İkiçeşmelik Cam

Resim no : 157-174

Çizim no : 65-68

Plan no : 20-22

İnceleme Tarihi: Ekim 2010/Ocak 2011

Yeri: İkiçeşmelik Camii, İzmir Merkez’de, İkiçeşmelik Caddesi üzerinde yer almaktadır.

İnşa Tarihi: İkiçeşmelik Camii’nin ilk defa ne zaman ve kimin tarafından yaptırıldığına dair günümüzde herhangi bir kitabe mevcut değildir. Caminin banisi olarak gösterilen Kurt Mehmet Paşa’ya ait vakfiye kayıtlarına göre ise cami 18.yy başlarına tarihlendirilmektedir. İkiçeşmelik camiinin ikinci banisi olarak gösterilen Hacı Hafız Süleyman Efendi’ye ait 1313.H/1895 M. tarihli vakfiye kayıtlarında ise, camiyi esaslı bir şekilde onardığı ve camiye bazı yerler

eklediği belirtilmektedir*

.

Camiye ait günümüzde mevcut olan kitabeler son cemaat yerine giriş kapısı, minare kaidesi ve avluya giriş kapısı üzerinde yer almaktadır. Son cemaat yerindeki kitabe metni şu şekildedir (Şekil-158).

“İş bu câmi-i lâmi-‘i nûrın bâniyi evveli Kurt Mehmet paşa, Tecdîden ve tevsi’an bâniy-i sânisî İzmir eşrefinden pirinçici-zâde Hafız Süleyman Efendi’dir. Sene: 1313.H/M.1895” (Aktepe, 2003:71).

Minare kaidesindeki kitabe metni şöyledir:

“1318 sene-i hicriyesinde şevketlu kudretlû padişahımız Gâziy-ibi-

meydani Abdülhamid-i Sâni Efendimiz hazretlerinin Sâye-i şâhânelerinde vâliy-i pür ma’âli, übbehetlü devletlü Kâmil paşa hazretlerinin tensib-i seniyyeleri vechile iş bu minâre dâhi câmi’-i şerifin baniy-i sânisi merhum piniçci-zâde. Hacı hafız Süleyman Efendi’nin evlâdları tarafından Hasbeten lillahi ta’ala inşâ edilmiştir. Sene 1318 H./11900” (Şekil-162) (Aktepe, 2003:71)

Avlu kapısında yer alan kitabe metni şöyledir: “Süleyman Efendi mektebi.

İşbu mekteb-i feyz mekseb İzmir Eşrafından pirinçci Hacı Hafız Süleyman Efendi’nin eseri hayrıdır. Rumi Sene: 1311-Hicri Sene 1313 M. 1895” (Aktepe, 2003: 72)

Kitabe ve vakfiye kayıtlarına göre cami 1895 M. yılında esaslı bir onarım geçirmiş, olup, camiye mektep odaları ve minare eklenmiştir (Şekil-163). Süleyman Efendi ve Şemşül marif mektebi olarak geçen birimler günümüzde dükkan işlevi görmektedir. Caminin son onarımı ise 2008 yılında yapılmıştır. Caminin Mimari Özellikleri: Fevkani bir kuruluşta inşa edilmiş olan İkiçeşmelik camii, mektep türbe, minare, sebil, avlu ve şadırvanıyla birlikte kompleks bir yapı özelliği göstermektedir. Dikdörtgen planlı harim mekanını merkezdeki aydınlık fenerli bir kubbe ile bu kubbeyi dört yönden çeviren düz

tavan örtmektedir (Kuyulu, 2002b: 1192). Kadınlar mahfili ve ana mekanın

üzerini örten düz tavan uygulamasında, harimdeki tavan alçı ile sıvanmış olup kadınlar mahfilindeki gibi ahşaptan yapılmıştır. Ahşaptan yapılmış altı adet serbest ayaklarla taşınan harim mekanın kuzeyindeki kadınlar mahfilini taşıyan diğer altı adet mermer ayaklar birbirine basık kemerlerle bağlanmış ve bu ayakların üzerinde mahfilde devam eden ve birbirlerine basık kemerle bağlanan ahşap ayaklar yer alır. Mahfildeki ahşap ayakların her birinin kenarından kavis

yaparak uzanan eli belindeki sütunlar, harim tavanındaki yükü taşır. Harim

mekanı; dikdörtgen formlu, alınlıkları alçı ve Cihanyari Güzin Panoları ile taçlandırılmış on adet pencere ile sekizgen formlu aydınlık feneri aydınlatmaktadır (Plan-20). Harimde yer alan ahşap ayaklar sade görünümlü

olup gövdeleri yivlidir. (Şekil-169). Merdivenle ulaşılan son cemaat yerinin

kuzey cephesi dar batı cephesi ise yol geçmesinden dolayı yamuk bir

düzenlemeye sahiptir (Şekil-157). Son cemaat yerinin üzeri düz ahşap tavanla

örtülmüş olup, üst örtüyü yarım daire formlu kemerle bağlanan dördü serbest ikisi duvara bitişik olan toplam altı ayak taşımaktadır. Son cemaat yeri ve harim mekanının üzerini dışarıdan kiremitle kaplı kırma çatı örtmektedir. Yedi adet yuvarlak kemerli bir adet rozet pencerenin yer aldığı son cemaat yeri toplam

sekiz pencereyle aydınlatılmaktadır. Son cemaat yerinin güneyinde kadınlar

mahfiline çıkışı sağlayan ahşap merdivenler ile harime girişi sağlayan üçlü

açıklık, kuzeyinde ise yarım daire formlu kemere sahip minare kapısı yer almaktadır (Şekil-165-166).

Caminin altında, günümüzde dükkan olarak kullanılan mektep ve sebil

ile türbeden meydana gelen birimler yer alır (Plan-21). Altı odadan oluşan

mektebin harim mekanına denk gelen bölümünon ortasında bir koridor ile dört oda yer alırken son cemaat yerinin altında iki oda yer alır. Bunlardan son cemaat yerine girişi sağlayan açıklığın yanındaki sebil günümüzde dükkan olarak kullanılmaktadır (Geyik, 2007:97). Üçgen planlı türbeye merdivenle inilmektedir. Türbede Tuzcu dede adındaki meşhur bir zat ile eşinin bulunduğu iki sanduka yer alır (Sivri, 1960:5).

Süslemenin Bulunduğu Yerler:

Avlu: Caminin doğusunda yer alan ve yamuk bir düzenlemeye sahip olan avlunun etrafı bir çevre duvarıyla kapatılmıştır. Üçlü bir açıklıkla giriş sağlanan avlunun kuzeydoğu köşesinde tuvaletler ile imam odası, ortasında ise sekizgen formlu şadırvanın bulunduğu birimler yer alır. Kuzey cephedeki avluya girişi sağlayan üçlü açıklıklar oldukça hareketli bir düzenlemeye sahiptir. Ortadaki giriş kapısı ile yanlardaki pencerelerin kemer ve söveleri mermerden yapılmıştır. Yarım daire formlu kemerlerin kullanıldığı açıklıkların saçak tablası, kemer üzengileri ve sövelerin başlıkları silmelerle hareketlendirilmiştir. Ortadaki açıklığın içte kalan söveleri altın yaldızla boyalı baklava dilimiyle bezenmiştir. Bu açıklığın üzerinde mermerden yapılmış dikdörtgen formlu bir kitabe yer alır. Mektebe ait olan bu kitabe zemin oyma tekniğinde sülüs hatla yazılmıştır.

Avluyu iki yandan plaster görünümlü düşey hatlarda kare panolardan oluşan sütunlar sınırlar. Pencere ve giriş kapısının üzeri kiremitle örtülüdür. Avluya giriş açıklığı üzerinde yuvarlak kemerli ve plasterle hareketlendirilmiş sağır bir cephe yer almıştır (Şekil-161,163).

Minare: İkiçeşmelik camii minaresi kuzeydeki son cemaat yerine giriş kapısının hemen yanında duvara bitişik olarak yapılmıştır. İnşa tarihi kesin olarak

bilinmeyen caminin önceleri minaresiz olarak kullanıldığı belirtilmektedir (Sivri, 1960:5). Minare kaidesindeki kitabeye göre 1900 yılında yapılmıştır. Dikdörtgen formlu mermerden yapılmış olan kitabe beş satır olup zemin oyma tekniğinde sülüs hatla yazılmıştır.

Kırmızı kesme taştan inşa edilmiş olan minare beşgen bir kaide üzerinde yükselmektedir. Kademeli bir saçakla sonlanan kaidenin üzerinde kısa tutulmuş çokgen bir pabuç ve dış bükey silmeli bir bilezik bulunmaktadır. Çokgen formlu minarenin gövdesinde eşit aralıklarla devam eden prizmatik üçgenler ve düz bordürler ile gövdenin altındaki bir sıra şeklindeki çökertmelerden oluşan

süslemeler yer almaktadır. Bilezikle sonlanan gövdenin üzerinde bir sıra yatay,

bir sıra dikey konumda yerleştirilmiş baklava dilimi motiflerinin olduğu bir

bordür bulunmaktadır. Minarenin şerefesi dilimli konsollar ile kabartma

tekniğinde yapılmış stilize taş süslemelerle desteklenmiştir. Petekteki süslemeler gövdenin bir tekrarı olup minare kurşunla kaplı çokgen bir külah ve alemle sonlanır (Şekil-162). Minarenin külahı orijinal olmayıp, özgün külah kabartma

süslemeler ile boğumlu bir şekilde sonlanan eklektik bir üslupta yapılmıştır

(Aktepe, 2003:70; Sivri, 1960:5).

Cepheler: İkiçeşmelik Camii cephelerindeki süslemeler, kuzey cephede yoğunlaşmıştır. Doğu ve güney cepheleri sade olup, batı cephede ise süslemeleri pencere alınlıklarında görürüz (Şekil-160). Taş ve alçı malzemeyle yapılan süslemelerde kabartma ve zemin oyma teknikleri kullanılmıştır. Fevkani bir

düzenlemeye sahip olan caminin kuzey cephesi, alt katı mektep odaları, üst katı

son cemaat yeri şeklinde düzenlenmiş iki katlı kapalı bir ön mekan biçiminde tasarlanmıştır (Şekil-157). Kuzey cephede süslemeleri; giriş açıklığı, pencereler,

dükkan, kemer alınlığı ile cephenin üst kenarında yer alan enli alçı frizinde

görürüz (Şekil-157).

Son cemaat yerine girişi sağlayan kapının kanatları ahşaptan kemer, söve, alınlık ve kitabe ile diğer süslemeler mermerden yapılmıştır ve kapının etrafını çift kemer ve sütunlar kuşatır. İçteki dar sütunların gövdesinde altın yaldızla boyalı baklava dilimi motifleri yer alırken, başlıklarında akant yaprağı, yumurta dizisi ve sağır nişlerden oluşan süsleme kuşakları yer alır. İçteki yarım daire

formlu kemerin tepe noktasına iç içe geçmiş madalyon ile baş aşağı sarkıtılmış kozalak motifinden oluşan bir kilit taşı yerleştirilmiştir. Bu kemer ve sütunları kuşatan ikinci kemer ve sütunlar daha geniş tutulmuş olup başlıkları ve kemer yayındaki silme kuşakları benzer düzenlemelerden meydana gelmiştir. Plaster görünümlü ve düşey hatlarda kare kartuşlarla hareketlendirilen sütunların üzerinde yükselen yarım daire formlu kemerin tepe noktasında kabartma tekniğinde yapılmış çiçek gövdeli ve uçları volütlü bir akant yaprağından oluşan kilittaşı düzeneği yer almaktadır. Kemer köşeliklerine zemin oyma tekniğinde yapılmış birer ayyıldız motifleri işlenmiştir. Kemer alınlığını, altta dil motifinden oluşan bir friz kuşağı ile üstte birbiri ardına devam eden yaprak sırtlı “S” şekilleri ve arkadaki akant yapraklı süslemeden oluşan bir bordür ve bordür üzerinde kademeli silmelerden oluşan saçak tablası tamamlamıştır. Saçak tablasının üzerinde zemin oyma tekniğinde sülüs hatla yazılmış dikdörtgen formlu bir onarım kitabesi yer almaktadır. Mermerden yapılmış kitabeliğin

üzerinde simetrik konumda yerleştirilmiş yaprak sırtlı ve volütlü “S” şekilleri ile

“S” şekillerinin ortasında yer alan yumurta dizisi ve üstteki alemde oluşan bir süsleme görülmektedir.

Son cemaat yerine giriş açıklığı üzerinde yer alan rozet pencerenin etrafı mermerle kuşatılmış ve tepe noktasına kabartma bir gülbezek motifi işlenmiştir. Rozet pencerenin yanındaki yarım daire formlu, mermer söveli pencerenin tepe noktasında baş aşağı sarkıtılmış bir palmet ile üzerinde hilal motifinin olduğu bir kilit taşı düzeneği bulunmaktadır. Bu pencere düzeni son cemaat yerinin diğer cephelerinde de uygulanmıştır. Kuzey cephedeki dükkanın açıklığı üzerindeki kemerin tepe noktasında baş aşağı sarkıtılmış palmet görünümlü ve üzerinde ayyıldız motifinin olduğu bir kilit taşı düzeneği yer alır. Son cemaat yeri ve ana mekanın üst kenarındaki saçağın altını enli bir alçı friz çepeçevre kuşatmıştır. Bu alçı frizin yüzeyinde eşit aralıklarla verilmiş sağır niş şeklindeki oval ve yuvarlak kartuşlar ile diş sırası şeklindeki kornişler yer alır. Bu dekorasyonun son cemaat yerine giriş kapısı üzerine denk gelen bölümünde yarım daire formlu bir kemer ve kemer aynalığında sülüs hatla yazılmış bir ayet kitabesi

“Hicr” suresinin 99. Ayeti yazılıdır (Kuran-ı Kerim, 15/99). Ayrıca İkiçeşmelik Camii’nin son cemaat yerine girişi sağlayan güneydeki açıklığında ise kazıma tekniğinde sülüs hatlı bir ayet kitabesi yer alır (Şekil-159). Kitabede “En’am”

Suresinin 79. Ayeti yazılıdır (Kuran-ı Kerim, 6/79).

Giriş Açıklıkları: Ana mekana girişi sağlayan açıklıkların kemer, söve ve alınlıkları mermerden yapılmış olup, kapı kanatları ahşap malzemeyle oluşturulmuştur. Aynı düzende yapılmış olan açıklıklardan ortadaki diğerlerine göre daha yüksek ve geniş tutulmuştur. Ortadaki giriş açıklığını yanlarda altın yaldızla boyalı iyon başlıklı sütunlar sınırlandırır. Sütunlar arasında kalan kapının etrafını mermerden çift kemer ve söveler kuşatır. İçteki sövelerin yüzeyinde altın yaldızla boyalı baklava dilimleri yer alırken dıştaki kemerin üzengi hizasında silmelerle dikdörtgen bölmelere ayrılmış bir kuşak yer alır. Alınlık kemerinin tepe noktasına ay yıldız, köşeliklerine ise zemin oyma tekniğinde yapılmış tek boncuklu bir alem yapılmıştır. Bu süslemeler yanlardaki açıklıklarda da tekrar edilmiştir. Ayrıca ana mekana giriş kapısının iki yanında duvara gömme şeklinde yapılmış altın yaldızla boyalı kompozit başlıklar bulunmaktadır (Şekil-165).

Mihrap: Kıble duvarı ortasında, kuzey girişi aksında konumlanan mihrap mermerden, süslemeleri ise altın yaldızla boyalı alçı malzemeden yapılmıştır.

Mihrap nişini iki yandan bir seki üzerinde yükselen daire kesitli ve altın yaldızla boyalı kaideye sahip iyon başlıklı sütunlar sınırlar. İyon başlıklı sütunların üzerinde iç ve dış bükey silmelerle kademelenerek sonlanan kısa plasterlerin üzerinde altın yaldızla boyalı birer vazo yer alır. Mihrap nişi sade olup kavsara yivlenmiş yarım daire formlu kemerle geçilmiştir. İç ve dışbükey

silmelerle kademelenerek sonlanan yanlardan düz, ortada yarım daire formlu

kemerin üzerinde mihrap tacı yer alır. Mihrabı yaprak sırtlı ve volütlü çiçekler ile, “S” şekilleri kıvrımlı dal üzerinde gelişen üzüm salkımları, volütlü “C”lerden oluşan süslemeler ile ayet kitabeleri taçlandırmıştır. Tacın ortasındaki

dikdörtgen formlu ayet kitabesinde Bakara suresinin 144. Ayeti yazılıdır (Kuran-

ı Kerim, 2/144). Üstteki oval panoda ise hadis yazılıdır. Panoların çerçeve ve yazıları altın yaldızla boyalı olup yazılarında sülüs hattı kullanılmıştır. Taçtaki

volütlü ve kıvrımlı “S” şekilleri bu iki panoyu yanlardan ve üstten kavrayacak biçimde kuşatmışlardır (Şekil-172; Çizim-65).

Minber: Minber harimin güneybatı köşesinde yer almaktadır. Ahşap malzemeden yapılan minberin, yan aynalık, köşk ve merdiven korkuluğunda yer alan bitkisel kompozisyonlarla sütunların üzerindeki süs unsurları, külah ve alem altın yaldızla boyanmıştır.

Ahşaptan kaide üzerine oturtulmuş olan minberin giriş açıklığı altta düz üstte ise gövdesi yivli ayaklar arasına yerleştirilmiş olan üç dilimli kemerden oluşmaktadır. Alttaki ayakların kuzeye bakan yönüne altın yaldızla boyalı kabartma tekniğinde birer gülbezek motifi işlenmiştir.

Silmelerle iç içe geçmiş iki üçgen formdan oluşan yan aynalıklarda altın yaldıza boyanmış kabartma tekniğinde süslemeler görülmektedir. Süslemede ortada deniz kabuğunu anımsatan bir kompozisyon ve bunu üç yandan kavrayan ve iki yana kıvrımlı dallarla uzanan stilize yaprak ve uçları püskülle biten bir

tezyinat yer almaktadır. Ayrıca deniz kabuğunun altındaki volütün üzerinde ise

akant yaprağı motifi işlenmiştir. Merdiven korkulukları iç içe geçmiş ve etrafı dış bükey silmelerle kontürlenmiş üçer adet paralel kenardan meydana gelir. Paralel kenarın her birinin merkezine kabartma tekniğinde, altın yaldızla boyalı

iri akantus yaprağından oluşmuş birer çiçek motifi yerleştirilmiştir.

Yuvarlak kemerlerle birbirine bağlanan ve düz gövdeli ayaklar üzerine oturan geçit bölümü oldukça sade bir görünüme sahiptir. Köşk korkuluğu dış

bükey silmelerle iç içe geçmiş üç kare formdan meydana gelir. Merkezde “C”

formuyla belirlenmiş stilize bitkilerden oluşan bir dekor yer alır (Bayrakal, 2004:32). Kabartma tekniğinde yapılmış olan bu süslemeler altın yaldızla boyanmıştır. Gövdesi yivli dört sütun üzerine oturtulan köşkte, üç dilimli yuvarlak kemer ve sütunlar üzerindeki süs unsurları giriş açıklığıyla benzerlik göstermektedir. Köşkün üzerindeki sekizgen kasnağın her bir kenarında üç dilimli açıklıklar yer alır (Bayrakal, 20024: 32). Bu açıklıkların üzeri dilimli birer taçla sonlandırılmıştır. Sekizgen kasnağın üzeri yine sekizgen bir külahla örtülmüş ve külah bir alemle son bulmuştur (Şekil-173; Çizim-66).

Vaaz Kürsüsü: Kürsü harimin güneydoğu köşesine konumlanmıştır. Korkulukları ahşaptan kaide ve sütunu mermerden yapılmıştır. Daire kesitli bir sütunla yükseltilmiş olan kürsünün kaidesi geniş gövdelidir. Kaide altında akant yapraklarından oluşan bir bilezik yer alır. Kürsünün merdiven korkuluklarında dış bükey silmelerle belirginleştirilmiş paralel kenarlardan oluşan bir düzenleme

mevcuttur (Şekil-174).

Kubbe: İkiçeşmelik Camiinin, dikdörtgen planlı harim mekanının yanlardan düz ortada yuvarlak bir kubbe örtmektedir. Kubbe merkezinde İzmir’deki diğer camilerde görmediğimiz bir uygulama olan sekizgen formlu bir aydınlık feneri bulunmaktadır. Aydınlık feneri dışındaki kubbe yüzeyinde boyama şeklinde kalemişi süslemeler ile altın yaldızla boyalı alçı malzemenin kullanılarak oluşturulduğu bezemeler yer almaktadır. Onaltı dilimli bölmelere ayrılmış olan

kubbe yüzeyinde eşit aralıklarla oluşturulmuş kompozisyonlar bulunmaktadır.

Kubbe eteklerine etrafı alçıyla kuşatılmış sekiz adet cihanyari güzin panolarının olduğu madalyonlar yerleştirilmiştir. Madalyonların tepe noktasındaki alçıdan altın yaldızla boyalı kurdeleler duvara asılmış izlenimi verir. Madalyonlar üzerinde uçları baklava dilimiyle birleşen çubuklar ve bu çubukların her birinin tepesine alçıdan yapılmış küçük madalyonlar konulmuştur. Madalyonların içine altın yaldızla boyalı beş kollu birer yıldız işlenmiştir. Bu kompozisyonların arasına da daha büyük çizgilerden oluşan ve ortalarında şemse benzeri bir motifin olduğu süsleme ve uçları baklava dilimi şeklindeki geçmelerden oluşan motiflerin yer aldığı bir kompozisyon işlenmiştir. Kubbe eteğini silmelerle

sonlanan alçıdan bir friz kuşatır. Friz kuşağında eşit aralıklarla yerleştirilmiş

kare panolar ve bu kare panoların içinde altın yaldızla boyalı çiçek motiflerinin olduğu bir süsleme görülmektedir (Şekil-171; Çizim-67).

Mahfil: İkiçeşmelik Camiinin kadınlar mahfili harimin kuzeyinde yer almaktadır. Harimin kuzeyini baştanbaşa kuşatan mahfilin üzeri ahşap tavanla örtülüdür (Şekil-169). Harime altta mermer, üstte ahşap sütunlar üzerine oturan basık kemerlerle açılan mahfil oldukça sade olup süslemeyi son cemaat

yerindeki mahfille çıkışı sağlayan merdiven korkuluğu altında görürüz.

geçmiş iki kare pano yer alır. İçteki panonun etrafı baklava dilimli bir bordürle kuşatılmış olup merkeze bir mührü Süleyman, köşelere ise birer palmet motifinden oluşan kompozisyon işlenmiştir (Şekil-167,168).

Yazılar: Kıble duvarındaki mihrabın iki yanına asılmış olan hadis panoları

dikdörtgen formlu olup, üzerinde madalyon içinde yapılmış ikinci bir pano yer