Kentleşme Ekonomileri

Kentleşme ekonomileri yığılma ekonomilerinin ikinci tipidir. “Kentleşme Ekonomileri” (urbanization economies) farklı sektörlerdeki firmaların kent içinde kümelenmesinden meydana gelen dışsal ekonomilerdir. Başka bir değişle, belirli bir kent alanındaki toplam üretim ve toplam çıktının artışı, firmaların üretim maliyetlerinin azalmasına neden oluyorsa, bu dışsallıklara “kentleşme ekonomileri” denilmektedir (O’Sullivan, 2000:32). Kentleşme ekonomileri yerel ekonomi veya nüfusun ölçeğinden ileri gelen maliyet tasarruflarıdır ve belli bir sanayi ya da sektör için dışsal nitelikte olup, yerleşim biriminin ölçeğinden kaynaklanır (Bingöl, 1998:9).

Kentleşme ekonomileri yerelleşme ekonomilerinden iki hususta ayrılmaktadır. İlk olarak, kentleşme ekonomileri, yerelleşme ekonomileri gibi tek bir sanayi ölçeğinde değil, kent bütününde ortaya çıkar. İkinci olarak, kentleşme ekonomileri yerelleşme ekonomilerinde olduğu gibi sadece tek bir endüstriye dahil olan firmalar için değil, kentteki tüm firmalar için geçerli olur. Yerelleşme ekonomileri belli bir sanayinin büyümesinden meydana çıkan etkilerdir, kentleşme ekonomileri ise, bütün metropolitan ekonominin büyümesinden meydana çıkmaktadır (Hanson, 2000:4-5). Örneğin kentsel ekonomiler olduğunda, kurulan bir software firması software sanayi dışındaki firmalar için de yarar sağlamaktadır (ara malların düşük maliyeti, emek havuzundan faydalanma

ve bilgi dağılımı) ve bu yararlar üretimi ve diğer sanayilerdeki emek talebini arttıracaktır.

Kentleşme ekonomileri bir kentteki farklı endüstri firmaları arasındaki dışsal ekonomileri yaratırken yerelleşme ekonomileri bir endüstriye ait firmalar arasında dışsal ekonomiler yaratmaktadır. Firma düzeyinde hem kentleşme hem de yerelleşme ekonomileri dışsaldır, ancak endüstri düzeyinde yerelleşme ekonomileri içseldir.

Kentleşme ekonomileri, firmalar ve sanayiler için dışsal olan ekonomiler olduğu için burada hangi sanayi faaliyet gösterirse göstersin, tüm firmalar için bir kazanç söz konusu olur (Schmitz ve Nadvi, 1999:1504). Hoover’a göre yerelleşme ekonomileri sanayiye özgü yığılma ekonomileri ve kentleşme ekonomileri kente özgü yığılma ekonomileridir. Bu yığılma ekonomileri sektörlerin ve firmaların sınırlarına göre değişmektedir (Mccann, 2001:1504).

Kentleşme ekonomileri yerelleşme ekonomileri ile aynı nedenlerden dolayı meydana gelmiştir. Aralarındaki fark, kentleşme ekonomileri için firmaların aynı endüstride bulunma kısıtının olmamasıdır. Kentleşme ekonomilerinin ortaya çıkması için aynı coğrafi alanda farklı endüstrilerin faaliyet göstermesi gerekir (Glaeser vd., 1991:258-259). Sanayini giderek kalabalıklaşması, faaliyette bulunan firma sayısının artması endüstriyel iklimin doğmasına neden olur. Bu endüstriyel iklim ise, firmaların belirli zamanlarda talep ettikleri bazı hizmetleri arz eden firmaların kurulması için uygun ortam oluşturur. Kentleşme ekonomilerinin egemen olduğu kentlerde endüstriyel çeşitlilik oluşmaktadır (Hanson, 1994: 1-3). Farklı endüstrilerdeki firmalar da aynı tedarikçi firmadan ara malı sağlayabilir, iş ve kamu hizmetlerinin sağlanmasında ortaya çıkan ölçek ekonomilerinden yararlanabilir.

Farklı sanayilerdeki firmalar, aynı hizmet arz edicisini paylaşır. Böylece (banka, sigorta, mali müşavirlik, uzman avukatlık büroları, dağıtım şirketleri, reklam şirketleri, analiz laboratuarları, oteller, temizlik firmaları, yemek firmaları vs.) gibi iş hizmetlerinin ve kamu hizmetlerinin (otoyollar, okullar, yangından korunma vs.) temininde ölçek ekonomilerinin gerçekleşmesi sağlanarak genel girdi maliyetleri azaltılacaktır (O’Sullivan, 2000:32). Farklı endüstrilerden birçok firmanın aynı yersel alana yığılması kamu hizmetlerinin çıktısını arttırmakta ve sabit sermayenin daha etkin kullanımına izin vermektedir.

Bir kente ilişkisiz alanlarda faaliyet gösteren birçok firmanın yerleşmesi, bu firmalar tarafından paylaşılan girdi için taşıma maliyetlerini azaltır. Firmaların kent alanında bulunmalarının nedeni yerel talebin güçlü ve yüksek olmasıdır. Büyük ve endüstriyel

anlamda çeşitlenmiş kentler geniş bir işgücü havuzu sağladığı için istihdam hacminde istikrar sağlar. Bir endüstride iş olanakları azaldığında diğerleri ortaya çıkan işgücü fazlasını istihdam edebilirler. Araştırma maliyetleri ve hareket maliyetleri büyük kentlerde daha düşük olması firmaların çalışma kapasitelerini daha kolay arttırıp azaltabilmesini sağlamaktadır. Bir kentte belli bir sanayinin kurulup gelişmesi sonucunda çalışan sayısının dolayısıyla yerel talebin artması, kent içinde diğer ekonomik faaliyet dallarının da kurulmasına yol açacağı görüşü savunulmaktadır.

Kentleşme ekonomileri görüşüne göre bir şehirdeki farklı sanayilerin büyüme hızları arasında pozitif bir korelasyon vardır.

Yığılma ekonomileri içerisinde kentleşme ekonomileri belirleyici konumda ise firmalar daha fazla endüstriyel çeşitlenmenin olduğu büyük kentlere doğru yönelecektir.

Büyük kentlerde sosyal ve kültürel faaliyetlerin fazla olması, sanayinin ihtiyacı olan işçileri bu bölgeye daha kolay çekmektedir (Ottivano ve Thisse, 2002:432). Ayrıca değişik sanayilerde faaliyet gösteren firmaların bir araya toplanmaları yeni ürünler geliştirmeye ve üretim aşamalarında yenilikler yapmaya olanak tanımaktadır. Üretimde verimliliğin artışı, ilişkili faaliyetlerin ortak bir coğrafi alanda yığılmaları ile mümkün olmaktadır. Kentleşme ekonomileri, aynı mekanda birçok ürün için uzmanlaşma sağladığı gibi, endüstriler arasında ekonomik faaliyetlerin koordinasyon maliyetinin azalması yönünde de önemli etkilerde bulunmaktadır.

Bazı sanayiler yüksek uzmanlık istemektedir. Bu sanayilerde çalışacak uzman elemanlar hem yüksek ücret alırlar hem de gelir düzeylerine uygun bir sosyal yaşantı sağlayabilecekleri büyük kentlerde yaşamak isterler. Bu nedenle yüksek uzmanlık isteyen faaliyetlerle uğraşan firmalar, büyük merkezler çevresinde kuruluşlarını gerçekleştirme zorunluluğu duyar. Doğal kaynaklara bağlılık gibi çeşitli nedenlerden dolayı kent çevresinde kurulamayan firmalar ise, firmanın bulunduğu yerde sosyal tesislerin kurulması yoluna gider. Bu durum büyük kentlerin sağladığı avantajların firmalar tarafından karşılanmasıdır ki firmaların maliyetlerini oldukça arttırmaktadır (Hanson, 2000:6-7). Bununla birlikte tüm yerel ekonominin büyüklüğünün artması sanayinin maliyetlerinin azalmasına neden olur. Büyük kentler küçük kentlerde olmayan malları ve hizmetleri sunmaktadır. Kent alanlarında bulunan alışveriş merkezlerinde çok çeşitli mallar bulunur ve müşteriler istedikleri bütün malları tek bir yerden satın alabilir.

Tüketiciler çok çeşitli ürün sunduğu için kentleri tercih etmektedir (Brakman vd., 2001:134).

Yığılma ekonomilerinin etki gücüne bağlı olarak farklı büyüklükte kentler oluşmaktadır. Küçük ve orta çaplı kentler yerelleşme ekonomilerinin hakim olduğu yerlerde ortaya çıkarken, büyük kentler kentleşme ekonomilerinin hakim olduğu yerlerde ortaya çıkmaktadır. Tekstil, gıda vb. gibi yerelleşme ekonomilerinin etkili olduğu endüstriler küçük ve orta çaplı kentlerde kümelenirken, moda-giyim, medya-yayıncılık gibi kentleşme ekonomisine ihtiyaç duyan sanayiler büyük metropol kentlerde toplanmaktadır.

2.1.1.2.1. Alışveriş Dışsallıkları

Bir malın mümkün olan en düşük maliyetle üretilmesinin yanı sıra üretilen malın pazarlanması da firmalar için oldukça önemli bir yer tutmaktadır. Bir çok firma ürünlerini pazarlayabilmek için aynı konuda faaliyette bulunan firmaların faaliyette bulunduğu yöreleri kuruluş yeri olarak seçerek, o yörede hazır alıcılardan yararlanarak pazarlama sorunlarını çözmeye çalışır. Bu şekilde, sanayinin kalabalık olduğu yerlerde kurulan firmalar, o bölgeye gelen diğer firmaların müşterilerinin bir kısmını kendilerine çekerek önemli bir dışsal ekonomi sağlar (Berliant ve Konishi, 2000:291). Yeni kurulan firmalar da, yerleşik firmaların müşterilerden yaralanmak için diğer firmaların toplandığı alanlarda kurulmayı tercih eder. Aynı şekilde alıcılar da firmaların yığıldığı yerlere yönelerek çok sayıdaki üretici ve satıcıdan yararlanmak isterler.

Alışveriş dışsallıkları, pazarlamadaki yığılma ekonomilerinin ticaret firmalarının kümelenmesini nasıl sağladığını, bunun sonucu olarak pazara dayalı küçük kentlerin gelişmesini ve bu kentteki perakendeci yoğunluğunu açıklamaktadır. Eğer bir mağazanın satışı diğer mağazaların yer seçimini etkilerse, “alışveriş dışsallığı” meydana gelmiş demektir. Farklı ürünler satan iki firma yan yana yerleştiğinde her ikisinin satışlarında bir artış görülürse, alışveriş dışsallığını oluşmuş demektir. Her bir firma diğerden faydalanarak tüketicileri kendilerini çekmiş ve perakendeci kümelerin oluşmasını sağlamıştır. Bu alışveriş dışsallıkları firmaların ilgili ürünleri satarak perakendeci kümelerinin oluşmasını sağlamaktadır. Bazı perakendeci kümeler pazar kentini geliştirirken, büyük kentlerde oluşan diğer kümeler alışveriş merkezleri, hipermarketler ve kent merkezinde alışveriş alanları oluşturmuştur. Alışveriş dışsallıklarını oluşturan iki tip ürün vardır: “eksik ikame” ve “tamamlayıcı mallar”dır (O’Sullivan, 2000:36-38).

Eksik İkameye Dayalı Alışveriş Dışsallıkları

Eğer iki mal birbirinin benzeri fakat özdeş değilse bunlara “eksik ikame” denir.

Örneğin, bir manav açılmak istenirse büyük bir süpermarketin yanına kurulmaz. Diğer

manavların arasında uygun bir yer aranır. Aynı şey eczaneler, kasetçiler, dişçiler vb. için de söylenebilir. Fakat perakende ticaret sayımının alışveriş malları (shopping goods) denilen başka bir kategorisi vardır. Alışveriş malları, müşterilerin satın almadan önce fiyatları ve kalitelerini karşılaştırmak için zaman harcadıkları mallardır. Üç firma tarafından sunulan 3 farklı araba ele alındığında; arabalar aynıdır fakat şekil, renk ve özellikler bakımında farklı performanstadır. Arabalar arasındaki fark gizlidir, karşılaştırma yapmak için araba satıcıları arasında gidip gelerek zaman harcamak ve ulaşım masrafları yapmak gerekmektedir. Eğer bu satıcılar bir küme oluşturursa bu karşılaştırma maliyetlerini azaltarak tüketicileri kümeye çekeceklerdir (Berliant ve Konishi, 2000:292). Genellikle bu nedenlerden kentlerde bir çok araba satıcısı diğer satıcılarının çevresine yerleşmektedir. Ana cadde kenarlarında araba satıcıların yan yana sıralandığı bir hat bulunmaktadır. Araba satıcıları karşılaştırmalı alışverişten yaralanmak istemekte, bu nedenle rakiplerinin yakınına yerleşmektedir. Aynı marka araba satan firmalar ise birbirine yakın yerleşmek istememektedir. Araba satıcıları farklı marka araba satan satıcıların çevresine yerleşir. Bir Ford satıcısı bir başka Ford satıcısının yanına yerleşmek istemez. Satıcılar bu şekilde kümelenerek müşterileri çekme maliyetinden ve reklam ve promosyon maliyetlerinden tasarruf eder. Bu alışveriş etkisi kent alanındaki bütün sanayilere uygulanabilir (Mcdonald, 1997:39). Benzer ürünleri satan firmaların kümelenmesi alışveriş maliyetlerini azalmasına ve potansiyel alıcıların artmasına neden olur. Bazı perakendeciler kent merkezinde kümelenirken, bazıları alışveriş merkezlerinde ve hipermarketlerde kümelenir.

Tamamlayıcı Mallara Dayalı Alışveriş Dışsallıkları

Firmalar tamamlayıcı mallar sattıklarında da kümelenmeler oluşabilir. Tamamlayıcı mallar çoğu kez aynı alışverişte satın alınmaktadır. Örneğin, bir tüketici pantolon ve ayakkabıyı alışverişe çıktığında aynı zamanda satın alır. Eğer ayakkabı mağazası pantolon mağazasının yanında olursa dolaşma maliyeti daha az olacaktır. Ayakkabı mağazası pantolon mağazasının varlığından faydalanacaktır çünkü bu mağazalar birlikte tüketiciler için one-stop alışveriş sağlayacaktır. Bu alışverişin faydalarından dolayı, firmalar tamamlayıcı malları satmak için alışveriş merkezlerinde, hipermarketlerde ve kent merkezlerinde kümelenmektedir.

Sonuç olarak perakende yığılma ekonomileri çeşitli tipteki perakendeci kümelerini oluşturan alışveriş ile ilişkilidir. Bazı mallar için, perakendeciler ana cadde boyunca perakendeci şeridi oluşturur, örneğin arabaları sıralarlar. Diğer perakendeciler ise, alışveriş merkezlerinde, hipermarketlerde ve kent merkezlerinde kümelenir. Bu kümeler

hem eksik ikamelerin (farklı kuyumcu mağazaları) hem de tamamlayıcıların (yiyecek ve içecek, kıyafet ve ayakkabı) karışımını sağlayarak, karşılaştırmalı alışverişe ve one-stop alışverişe izin vermektedir. Kümelenme yerine isole edilmiş tek bir yerde satış yapan satıcıyı seçen perakendeci, alışveriş dışsallıklarının etkisi altında olmayacaktır.