Mübadillere Mal Ve Arazi Dağıtımı

Mübadele-yi Ahali Mukavelenamesi’nde belirtildiği üzere, mübadillere, göç ettiklere memleketlerde, terk ettikleri mallara kıymet ve mahiyetçe eşit mallar verilecektir259. Yunanistan’daki Müslüman mallarının kıymet takdirini verme görevini, Muhtelit Mübadele Komisyonu üstlenmiştir. Fakat gayrimenkul malların, hem Yunanistan’daki hem de Türkiye’deki kıymetini tespit etmek ve buna eşit olacak emvali bulmak oldukça zor bir iş olmuştur. Yunanistan’da tutulan resmî kayıtlar, hem Balkan Savaşları’ndan, hem de mübadeleden sonra, Yunanistan’ı terk etmiş olan yarım milyon

256 Öztürk, Türk Parlamento Tarihi, s.190 vd. 257 İskân Tarihçesi, s. 140. 258

Cumhuriyet, 27 Kanun-i Sani 1933. 259

Müslüman’ın mal ve arazilerinin miktar ve kıymetlerini belirlemek için bir belge niteliğinde değildir260.

Her ne şekilde olursa olsun, mübadeleye tabii olarak Türkiye’ye gelenler, Yunanistan’da terk etmiş oldukları mallarına karşılık, Türkiye’de gayrimenkul alabileceklerdir. Mübadillerin Türkiye’de alacakları gayrimenkullerin miktarları, bazı esaslarla belirlenmiştir. Bir yere iskân edilecek göçmenlerin miktarı, mevcut hane sayısına göre belirlenmemiş, arazi esas alınmıştır. Âdiyen iskân edilenlerden, tefviz yoluyla mal verilenlerin önce borçları tahsil edilmiş, mübadeleye tabi olmayan göçmenlere dağıtılacak emlak ve arazi bedelleri aile reisleri adına borç olarak kaydedilmiştir. Bunun için, kendisine emlak, arazi tahsis edilen şahıslara “muvakkat tasarruf vesikası” verilmesi kararlaştırılmıştır261. 16 Nisan 1924 tarihinde kabul edilen, “Mübadeleye Tabi Ahaliye Verilecek Emvali Gayri Menkule Hakkında”488 sayılı kanunla, mübadillere hangi şartlar ve oranlar dâhilinde gayrimenkul mal verileceği ifade edilmiştir262. Buna göre; tasarruf senetlerinde ve tasarrufu ispat eden resmi belgelerinde 50.000 liraya kadar emlak ve arazileri kayıtlı olanlara, kayıtlı kıymetin yüzde yirmisi oranında gayrimenkul tefviz edilecek ve verilecek gayrimenkul için tasarruf kayıtlarındaki kıymet esas kabul edilecektir. 50.000 liradan fazla emlak sahibi olanlara da, bu miktardan fazlası için mübadele işlemlerinin tamamen bitirilmesine kadar hiçbir şey verilmeyecektir.

Kendilerine gayrimenkul mal verilmesini talebinde bulunanlar, tasarruf senetlerini veya resmî belgelerini, ibraz etmek zorundadırlar. Bu tasarruf senetlerinin tamamen veya kısmen gerçek olmadığı tespit edilirse, bunlara verilen gayrimenkul mallar kısmen veya tamamen geri alınacaktır. Aynı şekilde, adlarına kayıtlı gayrimenkulleri olanlardan Muhtelit Mübadele Komisyonu’na başvurmamış mübadiller de aynı işleme tabii tutulacaktır. Böyle bir durumda olanlar için farklı bir uygulama daha yapılmıştır. Buna göre, eğer mübadilin almış olduğu gayrimenkul, kayıtlı malından yüzde on veya daha fazla ise, aradaki fark nakit olarak veya taksitle geri alınacaktır.

Bağ ve zeytinlikler, tefviz edilecek terk edilmiş mallar dışında tutulmuş ve ayrı esaslar belirlenmiştir. Bu bağ ve zeytinlikleri işletmeye kabiliyeti olan mübadillere, kiraya verilecektir. 260 İskân ve Teavün Cemiyeti, s. 10. 261 İskân Tarihçesi, s. 31. 262 İskân Mevzuatı, Ankara, 1936, s. 15-18.

Tefviz edilecek gayrimenkul, mübadilin geldiği yerde bıraktığı çeşitte, belirlenen iskân mıntıkalarında terk edilmiş mallardan verilecektir. Yani arazi veya çiftlik, dükkân ve her çeşit akar, değirmen veya fabrika terk etmiş olanlara iskân edildikleri yerlere göre, köy, kasaba veya şehirlerde olmak üzere aynı cinste gayrimenkul verilecektir. En büyük işletme fabrika olduğu için, iskân mıntıkasında fabrika bulunmadığı durumda, bu mıntıkaların dışından da verilebilecektir.

Tefviz olunan gayrimenkullerin, mübadele işlemlerinin kesin olarak sonlandırılacağı zamana kadar hiçbir suretle satılamayacak, hibe edilemeyecek, rehin verilemeyecek ve teminat olarak gösterilemeyecektir. Verilen gayrimenkullerin şekillerini değiştirmek, tahrip etmek ve yıkmak yasak olup, sadece cüzi miktarda tamirat yapılmasına izin verilecektir. Diğer yapılacak işlemler, Mübadele ve İskân Vekâleti’nin onayıyla gerçekleşebilecektir.

Mübadillere emlak ve arazi dağıtımı konusunda hassas davranılmaya çalışıldığı için, kanun haricinde talimatnameler de yayınlanarak, dağıtımın, iskân edilenlerin mesleklerine göre yapılmasını sağlamaya yönelik çalışmalar yapılmıştır. 6 Temmuz 1924 tarihinde “Tevzi Talimatnamesi” hazırlanmıştır. Bu talimatnameye göre, her vilâyet ve kaza merkezinde de vali veya kaymakamların başkanlığı altında birer tevzi komisyonu oluşturulması gerekmektedir. Bu komisyonların görevi, öncelikle taksim edilecek arazinin sınırlarını belirlemekti Komisyonlarda bulunan mühendisler ise, sınırları belirlenen arazinin krokisini düzenledikten sonra, araziyi mevkisi ve verimi açısından, iyi, orta ve az olmak üzere üç dereceye ayırarak ölçecektir. Tevzi olunacak arazinin verim açısından kaç aileyi idare edebileceği, bilirkişilerin görüşleri alındıktan sonra, komisyon tarafından tespit edilecek ve her haneye isabet eden miktar belirlenecekti. Bu şekilde taksim edilen arazi, kura yoluyla dağıtılacaktı. Ortalama beş nüfustan oluşan bir çiftçi ailesine, arazinin verim durumuna ve büyük şehirlerle, iskele ve tren istasyonlarına mesafeleri derecesine göre tevzi edilecek arazi ve meyve ağaçlarının oranı şu şekilde belirlenmiştir:

_________________________________________________________

Asgarî Dönüm Arazi

Hububat arazisi (Ortalama) 75 100

Tütün tarlası 13 18

Sebze bahçesi 7.5 12.5

Bağ 8 12.5

Zeytin ağacı 120 adet 150

____________________________________________________________

Portakallık ve limonluk için herhangi bir miktar belirlenmemiştir. Bunların dağıtılması yerel idarelere bırakılmıştır. Köylere iskân edilecek sanayi erbabı ve öğretmenlere belirlenen miktarlardan fazla verileceği, halka faydalı olması açısından göçmenler arasında ziraat, doktor ve baytar mekteplerinden mezun, tahsilli kimlere bir kat daha fazla hak verileceği ifade edilmiştir263.

Bütün bu esaslarla yapılan mal ve arazi dağıtımları, uygun şartları taşıyan yerlerden yapılmıştır. Böylelikle, mübadele uygulamalarının bitimine kadar, 1923–1933 yılları arasında 157.736 aileye, 6.258.928 dekar ekilebilecek arazi dağıtılmıştır264.

Arazi ve mal dağıtımı konusunda eşitsiz ve adaletsiz uygulamalar görülmüştür. Bu genellikle memurlar yoluyla olmuştur. Çeşitli araziler kurulan mahalli iskân komisyonlarında görevliler tarafından bildikleri gibi dağıtılmıştır. Yunanistan’da bıraktıkları mallara karşılık almaları gereken malları gösteren bir beyanname hazırlanmasına rağmen ki bu beyannamelerin geçerliliği de tartışma konusudur. Bu durum Türkiye’de de yaşanmış, mal beyannameleri geçersiz sayılabilmiştir. Mübadillerin bıraktıkları malların tam sayımını ya da neye göre kıymet verileceğini bir türlü kestiremeyen komisyonlar, sonunda herkesin eşit sayılması ve nüfus başına toprak dağıtılması söz konusu olmuştur. Honaz’da yerli eşraftan oluşturulan bir komisyondaki kişiler, bazı tarlalara el koymuş, 30 dönüm tarla vermiş görünse de bu ancak 15–20

263

İskân Tarihçesi, s. 29 v.d. 264

Geray, Türkiye’den ve Türkiye’ye Göçler, s. 56 Bu rakam bazı kaynaklara göre değişiklik arzetmektedir. 1925 Bütçe Kanunu ile yetki alan hükümetin, 1934 yılına kadar 6.787.234 dönüm tarla, 157.422 dönüm bağ, 169.659 dönüm bahçe olarak dağıtıldığı ifade edilmiştir. 1934 İskân Kanunu ile de, bu tarihten 1938 yılına kadar 2.999.825 dönüm toprak dağıtımı yapılmıştır. Bkz. Aydoğan, Türkiye Üzerine Notlar, s.67.

dönüm tarla olarak mübadile verilmiştir. 1937 yılında kadastronun gelip yaptığı ölçümlere göre, 9 dönüm olarak verilen arazinin sadece 2 dönüm çıkması bu durumun bir göstergesi olmuştur265.

Mübadelenin üzerinden on yıl geçmesine rağmen, Muhtelit Mübadele Komisyonu’nda Türk ve Yunan heyetleri arasında mutasarrıfları ve kıymetleri üzerinde bir türlü bitmek bilmeyen ihtilaflar olmuş ve bazı emlak meseleleriyle, firarilere ait çeşitli konularda yüzlerce dosya birikmiştir. Bunlar çözüme ulaşamadığı için, çözüme ulaştırabilmek amacıyla, hakem olarak karar vermek üzere tarafsız azalara havale edilmiştir266.