhü’t-Türâsi’l-Arabî, Câmiatü Melik
Suud, Riyad 1991, c.1, s.260; Muhammed Zâhid el-Kevserî, Makâlât, Mektebetü’t-Tevfîkiyye, Kahire tarihsiz, s.90; Çakan, Hadis Edebiyatı, s.93; Kandemir, “el-Câmiu’s-Sahih”, Diyanet
İslam Ansiklopedisi, c.7, s.126.
421 Sezgin, Târîhü’t-Türâsi’l-Arabî, c.1, s.264.
422 Katib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, c.1, s.555; Kevserî, Makâlât, s.90. 423 İbn Haldûn, Mukaddime, c.2, s.799.
424 Bkz. Kâdî İyâz, İkmâlü’l-Mû’lim bi Fevâidi Müslim, c.1, s.24. (Mukaddime); Mâzerî, el-Mu’lim
bi-Fevâidi Müslim, c.1, s.198-198 (Muhakikin açıklamasından özetle)
425 Kandemir, “el-Câmiu’s-Sahih”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.7, s.126.
426 Katib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, c.1, s.555; Sezgin, Târîhü’t-Türâsi’l-Arabî, c.1, s.260;Kevserî,
119
Mu’lim bizzat Mâzerî tarafından yazılmayıp talebelerinin ders sırasında tuttuğu
notların birleştirilmesinden meydana geldiği için eserin bazı yanlışlar ihtiva ettiğini, ayrıca eserde Müslim’in tertip tarzına uymayan bazı tasnif hataları bulunduğunu söyleyen Kadî İyâz,427 gerekli gördüğü yerlerde kendi şerhini bir zeyil mahiyetinde
yazmıştır. Eserin mevcut nüshalarının çoğu İstanbul kütüphanelerindedir. Bunlar arasında en mükemmeli, Nuruosmaniye’deki nüshadır.428
3. Sıyânetu Sahîh-i Müslim
Eserin müellifi, Ebû Amr Osman İbnü’s-Salâh es-Şehrezûrî (643/1245)’dir. Eserin tam adı Sıyânetu Sahîh-i Müslim mine'l-İhlâl ve'l-Galat ve
Hımayetuhû mine'l-İskât ve's-Sekat’dır.429 İbnü’s-Salâh başlamış olduğu bu şerhi
ömrünün kifayet etmemesi sebebiyle ancak “mukaddime” ve “salat” bahsinin bir kısmını tamamlayabilmiştir. İmam Nevevî başta Müslim’in Mukaddime’si olmak üzere şerhinin birçok yerinde İbnü’s-Salâh’a atıfta bulunmuştur. Bir talebesinin bazı talepleri doğrultusunda yazdığını ifade eden İbnü’s-Salâh, Sahih-i Müslim’deki kelimeleri tahlil etmiş, hatalı olanları tashih etmiştir. Seneddeki ravilerle ilgili değerlendirmelere de yer veren İbnü’s-Salâh hadislerin manasına dair tespitleri de şerhinde kaydetmiştir.430 Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki yegâne nüshası (Ayasofya,
nr. 475, 35 varak) Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkâdir tarafından Beyrut’ta yayımlanmıştır.(1404/1984).431
4. el-Müfhim li mâ Eşkele min Telhîsi Kitâb-i Müslim
Eserin müellifi, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. İbrâhim b. Ömer el-Kurtubî (ö. 656/1258)’dir. Kurtubî, ders kitabı niteliğinde Müslim’in Sahih’ini Telhis-ü Sahîh’i
Müslim adı altında ihtisar etmiştir. Daha sonra da bu muhtasar eseri el-Müfhim li mâ
427 Bkz. Kâdî İyâz, İkmâlü’l-Mû’lim bi Fevâidi Müslim, (Mukaddime), s.24. 428 Kandemir, “el-Câmiu’s-Sahih”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.7, s.126. 429 Sezgin, Târîhü’t-Türâsi’l-Arabî, c.1, s.266.
430 Bkz. İbnü’s-Salâh, Sıyânetü Sahîh-i Müslim, s.39-42.
431 İbnü’s-Salâh, Sıyânetü Sahîh-i Müslim, s.28; Kandemir, “el-Câmiu’s-Sahih”, Diyanet İslam
120
Eşkele min Telhîsi Kitâb-i Müslim ismi ile şerh etmiştir. Müellif hadis metinlerinde
geçen kelimelerin manalarını ve irabını yapmaya çalışmıştır.432
5. el-Minhâc fi Şerhi Sahih-i Müslim b. el-Haccâc433
Eserin müellifi, Muhyiddîn Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Muri b. Hasan b. Hüseyin en-Nevevî ed-Dımaşkî (ö. 676/1277)’dir. Sahîh-i Müslim şerhleri içerisinde en meşhur olan eser Nevevî’nin el-Minhâc’ıdır. Müellif, mukaddimesinde Müslim’in rivayet zinciri ve nüshaları hakkında bazı malumatlar vermiştir.434
Yazıldığı devirden beri büyük bir rağbet gören el-Minhâc’ın yazmalarının birçoğu İstanbul kütüphanelerindedir. el-Minhâc’ı Abdullah b. Muhammed b. Abdülkadir el- Ensârî (ö. 724/1324) ihtisar etmiş, Ahmed b. Lü’lü’ b. Nakıb de (ö. 769/1368) eser üzerinde en-Nüket ale’l-Minhâc adıyla bir hâşiye yazmıştır.435
6. İkmalü İkmâli’l-Mu’lim fi Şerhi Sahîhi Müslim436
Eserin müellifi, Ebû Abdillâh Muhammed b. Hilfe b. Ömer el-Veştâtî el- Übbî (ö. 828/1425)’dir. el-Übbî, Mâlikî mezhebine mensub Tunuslu bir alimdir. el- Übbî, İkmâlü’l-Mu’lim üzerine İkmâlü İkmâli’l-Mu’lim adlı bir eser kâleme almıştır. Übbî, şerhinde Mâzerî, Kadî İyâz, Ahmed b. Ömer el-Kurtubî ve Nevevî’nin eserlerini esas almış ve bu şerhlerden oldukça istifade etmiştir. 437 Bu kaynaklardan
nakil yaparken Mâzerî için “mim”, Kadî İyâz için “ayn”, Kurtubî için “tâ”, Nevevî
432 İbnü’s-Salâh, Sıyanetü Sahih-i Müslim, s.11; Katib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, c.1, s.555; İsmail
Paşa Bağdâdî, Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâü’l-Müellifîn ve Âsârü’l-Müsannifîn, Dârü İhyâü’t- Türâsi’l-Arabî, Beyrut tarihsiz, c.1, s.96; Kevserî, Makâlât, s.90; Kandemir, “el-Câmiu’s-Sahih”,
Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.7, s.126; Yenibaş, “Kurtubî ( ö. 656/1258) ve el-Müfhim Adlı
Müslim Şerhi”, EKEV Akademi Dergisi, s.493-517.
433 Sezgin, Târîhü’t-Türâsi’l-Arabî, c.1, s.266.
434 Bkz. Nevevî, el-Minhâc, c.1, s.115. (Nevevî’nin Mukaddimesi)
435 Bkz. Sezgin, Târîhü’t-Türâsi’l-Arabî, c.1, s.266; Kandemir, “el-Câmiu’s-Sahih”, Diyanet İslam
Ansiklopedisi, c.7, s.126.
436 Sezgin, Târîhü’t-Türâsi’l-Arabî, c.1, s.260.
437 Katib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, c.1, s.556; Kevserî,Makâlât, s.90; Übbî, İkmâlü İkmâli’l-Mu’lim
bi Fevâidi Müslim, Senûsî, Mükemmelü İkmâli’l-İkmâl, c.1, s.8 (Mukaddime), Muhammed
Sâlim Hâşim (Tashih), Dâr’ül-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2008. (İki şerh bir arada); Yenibaş, “Kurtubî ( ö. 656/1258) ve el-Müfhim Adlı Müslim Şerhi”, EKEV Akademi Dergisi, s.496.
121
için “dâl” rumuzlarını kullanmıştır.438 Müellifin ayrıca ed-Dürretü’l-Vusta fi Müşkili’l-Muvatta isimli eseri de bulunmaktadır.439
7. Fazlü’l-Munim fi Şerhi Sahîh-i Müslim440
Eserin müellifi, Ebû Abdullah Şemsüddin Muhammed b. Atâullah b. Muhammed el-Herevî (ö. 829/1426)’dir. Müellif, Fahreddin Râzî’nin (ö. 606/1210) zürreyetinden olup Kudüs’te vefat etmiştir. Muhammed b. Atâullah el-Herevî’ye ait olan bu eserin iki ciltten ibaret bir nüshası Millet Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Feyzullah Efendi, nr. 442-43, 248+230 varak). Eserin bir nüshası da Hindistan’dadır. (Bankipûr 5/1/88-89, nr. 202, 341 varak)441 Müellifin Takrîbü’l- Ahkam fî Furu’i’ş-Şâfiiyye, Şerhu Mesâbihu’s-Sünne isimli eserleri de
bulunmaktadır.442
8. Şerhu Sahih-i Müslim
Eserin müellifi, Takıyyüddin Ebû Bekir b. Muhammed el-Hısnî. ( ö. 839 / 1442)’dir. Şafiî fakih olan müellifin bu alanda birçok eseri mevcuttur. Nevevî’nin
Minhâcü’t-Tüllâb isimli eserini şerh eden müellif ayrıca Merğînânî’nin el-Hidâye
adlı eserini de şerh etmiştir. Yeme içme âdâbını içeren eserlerinin yanında kabir ahvali, mucize ve keramet konularını da eserlerinde bulmak mümkündür.443
9. Mükemmilü İkmâlü’l-İkmâl
Eserin müellifi, Ebû Abdullâh Muhammed b. Yûsuf b. Ömer b. Şuayb es- Senûsî el-Hasenî (ö. 895/1490)’dir.444 Tilimsanlı bir alim olan es-Senûsî, hadis,
kelam ve mantık alanında pek çok eser telif etmiştir. Mükemmilü İkmâlü’l-İkmâl, el- Übbî’nin şerhini esas alarak yapılan bir çalışmadır. Müellif, Übbî’nin eserini ihtisar etmiş ve bir miktar ilâvede bulunmuştur. el-Übbî’den farklı olarak Nevevî’nin eseri
438 Katib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, c.1, s.556. 439 Bağdâdî, Hediyyetü’l-Ârifîn, c.2, s.184. 440 Sezgin, Târîhü’t-Türâsi’l-Arabî, c.1, s.267.
441 Kandemir, “el-Câmiu’s-Sahih”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.7, s.126 442 Bağdâdî, Hediyyetü’l-Ârifîn, c.2, s.185.
443 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, c.1, s.555; Bağdâdî, Hediyyetü’l-Ârifîn, c.1, s.236. 444 Sezgin, Târîhü’t-Türâsi’l-Arabî, c.1, s.266.
122
için “hâ” (ح), el-Übbî’nin eseri için de “bâ” rumuzunu kullanmış, yazdığı bu şerhe
Mükemmilü İkmâli’l-İkmâl adını vermiştir. Bu eserde “ayn” harfi ile Kadı Iyâz, “tı”
harfi ile ise Kurtubî’nin şerhi murat edilmiştir. Kitap el-Übbî’nin şerhiyle birlikte Kahire’de yayımlanmıştır. (1328)445 es-Senûsî’nin bu eserden başka Tevhîdü Ehli’l- İrfân ve Ma’rifetullâhi ve Resûlihî bi’d-Delîl ve’l-Burhân, el-Hakâik fî Ta’rîfâti Mustalahâti’l-Kelâm, el-Menhecü’s-Sedîd fî-Şerhi Kifêyetü’l-Merîd yazmış olduğu
eserler arasında sayılabilir.
10. ed-Dîbâc ala Sahîh-i Müslim b. Haccâc
Eserin müellifi, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî eş-Şâfiî (ö. 911/1505)’dir.446 Müellif, tefsir, fıkıh, hadis, arab dilinde pek çok eseri olan Mısır’lı bir alimdir.447 Süyûtî, bu küçük hacimli
eserinin mukaddimesinde kısaca Müslim’in şartları ile eserinde kullandığı terimler hakkında bilgi vermekte, künyesiyle bahsedilen şahısların adlarını alfabetik olarak sıralamakta, şerh kısmında da az kullanılan bazı isim, lakap ve kelimelerin okunuşunu belirtmekte, ayrıca rivayet farklarına işaret etmektedir.448
11. Şerhu Sahîh-i Müslim b. Haccâc
Ebû Yahyâ Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Ahmed es-Süneykî el- Ensârî el-Hazrecî. (ö. 926/1520) Mısır’ın Süneyke beldesinde dünyaya gelen müellif Şafiî mezhebine mensubtur. Başta fıkıh olmak üzere farklı ilim dallarında birçok eser sahibi olan müellif velüd bir alimdir. Sahîh-i Müslim şerhi yanında Buhârî’nin
Sahîh’ine de şerh yazan müellif, kıraat, kelam, tefsir ve dil alanında birçok eseri
bulunmaktadır. Aynı zamanda Menhecü’t-Tüllâb adlı eseri ile Nevevî’nin Minhâcü’t-
445 İbnü’s-Salâh, Sıyanetü Sahih-i Müslim, s.11; Bağdâdî, Hediyyetü’l-Ârifîn, c.2, s.216; Kandemir,
“el-Câmiu’s-Sahih” Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.7, s.126.
446 Sezgin, Târîhü’t-Türâsi’l-Arabî, c.1, s.267.
447 Katib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, c.1, s.555; Bağdâdî, Hediyyetü’l-Ârifîn, c.1, s.534: 448 Kandemir, “el-Câmiu’s-Sahih”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.7, s.126.
123
Tâlibîn adlı eserini ihtisar eden alim, Fethu’l-Vehhâb adlı eseri ile de bu ihtisar
çalışmasını şerh etmiştir.449
12. el-Mün’im bi Şerhi Sahih-i Müslim
Eserin müellifi Mehlâ el-Yümnâ, Hüseyn b. Nâsır b. Abdülhafîz b. Abdullah b. Mehlâ b. Said b. Ali el-Ensârî (ö. 1111)’dir. Mehlâ el-Yümnâ diye maruf olan müellifin hadis şerhi dışında fıkıh alanında eseri de mevcuttur.450
13. İnâyetü’l-Meliki’l-Mun’im li-Şerh-i Sahih-i Müslim
Eserin müellifi, Abdullah Hilmi b. Muhammed b. Yusuf b. Abdülmennân er-Rûmî el- el-İslamboli (Yusuf Efendizade) (1167/1754)’dir.451
Başta kıraat ve hadis alanında olmak üzere birçok eser sahibi olan Abdullah Hilmi Efendi, Yusufzade diye bilinmektedir.452 Yûsuf Efendizâde Abdullah Hilmi’nin bu eserinin yazmaları İstanbul Kütüphanelerinde bulunmaktadır. Nuruosmaniye (nr. 1042, 368 varak; nr. 1043, 247 varak) ve Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki nüshalar (Medine, nr. 245, I. cilt 245 varak, II. cilt 246 varak, III. cilt 317 varak) müellif hattıyladır. Eserin Süleymaniye (Esad Efendi, nr. 381-382; Hamidiye, nr. 343-345; Laleli, nr. 560-562) ve Üsküdar Selim Ağa (nr. 205) kütüphanelerinde de nüshaları vardır.453
14. Sahîh-i Müslim Tercüme ve Şerhi
Eserin müellifi, Ahmed Davudoğlu (1912/1983)’dur. Bulgaristan’ın Şumnu vilayetinde 1912 yılında dünyaya gelen Müellif, yaşanan bazı hukuki sıkıntılar neticesinde 1949 yılında Türkiye’ye iltica eder. Türkiye’de farklı memuriyet görevlerinde bulunan müellif 1983 yılında İstanbul’da vefat etmiştir.
449 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, c.1, s.558; Bağdâdî, Hediyyetü’l-Ârifîn, c.1, s.374. 450 Bağdâdî, Hediyyetü’l-Ârifîn, c.1, s.323.
451 Nevevî, el-Minhâc, c.1, s.89 (Nevevî’nin Mukaddimesi); Sezgin, Târîhü’t-Türâsi’l-Arabî, c.1,
s.267.
452 Bağdâdî, Hediyyetü’l-Ârifîn, c.1, s.482, 483.
124
Müellifin, Sahîh-i Müslim şerhi yanında “Selamet Yolları” adı altında Bulûğu’l-
Meram Tercümesi ve Şerhi mevcuttur.454
15. Sahih-i Müslim ve Tercemesi
Eserin müellifi, Mehmed Sofuoğlu (1923-1987)’dur. 1923 yılında Aydın’ın Nazilli ilçesinde dünyaya gelen müellif, Hasan Basri Çantay’dan tercüme teknikleri konusunda ders almış ve İstanbul İmam Hatib Okulu ve İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü’nde dersler vermiştir. Bağdat’ta Ebû Şâkir Muhammed Fuâd el- Âlûsî’den Sahîh-i Müslim’i okumuş ve Müslim’in Sahîh’ini tercüme etmeye de bu süreçte karar vermiştir. 1983 yılında İstanbul’da vefat eden müellif Karacaaahmet mezarlığına defnedilmiştir.455 Eserin girişinde hadis usûlü, Müslim’in hayatı ve eser
hakkında bilgi veren müellif aynı zamanda Buhârî’nin Sahîh’ini de tercüme etmiştir.
456
16. Fethu’l-Mülhim fî Şerhi Sahîh-i Müslim
Eserin müellifi, Fazlullah Câbir (Şebbîr) Ahmed ed-Diyûbendî el- Osmânî (ö. 1934)’dir.457 Hindistanlı bir âlimdir. Fethu’l-Mülhim’in bazı hususlarda
geçmiş şerhlerden daha üstün olduğu yönünde değerlendirmelerin yapıldığı görülmektedir. Mesela Zâhid el-Kevserî (ö. 1952), Sahîh-i Müslim şerhlerini tahlil ettiği bir makalesinde Fethu’l-Mülhim’e kadar yazılan şerhlerin kemal manada beklentileri karşılamadığını ve birçok noktada eksiklerinin olduğunu belirtir. Özellikle farklı mezhep görüşlerinin belirtilmesi, rical ilminine dair değerlendirmelerin yapılması ve Müslim mukaddimesine dair kapsamlı bir şerhin yapılması noktasında daha önceki şerhlerin yeterli düzeyde olamadığını belirtir. Kevserî sayılan bu konularda Fethu’l-Mülhim şerhinin araştırmacılardan gelecek talepleri karşılayacak nitelikte olduğunu belirtir.458Ahmed ed-Diyûbendî el-Osmânî
454 Davudoğlu, Sahîh-i Müslim Tercüme ve Şerhi, İstanbul 2013, c.1, s.17.
455 Muhammet Eroğlu, “Mehmed Sofuoğlu”, Diyanet İslamAnsiklopedisi, TDV Yayınları, c.37,
s.343.
456 Mehmed Sofuoğlu, Sahih-i Müslim ve Tercemesi, İrfan Yayınevi, İstanbul 1967-1970. 457 Sezgin, Târîhü’t-Türâsi’l-Arabî, c.1, s.270.
125
tarafından beş ciltte tamamlanması düşünülen eser, büyük hacimli üç cildi Delhi’de (ö. 1934) yayımlandıktan sonra müellifinin vefatı üzerine yarım kalmıştır.459
Yukarıda zikri geçenler dışında Müslim’in Sahîh’ine şerh yazan müellifler arasında şunlar da zikredilebilir: Ebü’l-Hasan, Abdülğafir b. İsmail b. Abdülğafir b. Muhammed en-Nisâburî (ö. 529/1135) el-Müfhim fi Şerhi Ğaribi Müslim,460 Sıddık Hasan Han (ö. 1307/1890), es-Sirâcu’l-Vehhâc min Keşfi Mesâlibi Sahîh-i Müslim b.
Haccâc461, Yahyâ b. Muhammed es-Sinbâtî, Buğyetu’l-Kârî ve’l-Mütefehhim462, Ebû
Abdullah Muhammed b. Yahyâ b. Hişâm el-Ensârî (ö. 646/1248) el-Mufsıhu'l-
Müfhim ve'l-Muvaddıhu'l-Mulhim li-Meânî Sahîh-i Müslim463 sayılabilir. Aynı
zamanda Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Avnî el-Bağdâdî (ö. 654/1256)464 ve İsa b. Mes’ud ez-Zevâvî (ö. 774/1372)465 de şerh yazan müellifler
arasındadır. Ayrıca Müslim’in Sahîh’inin bazı bölümlerini şerh eden eserlere de rastlamak mümkündür. Bunlar arasında ise; Abdulğanî b. Abdulvâhid b. Ali el- Cemmâîlî el-Makdisî (ö. 600/1303) el-Misbâh fî Uyûni’s-Sıhâh466, Ebü’l-Hayr
Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed es-Sehâvî (ö. 902/1497)
Ğunyetü’l-Muhtâc fi Hatmi Sahih-i Müslim b. Haccâc467 bulunmaktadır.
Müstakil yapılacak çalışmalar neticesinde Müslim’in Sahih’i üzerine yapılmış olan şerh, haşiye ve ihtisar türündeki eserlerin listesini daha fazla uzatabilmek mümkündür. Ancak özellikle şerh ve ihtisar türünde kaydetmiş
459 Kandemir, “el-Câmiu’s-Sahih”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.7, s.126. 460 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, c.1, s.555.
461 Nevevî, el-Minhâc, c.1, s.90 (Nevevî’nin Mukaddimesi); Sezgin, Târîhü’t-Türâsi’l-Arabî, c.1,
s.271.
462 Nevevî, el-Minhâc, c.1, s.88. (Nevevî’nin Mukaddimesi); Sezgin, Târîhü’t-Türâsi’l-Arabî, c.1,
s.270.
463 İbnü’s-Salâh, Sıyanetü Sahih-i Müslim, s.11; Kandemir, “el-Câmiu’s-Sahih”, Diyanet İslam
Ansiklopedisi, c.7, s.127.
464 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, c.1, s.555.
465 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, c.1, s.555; Yenibaş, “Kurtubî (ö. 656/1258) ve el-Müfhîm Adlı
Müslim Şerhi”, Ekev Akademi Dergisi, s.493-517.
466 Nevevî, el-Minhâc, c.1, s.90 (Nevevî’nin Mukaddimesi); İbnü’s-Salâh, Sıyanetü Sahih-i Müslim,
s.11; Sezgin, Târîhü’t-Türâsi’l-Arabî, c.1, s.270.
467 Nevevî, el-Minhâc, c.1, s.90 (Nevevî’nin Mukaddimesi); İbnü’s-Salâh, Sıyanetü Sahih-i Müslim,
s.11; Bağdâdî, Hediyyetü’l-Ârifîn, c.2, s.221; Sezgin, Târîhü’t-Türâsi’l-Arabî, c.1, s.271; Cengiz Tomar, “Sehâvî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.36, s.314.
126
olduğumuz eserler bile Müslim’in Sahih’inin alimler nezdindeki konumunu göstermesi adına kifayet edecek niteliktedir.
Müslim’in Sahih’i üzerine yapılmış olan bunca eserin nitelik ve nicelik bakımından birbirinden oldukça farklı oldukları bir gerçektir. Buna binaen bazı eserler tarih içerisinde unutulup giderken, kimileri âlimler ve talebeler nezdinde daha fazla bir itibar görmüştür. Örneğin Nevevî’nin şerhi yazıldığı günden bugüne ilim meclislerinde her daim aranılan bir eser olmuştur.
Çalışmamızın bu kısmında Nevevî’nin şerhinde kullandığı kaynaklara ve şerhin genel özelliklerine değinilecektir. Bu veriler ışığında Nevevî’nin eserinin ilim meclislerinde sıklıkla müracaat edilen bir kaynak olmasındaki etkenlere ve şerh literatüründeki konumuna işaret edilecektir.