Bizans Dünyasında Güzellik Algısı

Bizanslıların güzellikle ilişkisi karmaşıktı. "Güzel", kadınlara yönelik bütün hitap biçimlerinde en çok kullanılan sıfattı. Öte yandan bütün imparatorluk kadınlarının -anneler dahil- sahip olabileceği en çok hayranlık duyulan ikinci nitelik dünyevi kibri reddetmekti. Arzulanan bir nitelik olarak güzelliği aşırı vurgulamak, hayranlık duyulan güzellik kesinkes iç güzellik, manevi güzellik olmasaydı kişiyi dünyevi kibrin artmasına götürür gibi görünebilirdi. Ne var ki çoğu durumda övgünün fiziksel ve bedensel güzelliğe yönelik olduğu açıktır.

Fiziksel güzellik konusunda Bizans idealinin birtakım iyi tanımlanmış özellikleri de vardı. En önemlisi kollarla bacakların, ellerle ayakların uyumlu

kalırlar, yedi günün sonunda bir ziyafet verilir; aile, akrabalar ve arkadaşlar böylece iyi dileklerini sunmaya gelirlerdi. Kadınlar çoğunlukla evde doğum yapıyor olmalıdır, ancak erken dönem hastane kayıtlarında yeni doğum yapan anneler içinde yatak bulunduğunu biliyoruz." (Heintz M. F., "The Art

and Craft of Earning a Living", Byzantine Women and Their World, Ioli Kalavrezou (ed), sergi kataloğu, 139-143, Cambridge Mass., New Haven, Londra, 2003' den aktaran; Darga, s. 334.) 48 Berktay, s. 102., Mitchell, s. 159.

41 olmasıydı ki bu, kadında doğuştan gelen bir düzenliliği yansıtıyordu. Bu uyum vücudun çeşitli bölümlerinin hem tek tek hem de zarif bir bütünün parçaları olarak düzgün şekilde orantılı olmasından kaynaklanıyordu. Anna Komnena'nın kolları ve bacakları, güzelliği ve uyumuyla dikkat çekiciydi; başı boynunun üzerinde dimdik yükseliyordu, omuzları dengeliydi, elleri ve ayakları kıvraktı.49

Arap kaynakları Bizanslı kadınlardan farklı şekillerde bahsetmektedir. Yarımadanın dışına çıkmalarının ardından Arapların, Bizanslı kadınlardan etkilendikleri su götürmez bir gerçektir. Nitekim pek çok Arap, Anadolu topraklarına gelip Bizans kadınlar ile evlenmek için can atmaktaydı. Bununla beraber Arapların gözünde, Bizanslı iki cinste oldukça güzel varlıklardı. Said El Endülüsi, Tabaqat El Umam' da Romalıların kralını, tüm insanlar arasında en güzel yüze, en iyi vücuda ve en güçlü bünyeye sahip olduğu için, tüm insanların kralı olarak anlatır. Bizanslı kadınların çekiciliği ile ilgili bir kıssa daha bulunmaktadır; gerçeklik payının ne kadar olduğu bilinmemekle birlikte, şu şekilde aktarılır:

"Muhammed Peygamber tarafından idare edilen bir akında, Peygamber Djadd Ibn Qais' a, Bizanslılarla savaşmak isteyip istemediğini sordu. Djadd ise şöyle cevapladı: Arkada kalmama izin verirsen tahrik olmam; herkesin bildiği üzere ben kadınlardan ziyadesiyle etkilenirim ve korkarım ki olurda bir Bizanslı kadın görürsem, kendi kontrolümü kaybedebilirim.”50

Arap kaynaklarında Bizans kadınları beyaz tenli, sarışın, ince uzun ve mavi gözlü olarak betimlenmiştir. Çekici göründükleri kesin olmakla beraber, Arap erkekleri üzerinde bu tür bir etki bırakmaları, ister istemez kadınları, erkekleri baştan çıkaran bir canlı olarak gösterme eğilimine sokar ve bunu takiben fitne kaynağı olarak Arap literatüründeki yerlerini alırlar. Fitne olarak gösterilmeleri ise Arap yazarları, kaçınılmaz bir şekilde Bizanslı kadınları sapkın olarak tasvir etmeye yönlendirir. En ünlü nesir yazarlarından biri olan Al Djahiz, Bizans kadınlarının eksize edilmediklerini ve bu nedenle de tüm dünyanın en utanmaz, pis kadınları olduklarını belirtir. Qadi Abdal Jabbar, evlenen Bizans kadınlarının çoğunlukla bakire olduğunu, bununla beraber evlenmeden cinsel ilişkiye girenlerin muhtemelen henüz annesinin

49 Barbara Hill, Bizans İmparatorluk Kadınları, çev. Elif Gökteke, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2003, s. 92.

50 Nadia M. El- Cheikh, Byzantine Women In Arabic Sources (8th 11th centuries), Journal of the

42 evindeyken zinaya başladığını kaydeder. Yine Jabbar, Bizans kadınlarının evliyken çarşıya çıktıklarında peçe takmadıklarını ve başı açık şekilde yüzünün bütün güzelliklerini göstererek insanların arasından geçtiklerini belirtir.51

Kadının güzelliği konusunda dikkati çeken başka bir olgu ise makyajdır. Bizans kilisesi ve kamuoyu, makyaja karşı önyargılıydı. Kadının giysiyle ya da makyaj yaparak vücudunu dışsallaştırması, herkesin gözüne sahip çıkması gerektiği bir ortamda hoş karşılanmamıştır. Gösterişli giyinen ve süslenen bir kadın, vücudunun değersiz dış görünüşünü değerli iç ruhundan üstün tutarak Tanrının iradesini bozuyordu. Bir elbiseden bir renkten ya da bir saç stilinden hoşlanmak, dışsal özelliklere çok fazla, erdemi geliştirmeye çok az ilgi duyulduğunu ortaya koyuyordu. Güzellik her şeyden önce, sınırsız kibri açığa vuruyordu. Yanaklarına allık süren, saçlarını boyayan ya da peruklarla ve kremlerle yaşını gizlemeye çalışan bir kadın şeytan Lucifer'le bir sayılıyordu. Tanrının bahşettiği görünüşe itiraz etmek sırf kibirdi ve Tanrı vergisi dünya kanunlarına karşı gelmeye kalkışmaktı.52 İleri sürülen düşünce şuydu: Nasıl bir çayır bakımsız bırakıldığında yeşerip güzel görünürse, kadının güzelliği de öyle ilgilenilmeyen bir şey olmalıydı. Revaçta olan diğer kıyaslamalar kadınların açan çiçeklerle ve ağaçlarla karşılaştırılmasıydı. İdeal açıkça ortadadır; kadınlar kozmetik ürünler kullanılmadan, doğal bir şekilde güzel olmalıydı ve dış görünüşleriyle uğraşmamalıydı.53

1.5.2. Kürtaj

Kadın dünyasındaki önemli konulardan biride kürtaj meselesidir. Önceki toplumların tümü gibi, Bizans İmparatorluğu'nda da çeşitli faktörler sebebiyle kürtaja

51 El Cheikh, s. 241.

52"Kilise giyim kuşam gibi meselelere de müdahale etmeye çalışmaktaydı. Özellikle Mısır'dan günümüze kalan tekstil ürünleri kıyafetlerin çoğunlukla desenlerle ve hatta resimli motiflerle süslendiğini göstermektedir. Mozaiklerden ve günümüze kalan mücevherler ile makyaj malzemelerinden (kaplar, küpler, esans kutuları) gördüğümüz kadarıyla kadınlar makyaj yapar ve mücevher takarlardı; ayrınca Ioannes Khrysostomos gibi kilise babalarının bu konudaki ayıplamaları ve güzel kıyafetlerle mücevherlerin sahtelik ve hilekarlıkla eşdeğer olduğuna dair retorik kinaye bu alışkanlığın ne kadar yaygın olduğunu kanıtlamaktadır. Güzel ipekler, makyaj ve mücevherlerle süslenen dünyevi kadınlara karşın, azizlerin sade erdemleriyle hakiki güzel olarak betimlenmeleri bir yana, süslenmek bunu karşılayabilecek kadar zengin olan kadınlar için gerçekten de ortak bir tarz olmuştu." (Cameron, s.

151.)

53Carla Casagrande, "Korunan Kadın", Kadınların Tarihi II, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2005, s. 95., Hill, s. 93.

43 ihtiyaç duyuluyordu: Zina, gayrimeşru ilişkiler ve fahişelik gibi olgular yeni dinde önemli değişiklikler bulunmasına rağmen devam ediyordu. Bununla beraber başka sebeplerin olduğu da görülebilir: Gençlik güzelliğinin korunması, bir kocadan intikam alma isteği ve aslında imparatorluğun hiçbir zaman karşı karşıya kalmamasına rağmen aşırı nüfus artışı problemine karşı doğum kontrol metodu olarak değerlendirilebilir. Özellikle cenin, miras ve servet meselelerinde gayrimeşru olarak doğmuşsa daha da ağır cezalandırmalar görülebiliyordu. Kürtajın gerçekten açıklanabilir tek sebebi annenin hayatının tehlike altında olma endişesi olarak bildirilmiştir.

Erken Roma yasalarında düşük ilacı sağlayan ya da hazırlayan ve onları kabul edenlerin hepsi cezalandırılıyordu. Kürtaja karşı ilk yasa Septimius Severus ve Antonina Caracalla' nın (195-211) hükümdarlık dönemi olan üçüncü yüzyıla denk geliyordu ve asıl endişe aslında kadın değildi; aynı zamanda yine, doğmamış çocukları da korumayı amaçlamıyordu. Ancak babaların, çocuk (döl) haklarını bozukları için annelerin hareketleri takip ediliyordu. Büyük Konstantin'in reformu (313) ile Hıristiyanlığın yükselmesi, özellikle çocukları ve bebekleri koruma meselesi başta olmak üzere, sosyal ahlakın değişiminde kritik bir noktaydı.54

Tıbbi sebeplerin dışında imparatorluk kanunları yasal kürtajı asla kabul etmedi. Iustinianus dönemi hukukçuları, özellikle Erken Roma kanunları da dahil, uzmandılar; kadınlar için cezalandırma, genellikle aforozdu. Kürtaj yapılmış ve kocada bunu görmezden gelmişse boşanma, evlenmeden gebe kalınmış ve akabinde kürtaj gerçeklemişse cismen cezalar verilebiliyordu. Isauria hanedanı döneminde bu cadılar ve para için ceninleri öldürenlere ölüm cezası verilmesi kararlaştırıldı. Makedon hanedanı döneminde önceki yasa koleksiyonlarına paralel olarak ebe ve doktorlarda, sosyal sınıflarına zarar vermiş olmaları sebebiyle, kürtaj yaptıranlarla bir tutulmuştur. On birinci yüzyıl Hexabiblos Koleksiyonunda, kürtaj için ilaç ve bitki temin edenler bir katil olarak değerlendirilmiştir.

Bizans kilise hukuku ısrarla, gönüllü olarak hamileliği engelleyenleri kınamasına rağmen, daha merhametli görünür. Kınamanın ilk kanıtı 314' deki Ankara Konsili'nde görülür. Sonraki kanonlarda gebeliği durduran kadınların, on yıl boyunca

54E. Paulakou, J. Lascaratos, S. G. Marketos., Abortions in Byzantine Times (325-1453), Vesalius, Cilt: 2, Sayı: 1, 1996, s. 20,21., Morrisson, s. 251.

44 kilise hayatından aforoz edildiği bildirilir. 691-692'deki Troullos Konsili aynı manevi ruh ile kürtajla cinayeti bir tutar.

Kişiliği Konstantinopolis' de iyi bilinen I. Iustinianus'un karısı Theodora evliliğinden önce bir kürtaj geçirmiştir. Ağzı oldukça bozuk olan Prokopius'un aktardığına göre, o yıllarda bir fahişe olarak yaşıyordu ve ısrarla düşük ilacı kullanıyordu. (Bu ilaçların katkı maddeleri 6. yüzyılda mevcut olmakla beraber oldukça da yaygındı.) Her ne zaman bu zorlukla karşı karşıya kalsa, gelişmemiş teknikleri kullanmaya alışkındı. Belki de evliliğinden sonra verimsiz olması bu tekrarlanan kürtajlarla bağlantılıdır.55

45

İKİNCİ BÖLÜM

BİZANS İMPARATORİÇELERİ VE 11 İLE 12 YÜZYILLARDAKİ