Bk. : Bakınız Çev. : Çeviren DLT : Dîvânu Lugâti’t-Türk Haz. : Hazırlayan Ed. : Editör
HAGEM : Halk Kültürleri Araştırma ve Geliştirme Müdürlüğü K.K. : Kaynak Kişi
KTÜ : Karadeniz Teknik Üniversitesi TDK : Türk Dil Kurumu
TFA : Türk Folklor Araştırmaları
TİGTHM : Trabzon İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü TTK : Türk Tarih Kurumu
TTSOT : Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası Tarihi TVS : Trabzon Vilayeti Salnamesi
t.y. : Tarih Yok vb. : Ve benzeri vd. : Ve diğerleri
GİRİŞ
Kültür bir topluma kimlik veren, onu diğer topluluklardan ayıran belirleyici unsurdur. Tarihin en eski ve güçlü kültürlerinden birisi olan Türk kültürü hem içerisinde barındırdığı çeşitlilik hem de yayıldığı coğrafya açısından dünyanın sayılı kültürlerinden birisidir. 20-90 doğu boylamları ile 33-65 kuzey enlemleri arasındaki 12 milyon kilometrekarelik alanda meskûn olan, Orta Asya steplerinden Avrupa ve Afrika’ya kadar uzanan bir coğrafyada hüküm süren Türk kültürü, tarihi süreç içerisinde birçok kültürü etkilemiş ve kendisi de onlardan etkilenmiştir. Orta Asya’dan batıya doğru gerçekleşen göçlerle Türk kültürü, zenginleşerek Anadolu’da yaşayan en kalıcı medeniyeti kurmuştur. Bu kültürün önemli bölgelerinden biri de başta Kıpçaklar olmak üzere, Oğuzlar ve umum Türk boylarının, Karadeniz’in kuzeyinden geçip Kafkasya hattı ve İran yaylası üzerinden yerleştiği Doğu Karadeniz Bölgesi’dir.
Türk kültürünün en canlı unsurlarından birisini oluşturan Trabzon ili kültürü, sahip olduğu farklı Türk boy ve topluluklarının çok katmanlı yapılarıyla, üretimleriyle Türk kültürünün renkli örneklerini bünyesinde barındırmaktadır. Günümüzde Trabzon ili sözlü ve maddi kültür sahası, bilimsel anlamda sistematik ve bütüncül olarak yeterince incelenmemiş; ilin maddi kültürel rotası çizilmemiştir. Ekonominin kültür endeksli yürütüldüğü küresel dünyada, sahip olduğu etnografik zenginliğe rağmen Trabzon ili halen yeterince tanıtılmamıştır. Bu bağlamda ortaya tez çalışmamızın amacı Trabzon ilinin kültür kadrolarının derlenmesi, derlenen kültürel unsurların tasnif edilmesi ve bilimsel yöntemlerle incelenmesidir. Bölgenin etnografyası ve maddi kültürü Kafkasya-Anadolu eksenindeki zengin geçişleri, tarihsel etkileşimleri aydınlatabilecek niteliktedir. Bu çalışmayla nitelikli bir kültür envanterine sahip olunacaktır. Bu bilimsel metin, bölge ile ilgili oluşturulacak kültür turizmi yatırımcılarına, bölge kültürünün müzelenmesi ve turizme kazandırılması noktasında, dünya kültür mirası listelerine dâhil edilebilmesi için gerekçe oluşturacak niteliktedir.
Araştırmanın Amacı
Trabzon, önü Karadeniz, arkası denize paralel uzanan dağlar ile çevrili ve dış dünyaya nispeten kapalı coğrafi şartlarının etkisiyle saha araştırmalarının zorlukla yürütüldüğü bir bölgedir. Yerel yönetimler de bu konuya gereken önemi vermemektedir. Bu sebeplerle Trabzon bugüne kadar bütüncül olarak derlenip incelenememiştir.
Bölge, içerisindeki derin vadilerle ayrı kültürel dokular barındırmaktadır. Buraların ticaret merkezlerine uzak olması ve coğrafi koşulları sebebiyle sanayi gelişmemiştir. Bu sebeple doğal ve kültürel zenginliği korunmuştur. Bu doğal ve kültürel zenginliğin bilimsel yeterliliğe sahip bir kadro
2
tarafından derlenip turizm sektörüne ve resmî makamlara sunularak bölgenin bir ekolojik turizm merkezi haline getirilmesi Trabzon ekonomisinin geleceğini kurtaracaktır. Tez çalışmamızın amaçları da bu doğrultuda olup şu şekilde listelenebilir:
1. Trabzon’un etnografik kültür varlığını doğal ortamı içerisinde tespit edip kayıt altına almak.
2. Tespit edilen kültürel varlığın Türk kültür dairesi içerisindeki yerini ve önemini ortaya koymak
3. Elektronik iletişim araçları ve teknolojinin etkisiyle günümüzde hızla yok olmaya başlayan maddi kültür unsurlarının tespit, tescil ve tasnif edilerek korunmasını sağlamak
4. Tespit edilen kültürel ürünlerin resim, video gibi dijital kayıtlarını alarak günümüzde kullanım sahası kalmamış olan veya kısa bir süre sonra kalmayacak olan kültürel unsurların bağlamı içerisinde gösterilmesini sağlayacak dijital arşivin oluşturulmasını sağlamak.
5. Popüler kültür ile geleneksel kültürün buluşacağı mekânların oluşturulması için kaynak teşkil edecek olan kültürel objelerin derlenmesini sağlamak.
6. HES, köyden kente göç vb. nedenlerle Trabzon’da boşalan kırsal arazilerin kültürel varlığının derlemelerle kayıt altına alınarak yok olmasını engellemek.
Araştırmanın Sınırları
Tez çalışmasının araştırma sınırları, coğrafi olarak Trabzon ilinin kırsalda Akçaabat, Araklı, Arsin, Beşikdüzü, Çarşıbaşı, Çaykara, Dernekpazarı, Düzköy, Hayrat, Köprübaşı, Maçka, Of, Sürmene, Şalpazarı, Tonya, Vakfıkebir, Yomra ilçe merkezleri ve köyleriyle, yaylalarla; merkezde ise Ortahisar ilçesiyle sınırlanmıştır. Bu bağlamda saha çalışmaları da Trabzon ili idari sınırları ile çevrelenmiştir.
Yöntem ve Verilerin Toplanması
Tez çalışmasının yöntemi belirlenirken halk biliminin geleneksel halk bilgisi ve maddi kültür kadrolarına dair yorumsamacı bir bakış açısı geliştirilmeye çalışılmıştır. Araştırmacılar tarafından ilgili konuya dair ortaya konan tespitler, yeni bir bakış açısıyla mukayeseli olarak ele alınmıştır. Tez çalışmasında ayrıca disiplinler arası okumalardan istifade edilmiştir. Tarih, coğrafya ve antropoloji alanında yapılan farklı çalışmalar, tez çalışmasının sınırlılıklarını belirlemede ve tespit edilen malzemenin değerlendirilmesinde çıkış noktalarını oluşturmuştur. Tarih okumalarında çıkış noktalarından bir tanesini Fuad Köprülü’nün 1943 yılı Belleten’de yayımladığı “Anadolu Selçuklu Tarihinin Yerli Kaynakları” başlıklı çalışma oluşturmaktadır. Köprülü’ye göre Anadolu Selçuklu tarihi Türk tarihinin önemli bir bölümünü teşkil etmesine rağmen halen karanlık bir dönemdir. XI-XIV. yüzyıllar arasında Anadolu sahası Gürcü, Ermeni, Bizans, Garp vb. kaynaklarda geçmesine rağmen Anadolu Selçukluları ve onların varislerine ait doğrudan kaynak pek azdır. Çalışma bu kaynakların mahiyetini ortaya koymayı amaçlar. Köprülü’ye göre Anadolu Türkleri arasında İslam dininin hangi diliyle yazılmış olursa olsun tarihi eserlerinin meydana gelmesi; Anadolu şehirlerinde fikir ve sanat hayatının inkişafına bağlıdır.
3
Köprülü neşredilmemiş vakayinamelerde bu karanlık noktaları aydınlatacak bilgiler olduğunu belirtmektedir. Bu bağlamda tarih yazıları, fetvalar, vakıf kayıtları vb. mahiyeti hakkında bilgiler vermektedir. Ayrıca yazılı edebi eserlerin de tarihi dönemlere ışık tutacağından bahsedip XI-XIV. yüzyıllar arası özellikle tekke-tarikat ve beylikler çevresinde gelişen edebi eserleri zikreder. Saltuk-name, Danişmend-name vb. edebi eserleri tarihi kaynak olarak kullanmak doğrudan değil ancak tamamen göz ardı edilmeyecek ölçütlerde uygulanmalıdır.
Bahaeddin Yediyıldız’ın 1985 yılında yayımladığı “Ordu Kazası Sosyal Tarihi” başlıklı eseri çalışmalardan bir diğeridir. Yazar Ordu ilinin 1455-1613 yılları arasındaki iskân ve idari sistem, içtimai zümreler ve nüfus verilerini incelerken hareket noktasını tahrir defterleri, tapu kayıtları, şeriye sicilleri, vakıf kayıtları ve vilayet salnameleri oluşturmaktadır. Tahrir defterleri, yer adları bir bölgenin Türk hakimiyetine ne zaman geçtiğine dair bize bilgiler vermektedir. Hangi iş kollarının tutulduğunu göstermektedir. Dolayısıyla zanaat, ticaret, tarım hakkında malumata sahip olabilmek için bu kaynakları incelemek gerekir. Tez çalışmasında tarihsel süreçte Trabzon’da yaşayan halklar, yapılan tarımsal ve hayvancılık faaliyetleri, kayıtlarda yer alan lonca teşkilatları ve meslek grupları, bunların ürettikleri el sanatları vb. konuları tespit edebilmek adına bu bağlamda tarihi kaynaklardan istifade edilmiştir.
Tez çalışmasının diğer sac ayakalarını oluşturacak disiplinler sosyal tarih ve beşerî coğrafya okumalarıdır. Fransız Annales ekolünün olaylardan oluşan geleneksel tarih anlatısı yerine, sorun ve insan faaliyetlerinin bütününe odaklı bir tarih anlayışı esasından hareketle mikro tarih ve beşerî coğrafya alanındaki çalışmalar çıkış noktası olmaları açısından incelenmiştir. Fernand Braudel’in (1949) Akdeniz adlı eserinde belirttiği gibi tarih; kültürel ve içtimai, kültürel ve siyasi, içtimai ve iktisadi, iktisadi ve siyasi ve bunlar gibi sayısız manzaralar arasındaki komşulukların, ortaklıkların ve sonsuz etkileşimlerin bir bütünüdür. Braudel eserinde Akdeniz’i eski dünyanın merkezi olarak konumlandırıp Doğu ve Batı’nın tam olarak ayrıldığı noktada Akdeniz’in hudutlarını yalnızca toprak ve onu çevreleyen deniz olarak görmemiş, sosyolojik olarak bireylerin sahip oldukları bireysel özellikleri de göz önünde bulundurmuştur.
Bu noktada Zeki Velidi Togan’ın Türk tarihinin birbirinden kopuk bağımsız coğrafyalar, dönemler yerine bütüncül olarak ele alınması fikri, Tahir Alangu’nun (1983) Türkiye Folkloru El Kitabı’nda belirttiği Anadolu’nun Türk kültürünün aktarımındaki köprü vazifesi, Kemal Üçüncü’nün (2014: 1058) “bir akarsuyun kaynağından denize veya göle varıncaya kadar geçtiği bütün alanın flora ve faunasını her türlü birikimini içererek denize ulaşması”ndan hareketle ortaya koyduğu “Türk kültür havzası” kavramlarını da zikretmek gerekmektedir. Türk milleti tarih boyunca yayıldığı geniş coğrafyada pek çok farklı kültürle karşılaşmış, bu kültürleri kendi bünyesinde bir potada eriterek kalıcı bir medeniyet kurmuştur. Doğu Karadeniz özelinde Trabzon yöresi de bu bağlamda Türk kültürünün önemli bir kavşak noktasını oluşturmaktadır. Farklı kültür dairelerini bünyesinde barındıran kent, Turanî kavimler İskit ve Kimmerler’in M.Ö. IX. yüzyıldan itibaren Anadolu’ya
4
gelişleriyle şekillenmiş, Anadolu Selçuklu, Anadolu Türk Beylikleri ve Osmanlı İmparatorluğu döneminde meskûn bir Türk yurdu halini almıştır. Tez çalışmasının amaçlarından bir tanesi tarihsel bağlamında bu kültür dairesine ait unsurları tespit edebilmektir.
Coğrafya okumaları tez çalışmasında yöntem olarak insanın mekânı nasıl adlandırdığı ve anlamlandırdığı üzerine bir çıkış noktası oluşturmaktadır. Coğrafi determinizmin çevrenin dayattığı koşulların insanı şekillendirdiği anlayışına Annales ekolünün karşı koyarak insanın bu koşullara mutlaka tepki koyacağına, bir kesinlikten ziyade ihtimalden bahsedilebileceğine dair görüşleri tez çalışmasının sınırlarını oluşturan dağlık Doğu Karadeniz Bölgesi’ndeki kültür anlamada önemli fikirler sunmaktadır.
Doğu Karadeniz Bölgesi’nde ve Trabzon ili özelinde Türk kültürünün tespitinde yukarıda zikredilen kaynak ve yöntemler tez çalışmasının yöntemini belirlemiştir. Trabzon bu bağlamda Türk kültürünün Orta Asya’dan uzanan kesintisiz kültür aktarımında önemli bir durak olarak ele alınmış, farklı disiplinlerden hareketle mevcut kültürel yapılar derinlemesine incelenmeye çalışılmıştır.
1. Literatür Araştırmaları
Kaynakların araştırılması sürecinde, çalışma sahasındaki kültür araştırmalarına kaynaklık edebilecek türdeki tarihi ve güncel literatür taranmıştır. Milli Kütüphane, Başbakanlık Osmanlı Arşivleri ve Başbakanlık Cumhuriyet Arşivindeki kayıtların yanı sıra tarihsel süreç içerisinde Trabzon kültür varlığını anlamak için diğer tarihi kaynaklar, seyahatnameler ve salnameler de gözden geçirilmiştir. Tespit edilen literatürün tasnif edilerek araştırmanın ilgili bölümlerinde tartışılacak şekilde düzenlenmesi ile kaynak taramaları tamamlanmıştır.
Yazılı tarihi kaynaklar arasında Trabzon Salnameleri, şeriye sicilleri, tapu tahrir defterleri ve bunlarla ilgili yapılan çalışmalar (kitap, tez, makale vb.) incelenmiştir. Ayrıca bölgeyle ilgili beşerî coğrafya, sosyoloji, tarih, antropoloji, ağız ve dil çalışmaları taranıp konuyla ilgili bölümler tespit edilmiştir.
Tez çalışmasının ikinci basamağında, alan araştırmasının gerçekleştirileceği yörelere dönük bilgi formları oluşturulmuştur. Araştırmada nicel araştırma tekniklerine de yer verilecek olmasına karşılık çoğunlukla nitel araştırma teknikleri (Kümbetoğlu, 2012) kullanılmıştır. Bu bağlamda nitel araştırmaya esas oluşturacak veriler halk bilimi alan araştırma yöntemleri kullanılarak tespit edilmiştir. Alan araştırmalarında “katılımlı gözlem” ve “görüşme yöntemi” kullanılmıştır. Saha araştırmasında tespit edilen malzemenin değerlendirilmesi işleminin tamamlanmasından sonra araştırmanın sonuçlarına dönük rapor hazırlanmıştır. Böylelikle bölge insanının dünyaya ilişkin algıları ile kendilerini kuşatan sosyal çevreyi nasıl değerlendirdiklerini ortaya koyma fırsatı yakalanabilmiştir. (Kümbetoğlu, 2012: 70)
5 2. Alan Araştırmaları
Tez çalışmasının bu safhasında nitel araştırmaya esas oluşturacak veriler halk bilimi alan araştırma yöntemleri kullanılarak tespit edilmiştir. Alan araştırmalarında “katılımlı gözlem” ve “görüşme yöntemi” kullanılmıştır. Görüşme veya mülakat da diyebileceğimiz bu yöntemin kullanılması durumunda derlemeci ve anlatıcı-icracı bir arada bulunmaktadır. Derlemecinin önceden hazırladığı sorular veya görüşme sırasında kendiliğinden doğan sorular derlemeci tarafından, “kaynak kişi” adı verilen anlatıcı-icracıya yöneltilir. Sorulan sorular ve alınan cevaplar, yazılmak suretiyle ya da ses-görüntü kaydediciler kullanılarak kaydedilir. Görüşme yöntemi, halk bilgisi ürünlerinin ve icra ortamının derlenmesinde yaygın olarak kullanılan bir yöntemdir (Ekici, 2011; Goldstein, 1977). Tez çalışmamızda da katılımlı gözlem ve görüşme yöntemleri kullanılmıştır. Anlatıcı-icracılara sorulan sorular için daha önceden Metin Ekici tarafından yayımlanan “Halk Bilgisi Derleme ve İnceleme Yöntemleri” (2011) adlı eser ile Hamit Zübeyir Koşay tarafından hazırlanan “Etnografya ve Folklor Kılavuzu” (1939) adlı eserde yer alan konu ile ilgili sorulardan yararlanılmıştır. Bunun yanında araştırma ve mülakat formları, genel nitelikte bir yol haritası niteliğinde olmuştur. Söz konusu formların halk biliminin doğası gereği mutlak ve kesin olması mümkün olamayacağından, alan araştırmalarında mülakat formlarındaki hususların dışında yeni malzemelerin tespit edilmesi halinde, formlar genişletilerek, çalışmanın içerik çeşitliliği desteklenmiştir.
3. Elektronik Ortam Araştırmaları
Son yıllarda artan internet erişim ağıyla birlikte Trabzon kültürünü ele alan sosyal paylaşım siteleri, köy, kasaba, ilçe ve ile ait kültürel paylaşımlar yapan sayfalar takip edilerek yapılan paylaşımlar değerlendirmeye alınmıştır. Araştırma için yol gösterici nitelikte olan paylaşımlardan bu surette istifade edilmiştir.
Verilerin Değerlendirilmesi
Tez çalışmasının literatür taramasıyla ve alan araştırmalarından sonra elde edilen verilerin tasnifiyle incelenecek konular oluşmuştur. Ses ve görüntü kayıtları deşifre edilmiş, metne aktarılmıştır. Literatür araştırmasında Türk halk bilimi çalışmalarında kullanılan taslak bir kılavuz da daha sonra elde edilecek bilginin tasnifinde kullanılmak üzere hazırlanmıştır.
Elde edilen veriler ışığında tez metninin konuları ve alt başlıkları oluşturulmuştur. Türk halk bilimi çalışmalarında kullanılan kılavuzlardan yola çıkılarak hazırlanan tasnif, eldeki yeni veriler ışığında güncellenmiş ve ortaya özgün bir tasnif çıkarılmıştır. Çalışmanın her bir konu başlığında öncelikle literatür bilgisi verilmiş, daha sonra sahada elde edilen verilerin mevcut kültürdeki yeri mukayeseli biçimde incelenmeye çalışılmıştır. Bölüm sonlarında ise o başlığa ait bir değerlendirme yapılmıştır.
BİRİNCİ BÖLÜM