Kültür ve Tabiat Varlklar

Kültür varlklar, geçmi ile günümüz toplumu arasnda ba
kuran mallardandr. Tabiat varlklar ise, kamu sa
l
 ve esenli
i ile turizm açsndan büyük öneme sahiptir. Tanmaz kültür varlklarnn hepsi, devlet mülkiyetinde olmayp kimi kültür varlklar özel mülkiyette bulunmasna ra
men, kültür varlklarnn sradan mallar olmamas nedeniyle üzerindeki mülkiyet hakk152 her ne kadar kstlanm olsa da; bu kstlamalara ra
men varlklarn üzerindeki özel mülkiyeti devam ettirmektedir153_.

151 _{Azrak, Ali Ülkü, Türkiye’de Madenlerin Hukuki Rejimi Üzerine Düünceler, HD, Y.1, S,2,} A
ustos, 1980, s.3; Ayn yönde bkz. Krba, s.13; Giritli, Bilgen, Akgüner, s.740.

152 _{Kültür ve tabiat varlklar üzerindeki mülkiyet sorununa ilikin tartmalar için bkz.Sancakdar} O
uz, Tanmaz Kültür ve Tabiat Varlklarnn Korunmas ve Yargsal Denetimi, Seçkin, Ankara, 2010, (kültür ve tabiat varlklar), s.83 vd.

153 _{Özel Sibel, 5226 Sayl “ Kültür ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu
le Çeitli} Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun” Üzerine Bir Deerlendirme, ÜHFM, C.LXIII, S.1-2, 2005, s.129-130.

35 Kültür varlklar, sadece tanmazlardan ibaret olmayp tanrlar da pekâlâ kamu mal vasfna sahip olabilirler154_{. Bu mallarn oluturdu
u kategori, sahipsiz} mallar içinde di
er mallar gibi düzenlemeye de
er görülmütür. Nitekim Anayasa tarih kültür ve tabiat varlklarnn korunmas konusunda 63. maddede “Devlet, tarih,

kültür ve tabiat varlklarnn ve de
erlerinin korunmasn sa
lar, bu amaçla destekleyici ve tevik edici tedbirleri alr. Bu varlklar ve de
erlerden özel mülkiyet konusu olanlara getirilecek snrlamalar ve bu nedenle hak sahiplerine yaplacak yardmlar ve tannacak muafiyetler kanunla düzenlenir.” hükmünü düzenlemitir.

Bu mal kategorisindeki mallar korumaya ilikin çkarlan kanunlardan biri, 2863 Sayl Kültür ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu’dur. Kanunun 2. maddesine göre, “Bu Kanun; korunmas gerekli tanr ve tanmaz kültür ve tabiat

varlklar ile ilgili hususlar ve bunlarla ilgili gerçek ve tüzelkiilerin görev ve sorumluluklarn kapsar.”

2863 sayl Kanunun 3. maddesine göre, "Kültür varlklar; tarih öncesi ve

tarihi devirlere ait bilim, kültür, din ve güzel sanatlarla ilgili bulunan veya tarih öncesi ya da tarihi devirlerde sosyal yaama konu olmu bilimsel ve kültürel açdan özgün de
er tayan yer üstünde, yer altnda veya su altndaki bütün tanr ve tanmaz varlklardr”. Yasa koyucu bu tanmlama ile arkeolojik nitelikleri a
r

basan ya da arkeolojik niteliklere öncelik veren bir tutum taknmtr. Fakat Kültür varlklarnn tarih öncesi ya da tarihi devirlere ait olmas noktasndaki belirlemeye sadk kalnmamasnn neticesinde, kültür varl
 olarak tescil kararlarnda günümüzde yaplm, henüz faydal ömrünü tamamlamam yaplarn dahi kültür varl
 olarak tescil edilebildi
i pratikte görülebilmektedir155_.

Ayn kanuna göre, Tabiat varlklar; jeolojik devirlerle, tarih öncesi ve tarihi

devirlere ait olup ender bulunmalar veya özellikleri ve güzellikleri bakmndan

154 _{Östen, s.251; Krba, s.15; doktrindeki genel kabul, tanmaz mallar gibi tanr mallarnn da} kamu mal olaca
n kabul etmektedir (Crozat, s.698).

155 _{Çolak lker Nusret, Kültür ve Tabiat Varlklarnn Devlet Mal Nitelii ve Sonuçlar,}

36

korunmas gerekli, yer üstünde, yer altnda veya su altnda bulunan de
erlerdir.

Tabiat varl
 olarak belirleme ve tescile ilikin kararlarda, belli bir yan üzerindeki a
açlar156_{, kimi a
aç türleri do
al varlklar olarak, kimi a
aç toplulu
u ve bitki} çeitlili
i olan alanlarsa do
al sit alan ad altnda tabiat varl
 olarak tescil edildi
inden, kanunda yer alan hükümlerin günlük ihtiyaçlara cevap veremeyecek durumda oldu
u söylenebilir157_.

Kanuna göre, "Sit"; tarih öncesinden günümüze kadar gelen çeitli

medeniyetlerin ürünü olup, yaadklar devirlerin sosyal, ekonomik, mimari ve benzeri özelliklerini yanstan kent ve kent kalntlar, kültür varlklarnn yo
un olarak bulundu
u sosyal yaama konu olmu veya önemli tarihi hadiselerin cereyan etti
i yerler ve tespiti yaplm tabiat özellikleri ile korunmas gerekli alanlardr.” .

2863 sayl Kanun 5.maddesindeki düzenlemede; “Devlete, kamu kurum ve

kurulularna ait tanmazlar ile özel hukuk hükümlerine tabi gerçek ve tüzelkiilerin mülkiyetinde bulunan tanmazlarda varl
 bilinen veya ileride meydana çkacak olan korunmas gerekli tanr ve tanmaz kültür ve tabiat varlklar Devlet mal niteli
inde” oldu
unu vurgulamtr(m.5/I). Devlet mal niteli
inde olmann

sa
lad
 hukuki statü, kültür ve tabiat varlklarnn maliklere ve üçüncü kiilere kar korunmaya ald
 söylenebilse de, bu varlklarn kullanlmasnda özel hukuk kiilerinin mülkiyete sahip olmasnda bir mani bulunmamaktadr. Devlet mal olmann sa
lad
 bu statü ile mülkiyeti özel hukuk kiisinde brakmasna ra
men mülkiyet hakknn kullanmnda kstlamalar getiren ve kullanm zor artlara ba
layan bir hukuki durum meydana getirilmitir158.

2873 sayl Milli Parklar Kanunun “amac, yurdumuzdaki milli ve

milletleraras düzeyde de
erlere sahip milli park, tabiat park, tabiat ant ve tabiat koruma alanlarnn seçilip belirlenmesine, özellik ve karakterleri bozulmadan korunmasna, gelitirilmesine ve yönetilmesine ilikin esaslar düzenlemektir”.

156 _{Ant a
aç tanm ve korunmas için bkz Sancakdar, Kültür ve Tabiat Varlklar, s.48.} 157 _{Çolak, Kültür ve Tabiat Varlklarnn Devlet Mal Niteli
i ve Sonuçlar.}

37 Kanunun 2.maddesine göre; Milli park; bilimsel ve estetik bakmndan, milli

ve milletleraras ender bulunan tabii ve kültürel kaynak de
erleri ile koruma, dinlenme ve turizm alanlarna sahip tabiat parçalarn. Tabiat parklar; bitki örtüsü ve yaban hayat özelli
ine sahip, manzara bütünlü
ü içinde halkn dinlenme ve e
lenmesine uygun tabiat parçalarn, Tabiat ant; tabiat ve tabiat olaylarnn meydana getirdi
i özelliklere ve bilimsel de
ere sahip ve milli park esaslar dâhilinde korunan tabiat parçalarn, Tabiat koruma alan; bilim ve e
itim bakmndan önem tayan nadir, tehlikeye maruz veya kaybolmaya yüz tutmu ekosistemler, türler ve tabii olaylarn meydana getirdi
i seçkin örnekleri ihtiva eden ve mutlak korunmas gerekli olup sadece bilim ve e
itim amaçlaryla kullanlmak üzere ayrlm tabiat parçalarn, ifade eder.

Kültür varlklar hakknda var olan bir di
er kanun da 2960 sayl Bo
aziçi Kanunu’dur ki; “Bu Kanunun amac; stanbul Bo
aziçi Alannn kültürel ve tarihi

de
erlerini ve do
al güzelliklerini kamu yarar gözetilerek korumak ve gelitirmek ve bu alandaki nüfus yo
unlu
unu artracak yaplanmay snrlamak için uygulanacak imar mevzuatn belirlemek ve düzenlemektir.”

Kültür varlklarnn hangi mal kategorisine sokulaca
 konusunda, görü birli
i yoktur. Eski eserlere, eski eser niteli
inin kanunla verildi
i ve kamunun do
rudan do
ruya yararlanmasna sunulduklar için bunlarn orta mal olarak nitelenece
ine ilikin görüe159 karlk; bu mallarn do
al nitelikleri gere
i kamu mal oldu
u ve bun nitelikleri gere
i sahipsiz mallar arasnda incelenmesi gerekti
i görüü160 de mevcuttur. Kanmzca; bu mallara ilikin bir düzenleme olmasa dahi, bu mallar nitelikleri gere
i kamu mal statüsündedir. Çünkü bu mallar, tarih boyunca ortak kültürün bir alameti olarak, tüm toplum için varlk tekil etmi mallardr. Öyle ki; sadece bir topluma dahi snrlanamayacak manevi faydalar itibariyle do
al nitelikleri gere
i kamu mal statüsündeler ve sahipsiz mallar bal
 altnda incelenmelidir.

159 _{Düren, s.130-131}

160 _{Krba, s.16; yazarlar, her ne kadar gerekçesi farkl olsa da, devlet yetkililerinin teknik anlamda} bu mallar üzerinde mülkiyet hakkna dayanmad
ndan bahisle, bunlarn sahipsiz mal saylmas görüündedir (Umar, Çilingirolu, s.72); Gözübüyük, yönetim hukuku, s.234.

38 1.3.2. Orta Mallar

Orta mallar kategorisi, eski hukukumuzdaki metruk arazi grubuyla ayndr161_. “Orta mal” 5543 Sayl skan Kanun m.38; 3402 Sayl Kadastro Kanunu m.16/b son; 2644 Sayl Tapu Kanunu m.25; 3039 sayl Çeltik Ekimi Kanunu m.13 gibi kanunlarda terim olarak geçmektedir.

Bir ölçüte s
drmak gerekirse; “Orta mallar, devletçe veya bir kamu tüzel

kiisi tarafndan herkesin veya bir ksm halkn do
rudan do
ruya yararlanmasna ve kullanmasna tahsis edilen yerler”162 ya da eskiden beri kamunun ortak olarak

yararlanmasna açk olan mallardr. Bir maln orta mal olarak nitelendirilebilmesi için, yukarda belirtilen iki durumdan birinin varl
 arttr163_{. Yani mal, ya eskiden} beri insanlarca ortak kullanla gelmitir ya da idare tarafndan toplumun yararlanmasna tahsis edilmitir164. Bu mallarn mahiyetlerini de
itirmek, tahsis ve kullanma yönlerini de
itirmek için idarenin bir karar almas gerekir165.

Orta mallar, Medeni Kanunun 715 inci maddesinde “yarar kamuya ait

mallar” eklinde düzenlenmi ve devletin hüküm ve tasarrufu altnda olduklar

belirtilmitir.

Orta mallar herkesin yararlanmasna açk olabilecekleri gibi (yollar, köprüler, meydanlar, pazar, panayrlar gibi); sadece belli bir toplulu
un yararlanmasna (“meralar, harman yerleri”166, “suvat ve eyrek yerleri”167, baltalklar,

161 _{Aydnl, s.99.}

162 _{Krba, s. 17 (dipnot:40 Krba Sadk, Türk Hukukunda Mera Anlamazlklar ve Erzurum}
lindeki Uygulama, baslmam doçentlik tezi, Erzurum,1977, s.9); Aydnl, s.99; Karatepe, s.216.

163 _{Kamu malnn bu niteli
inin belirlenmesi konusunda bkz. Yar.16. HD, E.2004/4385,} K.2004/6341, T. 26.4.2004, http://tinyurl.com/65vy25c (13.06.2011).

164 _{Krba, s.17; Eren Fikret -Bapnar Veysel, Toprak Hukuku, 2.b, Ankara, 2005, s.332; Giritli,} Bilgen, Akgüner, s.729-730; Aydnl, s.101.

165 _{Tahsis için bkz. s. Erolu, s.323; Akylmaz, Sezginer, Kaya, s.536.}

166 _{Harman yeri kamu mal niteli
indedir. Yar. 7.HD, E.2004/550, K.2004/1547,T.27.04.2004 bkz.} Yarg Dünyas, S.102, Haziran, 2004, s.37-38.

167 _{Suvat yeri: sürekli olarak derelerin sulamaya artlm olan yerlerine yada yaplm yalaklara denir.} Eyrek yeri: hayvanlarn sulandktan sonra yada önce dinlendikleri yerlere denir;Eren, Bapnar, s.332.

39 mezarlklar ve “çekek yerleri”168 _gibi)169 _{da açk olabilirler. Kamu yarar ve kamu} özgürlükleriyle sk bir iliki içinde olmasndan kaynakl, orta mallarnn di
er kamu mallar arasnda özel bir niteli
e sahip oldu
u söylenebilir170_{. Kamu mallar ile} özgürlükler arasndaki ilikiyi, kamu mallarndan yararlanma rejimi ve buna etkileri açsndan de
erlendirmek gerekir171_{. Yollarn ve meydanlarn kullanma hakk} herkese ait iken; mera ve yaylakta kullanma hakk belli bir toplulu
a aittir.