İrtikap suçu Türk Ceza Kanunu'nun 250'nci maddesinde düzenlenmiştir. 250'nci maddeye göre,
(1) (Değişik: 2/7/2012-6352/86 md.) Görevinin sağladığı nüfuzu kötüye kullanmak suretiyle kendisine veya başkasına yarar sağlanmasına veya bu yolda vaatte bulunulmasına bir kimseyi icbar eden kamu görevlisi, beş yıldan on yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Kamu görevlisinin haksız tutum ve davranışları karşısında, kişinin haklı bir işinin gereği gibi, hiç veya en azından vaktinde görülmeyeceği endişesiyle, kendisini mecbur hissederek, kamu görevlisine veya yönlendireceği kişiye menfaat temin etmiş olması halinde, icbarın varlığı kabul edilir.
(2) Görevinin sağladığı güveni kötüye kullanmak suretiyle gerçekleştirdiği hileli davranışlarla, kendisine veya başkasına yarar sağlanmasına veya bu yolda vaatte bulunulmasına bir kimseyi ikna eden kamu görevlisi, üç yıldan beş yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır.
(3) İkinci fıkrada tanımlanan suçun kişinin hatasından yararlanarak işlenmiş olması halinde, bir yıldan üç yıla kadar hapis cezasına hükmolunur.
(4) (Ek: 2/7/2012-6352/86 md.) İrtikap edilen menfaatin değeri ve mağdurun ekonomik durumu göz önünde bulundurularak, yukarıdaki fıkralara göre verilecek ceza yarısına kadar indirilebilir.
İrtikap suçu da rüşvet suçu gibi kamu idaresinin güvenilirliğine ve işleyişine karşı suçlar içerisinde düzenlenmiştir. 252'nci maddenin 8 ve 9'uncu fıkraları bir kenara bırakılacak olursa gerek rüşvet suçunun gerekse irtikap suçunun faili kamu görevlisidir. Yine her iki suçta da kamu görevlisine veya onun göstereceği bir başka kişiye haksız bir menfaat sağlanmalı ya da menfaat sağlanacağı yönünde vaatte bulunulmalıdır.
549
142 Rüşvet suçu çok failli suçlardan olduğu halde irtikap suçu tek failli suçtur. Bir başka deyişle rüşvet suçunun oluşumu için rüşvet veren ve alan olmak üzere iki faile ihtiyaç varken irtikap suçunun faili sadece kamu görevlisidir.
İrtikap suçunun mağduru icbar edilen, ikna edilen veya hatasından yararlanılan kişidir550. Rüşvet suçunun mağduru ise toplumu oluşturan tüm bireylerdir.
İrtikap suçunda menfaat sağlayan veya bu yolda vaatte bulunan kişinin iradesi, ya kamu görevlisi tarafından icbar niteliğinde hareketlerle baskı altında tutulmakta ya ikna niteliğindeki hareketlerle ortadan kaldırılmakta ya da kişi kamu görevlisine aslında sağlamak zorunda olmadığı bir yararı sağlandığının farkında olmamaktadır. Rüşvet suçunda ise rüşvet veren ile rüşvet alanın serbest iradesine dayalı rüşvet anlaşması bulunmaktadır. Bir başka deyişle rüşvet suçu eşitler arasındaki anlaşmaya dayanırken, irtikapta üstün durumda bulunan kamu görevlisinin iradesi ön plandadır551.
Hemen belirtmek gerekir ki 6352 sayılı Yasa’nın 86'ncı maddesi ile TCK'nın 250'nci maddesinin 1'inci fıkrasına "kamu görevlisinin haksız tutum ve davranışları karşısında, kişinin haklı bir işinin gereği gibi, hiç veya en azından vaktinde görülmeyeceği endişesiyle, kendisini mecbur hissederek, kamu görevlisine veya yönlendireceği kişiye menfaat temin etmiş olması halinde, icbarın varlığı kabul edilir" şeklinde ikinci cümle eklenmiştir. TCK'nın 250'nci maddesinin birinci fıkrasına eklenen ikinci cümle ile icbar kavramının kapsamı daha net hale getirilmeye çalışılmıştır. Bir başka deyişle, kişinin, maruz kaldığı icbarın etkisinden kolayca, hiç zorlanmadan kurtulma imkanının bulunmasına rağmen, kamu görevlisinin talep ettiği haksız menfaati temin etmesi durumunda, artık icbar suretiyle irtikap veya görevi kötüye kullanma suçundan ziyade rüşvet suçunun oluştuğunu kabul etmek gerekir552553.
550
ARTUK/GÖKCEN/YENİDÜNYA, Ceza Hukuku Özel Hükümler, 2014, s. 913, ÖZBEK/KANBUR/
DOĞAN/BACAKSIZ/TEPE, Türk Ceza Hukuku Özel Hükümler, 2011, s.932.
551
TEZCAN/ERDEM/ÖNOK, Ceza Özel Hukuku, 2014, s.946, TOROSLU, Ceza Hukuku Özel Kısım, 2013, s. 296 - 297.
552
TEZCAN/ERDEM/ÖNOK, Ceza Özel Hukuku, 2014 s.941-943, ARTUK/GÖKCEN/YENİDÜNYA, Ceza Hukuku Özel Hükümler, 2014, s. 942,
Öğretide, cebir karinesi olarak kanuna eklenen bu hüküm ile, cebir suretiyle işlenen irtikap suçunun rüşvet suçuna yaklaştırıldığı ve ayrım yapılmasının güçleştirildiği de belirtilmektedir. Bkz.
ÖZBEK/KANBUR/DOĞAN/BACAKSIZ/TEPE, Türk Ceza Hukuku Özel Hükümler, 2015, s.1058,
Yine kabul edilen bu icbar karinesi ile, 250'inci maddenin birinci fıkrasının birinci cümlesindeki kadar ağır ve açık olmayan zorlamalarında artık icbar olarak kabul edileceği ve fiilin icbar suretiyle irtikap suçunu oluşturacağı belirtilmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. KANBUR Mehmet Nihat, "6352 Sayılı Kanun Değişiklikleri Çerçevesinde Türk Ceza Hukukunda İrtikap Suçu (TCK m.250)", Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, Prof. Dr. Nur Centel'e Armağan (Özel Sayı), 2013, C.19, S.2 s.1185.
553
Yargıtay Ceza Genel Kurulunun 30/03/2010 tarih ve 2009/5-167-2010/70 sayılı Kararında da açıklandığı üzere; icbar sureti ile irtikap suçunda, mağdurun iradesini baskı altında tutmaya elverişli olmak koşuluyla, doğrudan doğruya veya dolaylı biçimde yapılan her türlü zorlayıcı hareketin icbar kavramına dahil olduğu, manevi cebirin, belli bir şiddete ulaşması, ciddi olması, mağdurun baskının etkisinden kolaylıkla kurtulma olanağının bulunmamasının gerektiği, M.S.B. Erzurum İç Tedarik Bölge Başkanlığında muayene
143 Rüşvet suçunda görev dolayısıyla verilen yetkinin kötüye kullanılması söz konusu iken, irtikap suçunda kamu görevinin sağladığı nüfuzun554 ve güvenin555 kötüye kullanılması söz konusudur.
Türk Ceza Kanunu'nun 250'nci maddesine 6352 sayılı Yasa’nın 86'ncı maddesi ile eklenen dördüncü fıkra ile irtikap edilen menfaatin değeri ve mağdurun ekonomik durumu göz önünde bulundurularak indirim yapılabilme imkanı varken; rüşvet suçunda değer azlığı indirim nedeni olarak kabul edilmemiştir556.
komisyonu üyesi olan sanıkların Ankara İç Tedarik Bölge Başkanlığı tarafından yapılan yatak alım ihalesini kazanan şirket tarafından ihale sözleşmesi gereğince teslim edilen yatakların fiziki muayenesinin yapılması karşılığında, şirket çalışanları tarafından suç tarihlerinde verilen 1.500 TL ve 500 TL’yi almaları şeklinde gerçekleşen somut olayda ise sanıkların para istemeleri üzerine şirket çalışanlarının irtikap suçunun unsuru olan manevi cebiri şirket sahibi aracılığıyla M.S.B. Teftiş Daire Başkanına ulaşmak suretiyle kolayca bertaraf ettiklerinin anlaşılmasına göre, sanıkların davranışlarının öğreti ve uygulamada kabul edildiği üzere yasanın ön gördüğü anlamda icbar boyutuna ulaşmadığı, bu itibarla irtikap suçunun yasal unsurlarının oluşmadığı, şirket çalışanlarının baştan beri sanıkları yakalatmak amacıyla hareket ederek paraları sanıklara verdiklerinin anlaşılmasına göre, sanıkların eylemlerinin 765 sayılı TCK’ya göre rüşvet almaya teşebbüs suçunu oluşturduğu ve lehe kanun değerlendirilmesinin buna göre yapılmasının gerektiği gözetilmeksizin suç vasfında yanılgıya düşülüp yazılı şekilde hüküm kurulması… Yargıtay 5’inci Ceza Dairesi’nin
21/01/2013 tarih ve 2011/13200 E. 2013/481 K. sayılı kararı, karar UYAP bilişim sisteminden temin
edilmiştir. (ERİŞİM TARİHİ: 18.01.2015).
554
(...) İcbar suretiyle irtikap suçunun gerçekleşmesi kamu görevlisinin nüfuzunu kötüye kullanmasını gerektirmektedir. Nüfuz, kamu görevlisinin görevinin vermiş olduğu yetki ve imkanlar nedeniyle sahip olduğu güç ve etkinlik; bunun kötüye kullanılması ise yetki ve imkanların sağladığı ayrıcalıklı üstün konumdan yararlanarak görevlinin kendisi ya da başkasına yarar sağlaması olup, kamu görevlisi görevi gereği sahip olduğu gücü haksız yarar elde etmek amacıyla kullanmaktır... Yargıtay Ceza Genel
Kurulu'nun 29.01.2013 tarih ve 2012/5MD-1269 E.-2013/26 K. sayılı kararı, karar için bkz. KOCA,
Zimmet-İrtikap-Rüşvet- Nüfuz Ticareti ve Görevi Kötüye Kullanma Suçları, s.266-269.
555
(...) Afyonkarahisar SSK İl Müdür Yardımcısı olarak görev yapan sanığın, 01/07/2004 tarihli soruşturma raporu içeriğinde belirtildiği üzere, mağdur Mehmet Sarıkaya'nın emekli olabilmesi için yeterli prim ödeme gün sayısını yerine getirdiği, ancak 25 yıl olan sigortalılık süresi şartını taşımadığı, bu nedenle söz konusu sürenin dolacağı tarih olan 20/08/2005 tarihinden sonra yazılı müracaat ettiğinde emekli olabileceği halde suç tarihinde sigortalılık durumu hakkında bilgi almak için gelen mağdura dosyasına baktıktan sonra 30/06/2003 tarihinden sonra prim yatırmadığını söyleyerek "kardeşim sen yazık etmişsin bu kadar sigorta öldürülür mü" diyerek 1.870 TL getirmesi durumunda sigorta primlerini geriye yönelik olarak yatırmasını sağlayarak düzelteceğinden bahisle 1.870 TL menfaat temin ettiği ve mağdurun makbuz istemesi üzerine hizmet döküm cetveli altına herhangi bir borcu bulunmadığına dair not düşüp imzalayarak verdiği, sanığın bu şekilde görevinin sağladığı güveni kötüye kullanarak gerçekleştirdiği hileli davranışlarla, kendisine yarar sağlamasına mağduru ikna etmek suretiyle irtikap suçunu işlediği tüm dosya kapsamından anlaşılmakla; yapılan yargılamaya, toplanıp karar yerinde gösterilen delillere, mahkemenin soruşturma sonuçlarına uygun olarak oluşan kanaat ve takdirine, incelenen dosya içeriğine göre yerinde görülmeyen sair temyiz itirazlarının reddine... Yargıtay 5’inci Ceza Dairesi’nin 24.05.2012 tarih ve 2008/13011 E.
2012/5802 K. sayılı kararı, karar için bkz. KOCA, Zimmet-İrtikap-Rüşvet- Nüfuz Ticareti ve Görevi
Kötüye Kullanma Suçları, s.288-289.
556
ÖZBEK/KANBUR/DOĞAN/BACAKSIZ/TEPE, Türk Ceza Hukuku Özel Hükümler, 2015, s.1058, (...) Sanığın Ferizli 1. nolu sağlık ocağında çevre sağlık teknisyeni olarak görevli olduğu, suç tarihinde mağdura portör kağıdı düzenlediği, bu işin bedelini soran mağdurdan işlem bedeli olarak 30 TL aldığı, böylece kendinin aktif bir söz ve davranışı olmadan para ödemek isteyen mağdurun hatasından faydalanarak parayı alması şeklinde geliştiği anlaşılan eylemin TCK'nın 250/3. maddesinde yer alan hatadan yararlanarak irtikap suçuna uyduğu ve hükümden sonra TCK'nuna eklenen 250/4. maddesi de nazara alınarak hüküm kurulması gerekirken yazılı şekilde görevi kötüye kullanma suçundan mahkumiyet kararı verilmesi...
Yargıtay 5’inci Ceza Dairesi’nin 23.05.2013 tarih ve 2012/8027 E. 2013/5644 K. sayılı kararı, karar için
144 İrtikap suçunun işlenmesine kasten göz yuman denetimle yükümlü kamu görevlisinin, işlenen irtikap suçunun müşterek faili olarak sorumlu tutulacağı kabul edilmişken (TCK m.251/1); rüşvet suçunda denetim yükümlülüğüne sahip kişiler açısından açık bir düzenleme bulunmamaktadır557.
Son olarak belirtmek gerekir ki rüşvet suçunda etkin pişmanlık hükümlerine yer verilmişken, irtikap suçlarında etkin pişmanlık hükümlerine yer verilmemiştir558.