Dinamik ve Statik Yığılma Ekonomileri

Yığılma ekonomilerinin sınıflandırılmasında diğer bir ayrım statik ve dinamik yığılma ekonomileridir. Bu ayrım, yığılma ekonomilerinin yarattığı etkinin niteliğine göre yapılan sınıflandırmadır. Yığılma ekonomilerinin statik yada dinamik etkisi olan nitelikte olması, yığılma ekonomilerinin yerelleşme ya da kentleşme ekonomilerinden kaynaklanmasına bağlı değildir. Yerelleşme ve kentleşme ekonomileri statik ya da dinamik nitelikte olabilmektedir.

Statik yığılma ekonomileri maliyetler üzerinde bir defa olmak üzere ortaya çıkan olumlu dışsal ekonomilerdir. Örneğin, yerel ekonominin büyümesine bağlı olarak, ara malı üretiminde ortaya çıkan ölçeğe göre getiri sonucu maliyette bir azalma, statik yığılma ekonomisidir.

Dinamik yığılma ekonomileri ise, yığılma faktörlerinin endüstrideki maliyetleri azaltma yönünde sürekli etki yapması, olarak anılır. Bir dışsal etkenin geçmişteki düzeyinin bugünkü çıktı ve verimlilik düzeyine olan etkisinin, sanayi çıktısında sürekli artışa neden olmasıdır (Bingöl, 1998:7). Belirli büyüklükteki merkezde dinamik yığılma ekonomileri endüstrinin ortalama ve marjinal maliyet ekonomilerini tekrar tekrar aşağıya kaydırır.

Dinamik yığılma ekonomilerinin en önemli kaynağı, bilgi birikimi ve dağılımıdır.

Bir firma yeni bir ürün geliştirir yada üretim teknolojisinde gelişme sağlarsa, diğer firmalar bu firmayı taklit ederek bilgisinden, yaratıcılığından yararlanır. Bilgi birikiminden kaynaklanan dışsal ekonomiler, firmanın yıllarca üretim yapması sonucu elde ettiği tecrübeye dayanır. Firma ne kadar eski, uzun süreden beri üretim yapıyorsa, o kadar deneyimli sayılır ve deneye dayanan maliyet avantajı artar. Dinamik dışsal ekonomiler bir endüstride başlangıç önceliğine (initial advantage) ya da ilk sıçramayı yapan ülkeleri avantajlı duruma getirebilmektedir (Krugman ve Obstfeld, 2000:153).

Dinamik dışsallıklar, genel olarak teknolojik dışsallıklar içeriğine sahiptir. Bir firma ya da endüstride gerçekleşen bir yenilik, bilgi yayılmaları yolu ile piyasa mekanizmasına dahil olmadan diğer firma ve endüstrilere olumlu dışsallıklar sağlayıp verimliliklerini arttırmaktadır. Dinamik dışsallıklar, belli bir yörede önsel/tarihsel bilgi birikimlerinin şimdiki dönemdeki verimlilik ve istihdam üzerindeki rolü ve etkisi ile

doğrudan bağlantılı olan bir kavramdır. Kentlerdeki bireyler ve firmalar sürekli iletişim olanağının bir sonucu olarak kolayca bilgi alışverişinde bulunabilirler. Bu şekilde oluşan bilgi yayılması, tipik dışsallık etkileri ortaya koyar. Bu etkileşimin devamlılığı, ancak bireylerin yakın yerleşmeleri, belirli coğrafi alanlarda yığılmaları ile sağlanabilmektedir (Küçüker, 1998:62-63).

Dinamik yığılma ekonomilerinin temeli üretim ve bilginin kullanımıdır. Krugman’a göre (1991), bilgi ve bilgi dağılımı hikayenin önemli bir parçasıdır, fakat yığılma ekonomileri emek pazarı ve ara mal pazarlarının etkileriyle de bağlantılıdır. Bilgi dağılımından ortaya çıkan dışsal ekonomiler verimlilik düzeyi yada bir ülkenin ekonomik büyüme oranını önemli ölçüde etlkilemektedir. Bu görüş Romer (1986), Lucas (1988) ve Porter (1990)’ı kapsayan birçok bilim adamı tarafından da saptanmıştır. Bilgi dağılımı önemli ise, insanların ve firmaların birbirlerine yakın olduğu kent alanlarında, bu dağılımın daha da önemli olduğu ortadadır. Bilgi dağılımlarının genel düşüncesi, test edilebilir bir hipotez kurmak için çok belirsizdir (Mcdonald, 1997:343).

Dinamik yığılma ekonomileri, statik yığılma ekonomilerinde olduğu gibi piyasa yapısının niteliğine ve bilgi kaynağına göre ikiye ayrılmaktadır. Bilgi yayılmaları aynı endüstri içinde ya da farklı endüstriler arasında gerçekleşebilir. Buna göre dinamik dışsallık türleri aynı endüstride yer alan yerel firmalar arasında bilgi yayılımı ile ortaya çıkan ve tekelci piyasa yapıları ile uyumlu “Marshall-Arrow-Romer (MAR) Dışsallıkları” ve farklı endüstriler arası bilgi yayılımı ile ortya çıkan ve rekabetçi piyasalar ile uyumlu “Jacobs Dışsallıkları” olarak ikiye ayrılmaktadır (Lucio vd., 2002:

242-243). “Porter Dışsallıkları” bir ara durum niteliğindedir, bilgi yayılması ve büyümenin sağlanması için rekabetçi piyasaların daha uygun olduğunu ileri sürerken bilgi yayılımın en etkin şekilde aynı endüstriye dahil firmalar arasında gerçekleştiğini ifade eder (Kıymalıoğlu, 2004:371-372).

2.1.1.3.1. Marshall-Arrow-Romer Dışsallıkları

Marshall-Arrow-Romer (MAR) dışsallıkları, aynı sanayi içinde faaliyette bulunan yerel firmaların birbirleriyle iletişimleri ve karşılıklı etkileşimleri sonucunda oluşur.

Firmaların belirli bir sanayi dalında yoğunlaşmalarının, aralarındaki bilgi yayılması sürecini kolaylaştırarak ekonomik büyümeye neden olduğunu ileri sürmektedir. Statik anlamda endüstri içi yerel dışsallıklara, yani yerelleşme ekonomilerine karşılık gelmektedir. Bir firmada ortaya çıkan yeni bir bilgi, aynı sanayi içindeki diğer firmalara bedelsiz olarak yayılır ve böylece diğer firmların da verimliliğini arttırır. Bilgi, firmadan

firmaya giden iyi eğitimli çalışanlarla, iş toplantıları ve konferanslarla, gözlemleme yoluyla, rakiplerin üretimlerini kopyalayarak, sanayiye sunulmak üzere kentte yapılan eğitim ve gelişme programları ile taşınmaktadır (Mcdonald, 1997:345).

MAR dışsallıkların yararlanabilmek için, firmaların coğrafi olarak yakın yerleşmesi zorunluluktur. Ancak MAR teorisine göre yenilikleri ortaya koyanlar, yeni fikir ve buluşların bedel ödenmeksizin taklit edileceğinin ve geliştirileceğinin farkındadırlar. Bu durum yeni firmaların ar-ge faaliyetlerinin azalmasına neden olacaktır (Kıymalıoglu, 2004:372). Yenilikçi firmalar ancak kendi geliştirdikleri yenilikler üzerine tekel oluşurabildikleri durumda bu dışsallıkları içselleştirebilmektedir. Bu nedenle, yerel tekelci piyasa yapısı, teknolojik dışsallıkların içselleştirilmesine olanak tanıdığı için yenilik ve büyüme için daha uygundur (Glaeser vd., 1991:256-257). MAR dışsalıklarının etkili olduğu sanayileri barındıran kentler, bir ya da birkaç yakın ilgili ihracat faaliyetinde yoğunlaşmaktadır. Uzmanlaşma, ölçek ekonomilerinden bütünüyle yararlanmayı sağlamaktadır. Ayrıca, standardize edilebilmiş üretim faliyetleri, çoğunlukla daha küçük boyutlu uzmanlaşmış kentlerde gerçekleşmektedir.

2.1.1.3.2. Porter Dışsallıkları

Dinamik yerelleşme dışsallıkları içerisinde MAR dışsallıklarından piyasa yapısı açısından ayrılan Porter dışsallıkları, MAR dışsallıkları gibi bilginin en iyi endüstri içinde yayıldığını kabul etmektedir. Porter’a göre coğrafi olarak yoğunlaşmış ve uzmanlaşmış sanayilerde bilgi yayılması için en uygun ortam, rekabetçi piyasalardır.

Yerel rekabet ve taklitçilik, firmaların kendi fikirlerini geliştirmelerini hızlandıran bir unsurdur, bu durum firmalar üzerinde yenilik yapmak anlamında bir baskı oluşturmaktadır. Porter, teknolojik olarak yenilik ortaya koyamayan firmaların rekabet güçlerini kaybettiklerini savunur. Porter modelinin temel önermesi şudur: Dışsallıklar en çok rekabetçi endüstrilerin coğrafi olarak uzmanlaştığı kentlerde ortaya çıkar ve bu yerel rekabetin sonucunda kentsel büyüme hızlanır.

2.1.1.3.3. Jacobs Dışsallıkları

Jacobs dışsallıkları, yerel ekonomik yapıdaki çeşitliliğin firmalar arasındaki bilgi yayılması sürecini, dolayısıyla ekonomik büyümeyi belirlediğini ileri sürmektedir.

Statik bağlamda kentleşme ekonomilerine karşılık gelmektedir. Jacobs, MAR ve Porter dışsallıklarının aksine, en önemli bilgi transferinin farklı endüstriler arasında gerçekleştiğini ve uzmanlaşma yerine endüstriyel çeşitlenmenin büyüme için daha önemli olduğunu savunmaktadır. Başka bir değişle, yenilik ve büyümeyi hızlandıran etken, coğrafi-endüstriyel uzmanlaşma değil, farklı endüstrilerin birbirine olan coğrafi

yakınlığıdır. Jacobs dışsallıkları endüstriyel çeşitlenme ve rekabetçi piyasa yapısında kentleşme ekonomilerine benzer etkiler ortaya koymaktadır.

Jacobs (1969) modelinde bilgi yayılması yerel ortamın çeşitliliğinden kaynaklanmaktadır. Farklı sektörler arasındaki bilgi değişimi, bir sektör içindeki bilgi alışverişine göre daha verimlidir. Üretimde daha fazla yeni fikirler harekete geçmektedir. Endüstriyel açıdan çeşitliliğin sağlandığı kentlerde, fikir çeşitliliği ve yayımı çok daha kolaydır. Jacobs dışsallıklarının oluştuğu moda, medya ve birçok hizmet faaliyeti (turizm, finans piyasaları, reklamcılık, ar-ge gibi) metropol alanlarının oluşumunu sağlamaktadır. Buna göre endüstriyel çeşitlenmesi daha büyük ve piyasa yapıları daha rekabetçi olan kentler, daha hızlı büyümektedir (Henderson, 1997:450-451). Gerçekten bazı sanayilerin doğma nedeni, belli bir sanayideki firmaların yeni ürün yada hizmet eksikliğinin farkına varması ve bu sanayiyi geliştirmek için harekete geçmesidir. Jacobs için yeni ürünlerin ve yeni teknolojilerin üretilmesi tekdüzelikten (uniformity) daha çok çeşitlilik (diversity)dir.