Konstantinopolis'in İşgali

Nitekim bir an evvel kendilerine vaat edilenleri almak isteyen Haçlılar, Aleksios'u tahta oturmayı başarırlar. Böylece sözlerini tutmuş ve bunun karşılığını bekler vaziyette Aleksios'un vaatlerini yerine getirmesini umarlar. Ancak başa geçen Aleksios'un karşı karşıya kaldığı manzara boş bir devlet hazinesi ve gittikçe fakirleşen bir halk yığınıdır. Bu durumda ne şövalye ne de para yardımı yapma imkanı vardır. Üstüne üstlük halkın Katolikliği kabul etme gibi bir durumu da söz konusu değildir. Tüm bunlardan da anlaşılacağı üzere Aleksios sözlerinin hiçbirini tutamaz ve böylece Haçlı güruhu 13 Nisan 1204' de Konstantinopolis'i işgal eder. Bu işgalle Bizans İmparatorluğunun, siyasal düzen içerisindeki güç dengelerinden birini oluşturduğu dönemler sona erer. Başkent elli yedi yol boyunca Latinlerin elinde kalır ve burada bir Latin İmparatorluğu meydana getirilir. Pek çok Haçlı baronu, Konstantinopolis'in işgalinden payını alır. Bütün bunların neticesinde de Bizans aristokratlarından pek çoğu, imparatorluğun farklı coğrafyalarına kaçarlar. Doğu Karadeniz bölgesinden Trabzon Rumları, İznik ve çevresinde Laskarisler ve Atina civarında Epir Despotluğu kurulur. Ancak Konstantinopolis işgalin vahşetinden kurtulamaz. Niketas, Ayasofya'daki rezaleti şöyle dile getirmektedir:

"Günahkarların Büyük Kilise' de yaptıkları asla inanılmaz şeylerdi. Her çeşit

değerli madenin ateşle tek parça haline gelmesiyle bu madenin sayısız renginden tek bir renk ve nefis bir görünüm elde edilmiş ve olağanüstü güzelliğiyle her milletin hayranlığını uyandırmış olan bu eser, parçalara ayrıldı, kırıldı ve serseriler arasında paylaştırıldı. Aynı talihsizliğe bütün kutsal kilise hazinesini oluşturan sayısız ve eşsiz güzellikteki eserlerde uğradı. Bütün kutsanmış kapları ganimet olarak almayı uygun gördüler. Ayrıca kilisenin tırabzanlarını ve parmaklıklarını kaplayan gümüşü, şahane sunak ve kapılar ile diğer şeyleri süsleyen altın ve benzeri değerli madenleri almak için tapınağın içine katırları ve eşekleri soktular... Dahası günah dolu, ahmak bir kadın, Erinislerin başrahibesi, şeytanın hizmetkarı, ifade edilemez büyülerle çirkin muskalar yapan bir kadın, İsa' ya karşı bir fahişe gibi tahtın üzerine oturdu, açık saçık şarkılar söyleyerek fır fır dönüp dans etti... Daha sonra evlilik yaşındaki genç kızlara veya bakireliği seçerek manastırlara girip kendini Tanrı' ya adamış kızlara merhamet

122

etmediler... Altın, gümüş uğruna haçın üzerinde tepinmeye bile çekinmediler. İncileri avuçlayarak İsa' yı reddettiler.”144

Latin vandallığından muzdarip olan tek yer Ayasofya değildir. Tüm Konstantinopolis şehri yerle bir edilmiş, bütün saraylar didik didik edilerek en ufak değerli kaplamalarına kadar ele geçirilmiş ve pek çok insan kılıçtan geçirilmiş yahut köleleştirilmiştir. Robert de Clari, baronların Aleksios'u saray götürmesinin ardından Agnes'in peşine düştüklerini belirtir. Agnes ismi Bizans dünyasında pek bir anlam ifade etmez ve kim olduğu da pek çok kişi tarafından anlaşılmasa gerektir. Ancak Bizanslı kimliği ile Anna adındaki bu kadın bundan neredeyse yirmi beş yıl önce, Konstantinopolis'e gelmiş olan bir prensestir. 1178 baharında Flandre Kontu Philip, Kutsal Topraklardan dönüş yolunda Konstantinopolis'e uğramak ister. İmparator onu ünlü konukseverliğiyle karşılar ve onunla oğlu Aleksios'u tanıştırarak, Fransa'ya döndüğünde kızlarından birini oğluna eş olarak vermesi konusunda Kral Louis'in ağzını aramasını ister. Philip bu görevi kabul eder ve sorduğunda Louis de razı olur; böylece 1179 yılı Paskalya Bayramı'nda Fransa Prensesi Agnes (Louis'nin üçüncü karısı Alix de Champagne'den olma) Doğuda yeni bir hayata başlamak üzere Konstantinopolis'e doğru yola koyulur. 2 Mart 1180 Pazar günü Büyük Saray'ın triklinion' unda Patrik Theodosius onu Aleksios ile evlendirerek başına tacını taktığında Agnes dokuz, Aleksios on yaşındadır.145 Ancak yaşının küçüklüğü başına gelecek felaketler karşısında kendisine bir yarar sağlamamıştır. Çünkü eşi Aleksios'un en güçlü rakibi olan Andronikos Komnenos, hem imparatorun akrabası hem de politikadan çok iyi anlayan usta bir askerdir. Nitekim önce Manuel Komnenos'un eşi Antakyalı Maria'nın Latin kimliği üzerinden daha sonrada Aleksios'un zayıflığından yararlanarak, kendisine tahta giden yolu açmıştır. 1183 yılı Eylül ayında Andronikos tahta ortak olur. Aradan iki ay geçtikten sonra Aleksios da iple boğularak öldürülür ve cesedi Boğazın serin sularına atılır. Aleksios'un ölümüyle beraber dul kalan Agnes ise bu küçük yaşına rağmen ikinci evliliğini yapmak durumunda kalır. Çünkü Andronikos Komnenos bu evliliği tamda tedhiş politikasını sürdürdüğü dönemde tertip etmiş ve küçük prensesinde buna karşı gelme gibi bir şansı olmamıştır. Nitekim Andronikos'un

144 Niketas Khoniates, Historia; İstanbul'un Haçlılar Tarafından Zaptı ve Yağmalanması, çev. Işın Demirkent, Dünya Kitapları, İstanbul, 2004, s. 148.

123 hiçbir engel tanımayarak bu evliliği tamamına erdirdiği de akla yatkın gelmektedir.146 Zalimliğiyle beraber Andronikos'un temsil ettiği bir husus daha vardır: Kendisi Komnenos hanedanının son temsilcisidir. 1185 yılında saltanatının sona ermesiyle beraber yüz dört yıllık Komnenos hanedanı son bulur. Onların yerini Bizans tarihinin en yeteneksiz ve en uğursuz hanedanı olan Angeloslar alır.

3.1.3. I. Gıyaseddin Keyhüsrev ve III. Aleksios Angelos

Angelos hanedanının saltanat devri Anadolu'da, Bizans ile Selçuklu ilişkilerinin iç içe geçtiği en önemli dönemlerden biridir. Bilindiği üzere Komnenoslar döneminde karşılıklı kız alıp verme ya da ihtida hareketleriyle iki imparatorluğun insanları bir etkileşim içerisine girmişlerdi. Angeloslar dönemine gelindiğinde bu hareketlerin belki de en önemlisi göze çarpar. Hareketin başında Selçuklu Sultanı I. Gıyaseddin Keyhüsrev görülür. 1196 yılında I. Gıyaseddin Keyhüsrev, Türkiye Selçuklu Devleti hükümdarlığını kardeşi II. Rukneddin Süleymanşah'a bırakmak zorunda kalır. Bununla beraber iktidar hırsının söndüğünü söylemek kolay değildir. Çünkü O, saltanatını yeniden elde etmek ümidiyle bir süre Kozan' da kaldıktan sonra kardeşleri Tuğrulşah ve Kayserşah'ın yanlarında Elbistan ve Malatya'da kaldıktan sonra Eyyubi hükümdarı Melikül Adil'in yanına Halep'e, daha sonra Diyarbakır'a ve oradan da Ahlat şahı Balaban'ın yanına gider. Keyhüsrev ziyaret ettiği hiçbir hükümdarın Süleymanşah'a karşı saltanatı ele geçirmede kendisine yardımcı ve destek olmaması üzerine Ahlat' tan Karadeniz'e giderek oradan bir gemiyle vaktiyle babası Kılıçarslan'ın çok hürmet ve saygı gördüğü İstanbul'a giderek Bizans'a sığınır. I. Gıyaseddin Keyhüsrev 1199 yılında İmparator III. Aleksios Angelos'un yanına gittiğinde, orada Bizans devlet adamlarından Menderes Valisi Manuel Maurozomes'in kızı ile evlenir. 1204 yılına kadar Bizans İmparatorluğu sınırlarında ikamet eden I. Gıyaseddin, Bizans İmparatorluğunun, Haçlı Seferine maruz kaldığı dönemde, II. Rukneddin Süleymanşah'ın ölüm haberini alır almaz, Selçuklu başkentine döner ve

146 Norwich, (III), ss. 136-141.

124 hakkı olan tahta oturur. Ancak I. Gıyaseddin'in Bizans İmparatorluğundaki misafirliğinin daha fazla açılması gerekmektedir.147

I. Gıyaseddin'in Konstantinopolis ziyareti, beraberinde dinsel ve dilsel tartışmaları beraberinde getirir. Aslında meselenin dinsel yönü daha I. Gıyaseddin'in tahta çıkma döneminde başlar. II. Rukneddin Süleymanşah, tahta çıkarken karşısındaki rakibinin Hıristiyan bir anadan doğma olduğu propagandasını yapar. Öz kardeş değillerdir ve II. Rukneddin, Kılıçarslan'ın, 1162 yılında I. Manuel ile görüşmek üzere gerçekleştirdiği Konstantinopolis ziyareti esnasında bir kadınla evlendiğini ve I. Gıyaseddin'in bu kadından doğma olduğunu söyler.148 Kadının Hıristiyanlığı terki ve Müslümanlığı kabulü gibi bir durum söz konusu olsa, Hıristiyan kadından doğması, bir propaganda aracı olamayacağından söylentilerin doğru olma ihtimali vardır. Bununla beraber bu konuda iddialı görüşlere malik olduğunun altı çizilen Rustam Shukurov, I. Gıyaseddin'in de Hıristiyan olduğunu öne sürmektedir:

"Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev Hıristiyandı. II. Rukneddin Süleyman'ın sultanlığından kovulduğunda kısa bir süre, yani 1197'den 1203' e kadar Konstantinopolis' de yaşadı. Orada vaftiz oldu ve İmparator III. Aleksios Angelos tarafından evlat edinildi. Bu da demektir ki İmparator onun vaftiz babası olmuştur. I. Gıyaseddin'in gelecekteki Nikaia İmparatorluğu'nun kurucusu olan Theodor Laskaris ile samimi bir arkadaşlığı vardı. Hatta Laskaris'in eşi Anna'yı kız kardeş olarak görmekteydi. Anna, III. Aleksios Angelos'un kızı ve sultanında manevi babası olduğuna göre, onu kız kardeşi olarak görmesi doğaldı.”149

Bu açıklamaların ardından Shukurov, olayı dilsel boyutlara çeker. Altını çizdiği noktalara bakıldığında Yunanlılar ile Selçuklular arasında mülteci hareketlerinin görüldüğünü ancak aristokratların yahut sıradan halkın birbirleriyle hangi dilde konuştuklarının yeterince araştırılmadığı görülür. Gerçektende imparatorluk kademesinde dahi kimin kimle hangi dilde konuştuğuna dair pek bir ipucu yoktur. Bununla beraber I. Gıyaseddin ile İmparator Angelos arasında uzun uzadıya pek çok muhabbetin gerçekleştiği de bilinmektedir. İbni Bibi bu olayları

147 Ali Sevim, Anadolu'nun Fethi; Selçuklular Dönemi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2014, s. 137., Tuğrul Kihtir, Anadolu'da Bizans, Haçlılar, Selçuklular, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2017, s. 382.

148 İsmail Çiftçioğlu, Anadolu Selçuklu Sultanlarının Gayrimüslim Kadınlarla Evlilikleri, Zeitschrift

für die Welt der Türken, Cilt 6, Sayı: 1, 2013, s. 12.

125 ayrıntılarıyla aktarmaktadır. Buna göre İmparatorun huzurunda kavga çıkartan Frank şövalyeyi I. Gıyaseddin tek yumruğu ile bayıltmış ve kendisini sakinleştirmeye çalışan İmparatora şöyle söylemiştir:

"Şimdi eğer sen, feleğin takdirinin beni senin toprağına attığı şu anda bana böyle hafifliklerin yapılmasını, benim bir Frenk'in bu çeşit hakaretlerine katlanmamı uygun görürsen ve bu durumu da her biri sultan ve bir ülkenin sahibi olan kardeşlerin öğrenirse, onlar sana "Kardeşimin etini başkalarına yedirtmeden yerim" sözünü söylerler ve bu bahaneyle sana asker çekerler ve ülkenin toprağını göğe savururlar. Kalelerini ve şehirlerin vahşi hayvanların, tilkilerin, aslanların, çakalların, kurtların yuvası yaparlar. Ülkenin harmanını ateşe verip vadilerinde ve ovalarında kan nehri akıtırlar.”150

Bunu takiben I. Gıyaseddin, İmparator III. Aleksios Komnenos' dan bir istekte bulunacağını söylediğinde, İmparator "Sultanın her buyruğu ülkemde ve ordumda

geçerlidir" demiştir. Akraba olduklarından mıdır yoksa Shukurov'un dediği gibi vaftiz

baba-oğul olmalarından mıdır bilinmez, I. Gıyaseddin ile III. Aleksios arasında samimiyetlerinden şüphe duyulmayacak bir ilişki vardır. İki tarafında işine gelmesinden kaynaklanan bir durumun varlığı göz ardı edilmemekle beraber, iki imparatorluk mensuplarından daha önce veya sonra gelenlerin hiçbiri arasında böyle bir ortam doğmamıştır. Diğer taraftan dilsel probleme gelindiğinde olayları her şeyiyle birebir aktaran İbni Bibi herhangi bir tercümanın varlığından bahsetmez. Anadolu'nun sosyal durumunu ve Bizans İmparatorluğunun yüzyıllardır bu bölgedeki hakimiyeti düşünüldüğünde Selçuklu Türklerinin, Yunanca konuştuğu görüşüne katılmak daha akılcı durmaktadır. Bizans İmparatorluğu yüzyıllardır asimile edilen değil eden taraf olmuş ve Türkler karşısında asimilasyona uğramaktan ziyade savaş meydanlarında ezilmiştir. Bununla beraber İbni Bibi'nin kendiside eserinde Yunanca kelimelere yer verir. Bizans İmparatorlarından bahsederken sürekli "Vasilyüs" (Basileus) sıfatını ve savaş gemilerinden bahsederken kadırga (Yunanca telaffuzu: Katergou) sözcüklerini kullanır. Bütün bunlardan da anlaşılacağı üzere on üçüncü yüzyılın başı Hıristiyan Bizanslılar ile Müslüman Türklerin gerek evlilikler gerekse karşılıklı anlaşmalar ile

150 İbni Bibi, El Evamirü'l Ala'iyye fi'l Umuri'l Ala'iyye, çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2014, s. 81.

126 bir araya geldiği ve gerek yüksek zümrede gerekse halk bazındaki insanların kendi aralarında kaynaştıkları bir dönemi temsil eder.151