Hatuniye Cam

Şekil no : 129-143

Çizim no : 53-58

Plan no : 18

İnceleme Tarihi: Ekim 2010/Ocak 2011

Yeri: Hatuniye Camii İzmir Basmahanede, Anafartalar caddesi ile 943 nolu sokağın kesiştiği noktada yer alır (Bayrakal, 2004:31).

İnşa Tarihi: Caminin ilk inşasına dair günümüzde herhangi bir kitabe mevcut değildir. Münir Aktepe’nin “İzmir Yazıları” adlı kitabındaki vakfiye kayıtlarına

göre cami 1670 yılından önce yapılmış 17.yy’a ait bir Türk eseridir*

. Hatuniye Camii diye anılan eserin vakfiye kayıtlarına göre banisi Tayyibe hatun olarak gösterilmektedir (Aktepe, 2003: 31).

Caminin Mimari Özellikleri: Enine dikdörtgen planlı olan harim mekanının

üzerini iki kubbe örtmektedir. Mihrap önündeki kubbe diğerine göre daha büyük

ve yüksek tutulmuş bir kasnak üzerine oturtulmuştur. Kasnak dışarıdan onikigen içerden ise yuvarlaktır. Kasnağın her bir kenarına içerden alçı şebekeli dışarıdan ise demir profilli pencereler yerleştirilmiştir. Harimdeki diğer kubbe ise kasnaksızdır. Kubbelere geçişler pandantiflerle sağlanmış olup, birbirlerine yarım daire kemerlerle bağlanmışlardır. Harimi kuzey ve batıdan çeviren ahşap mahfilin batıdaki bölümünün üzeri tonozla genişletilmiş ve tonozlar birbirlerine yarım daire kemerlerle bağlanmıştır (Şekil-136). Cami yapıldıktan sonra

19.yy'da eklendiği belirtilen diğer kubbenin olduğu bölüme geçişler yarım daire

kemerlerle sağlanmıştır. Kemerler dikdörtgen kesitli ayaklar üzerine

oturtulmuştur. Bu ayaklar caminin dış cephesinde payanda görünümdedir. Camiyi farklı boyutlardaki yuvarlak kemerli pencereler ile rozet pencereler aydınlatmaktadır (Şekil-134). Harimdeki ikinci kat seviyesinde yer alan pencerelerle kasnak pencereleri alçı şebekelidir. Harim mekanının önünde üzeri

beş gözlü kubbeyle örtülü bir son cemaat yeri vardır. Yamuk planlı bir avluya sahip olan caminin doğusunda mermer bir havuz ile abdesthanenin yer aldığı

birimler bulunmaktadur. Duvarları sıvalı olan caminin üst örtüsü kurşunla

kaplanmıştır (Şekil-129,130,131; Plan-18). Camiyle aynı zamanda inşa edilen

günümüzdeki minare daha sonraki ilaveler sonucunda harim içinde kalmıştır.

Kuzey cephenin ortasındaki minare sade olup gövdesi silindirik, şerefe altı ise mukarnaslıdır. Minare kurşunla kaplı külah üzerinde yükselen alemle

sonlanmaktadır (Şekil-132). Cami 1965 yılında mahalli derneklerin yardımıyla

esaslı bir şekilde onarılmıştır (V.G.M. 350101/17). Caminin tüm kubbeleri dışarıdan kurşunla kaplanmıştır.

Süslemenin Bulunduğu Yerler:

Son Cemaat Yeri: Harimin kuzeyini boydan boya kuşatan ve üzeri beş gözlü

kubbeyle örtülü olan son cemaat yeri duvarlarla kapatılmıştır. İki giriş açıklığına

sahip son cemaat yeri oldukça sade bir görünüme sahiptir. Son cemaat yerinde süslemeleri kubbe göbeği ile kemerlerde görürüz. Kubbelerin göbeklerinde alçıdan yapılmış ve altın yaldızla boyanmış birer çiçek ile eteklerinde çift sıra dış bükey silmelerden oluşan ve altın yaldızla boyanan kuşaklar yer alır. Kubbeler arasındaki kuzey, güney yönlü kemerlerin yüzeylerinde ise kemer yayının şeklini alan dikdörtgen kavisli kartuşlar ile bunların içine yerleştirilmiş yuvarlak kartuşlar göze çarpmaktadır. Bu kartuşlar alçıdan yapılmış olup altın yaldızla boyanmıştır (Şekil-133).

Giriş Açıklığı: Harime giriş kapısının yüzeyi yatay formlu baklava dilimleriyle üç bölüme ayrılmıştır. Ortadaki süslemede yatay ve dikey yerleştirilmiş uçları volütlü simetrik “S” şekillerinden oluşan vazolar, vazoların içinde doğal görünümlü laleler ve ortada tomurcuk halinde bir çiçek ile bu çiçeği çevreleyen volütlerin yanından çıkan uçları palmet görünümlü düzenlemelerden oluşan

süslemeler yer almaktadır. Alt ve üst kartuşlarda da aynı kompozisyonlar

kullanılmış olup ortada dört yapraklı ve uçları volütle sonlanan palmet görünümlü bir çiçek ve bunların uçlarından çıkan lale motifleri bulunmaktadır (Şekil-135).

Mihrap: Kıble duvarına konumlanmış olan mihrap kuzey giriş aksında yer alır. Taş, mermer ve fayans malzeme kullanılmış olan mihraptaki süslemeler, alçıdan yapılmış ve altın yaldızla boyanmıştır. Mihrabı iki yandan kareye yakın dikdörtgen kesitli kaideler üzerinde yükselen daire kesitli ve iyon düzenindeki kompozit başlıklı sütunlar sınırlandırmaktadır. Yeşil renkli fayanstan yapılmış olan mihrap nişi ve kavsarası sade bir düzenlemeye sahip olup yarım daire formludur. Kavsara kemeri üzerinde yer alan alınlıkta yaprak sırtlı ve volütlü

simetrik iki “S” şeklinin oluşturduğu ve içinde dolgun görünümlü akant

yapraklarının çıktığı vazo düzenlemesi bulunmaktadır. Karşılıklı olarak yatay konumdaki bu S şeklindeki vazoların ortasına da bir yumurta dizisi yerleştirilmiştir. Sütunlar, üzerinde devam eden dışa taşıntılı kare unsurların ön cepheleri alçıdan yapılmış ve kademeli silmelerle yükselen saçakla son bulmuştur. Saçak tablası üzerindeki mihrap tacında dikdörtgen ve oval formlu, sülüs hatla yazılmış iki pano yer almaktadır. Oval panoda “Ya Mucibbed davat” diğer panoda ise Bakara suresinin 144. ayeti yazılıdır (Kuran-ı Kerim, 2/144). Bu panoların yazı ve çerçeveleri altın yaldızla boyanmış olup tepeliklerine ise dolgun görünümlü ve kıvrımlı birer akant yaprağı işlenmiştir. Panoların

çevresini yaprak sırtlı ve volütlü “S” şekilleri ile volütlü ve yapraklı kıvrım

dallar kuşatmıştır. Saçak tablasının iki kenarından sarkan üzüm salkımları ile

mihrap süslemesi tamamlanmıştır (Şekil-139).

Minber: Minber harimin güneybatısında yer almaktadır. Ahşap malzemeden yapılan minberin zemini, beyaz renkli yağlı boya ile boyanmıştır. Altın yaldızla boyalı kabartma tekniğindeki motiflerle bezenen minber oldukça yoğun bir tezyinata sahiptir.

Birbirine altta kare, üstte burmalı gövdeye sahip akantus yapraklı başlıkları olan ve eğrisel hatlardan oluşmuş bir kemerle bağlanan sütunlar giriş açıklığını oluşturmaktadır. Bu sütunlardan alttakinin gövdesi bir baklava motifi

ile üsttekinin ise akantus yapraklı başlıklardan sonra dışa doğru kademelenerek

sonlanmış saçakla tamamlanmıştır. Sütunların üzerinde iki kademeli plaster görünümlü unsurlar yer almaktadır. Bunlardan alttaki daha kısa olup gövdesinde

arasında kalan boşluk ise köşelerinde akant yapraklı ve eğrisel hatlarla oluşan bir kemerle bağlanır. Üstte yer alan uçları kıvrımlı birer akant yaprağıyla bezenmiş plaster görünümlü unsurlar ortadaki zemini siyah yazıları altın yaldızla boyalı ve

sülüs hatla “Eftalülul endallahi yevmil Cuma” yazılı pano ile sınırlanmış ve iç

bükey dış bükey formlardan oluşan bir saçakla sonlanmıştır. Saçak köşelerinde gövdesi yivli iki kandil yer almakta ve kandil aralarında kalan açıklığı da altın yaldızla boyalı süslemelerden oluşan bir taç örtmektedir. Taçın ortasındaki iki yana ayrılan ve yukarı kıvrılarak kaseyi taşıyan iki akant yaprağının içinden yine kıvrımlar yaparak birbirine dolanan akant yaprakları ortadaki kasenin etrafını sarmaktadır. Kasenin dilimli altlığı ve geniş gövdesi yukarı doğru daralarak

sonlanmaktadır. Kasenin yüzeyinde ise kabartma tekniğinde yapılmış, sırasıyla

dilimli, zikzak ve akant yapraklarından oluşan bir kompozisyon yer almaktadır (Şekil-141).

Minberin yan aynalıkları değişik formların uygulandığı bir düzenlemeye

sahiptir. Süpürgelikte gövdesi yivli sütunların taşıdığı yuvarlak kemerli dört

açıklık mevcuttur. Bu sütunların üzerinde de birer tane içi çökertilmiş baklava

motifleri görülmektedir. Açıklıkların yanındaki köşede kalan boşlukta içi akant

yapraklarıyla doldurulmuş ve etrafı silmelerle çevrelenmiş üçgen kartuşlar bulunmaktadır. Aynalık iki katlı süsleme programına sahip olup alttaki bölümde gövdesi yivli bir kase içinden çıkan akant yaprakları kıvrımlar yaparak etrafa serpilmekte ve bütün alanı doldurmaktadır. Üst bölümdeki ise üçgenin içini ortada stilize bir çiçekten etrafa yayılan geniş yapraklı bir akant bitkisi

süslemektedir. Aynalık ve süpürgelikteki kompozisyonları yayvan ve içi

çökertilmiş iki baklava motifi ayırmaktadır.

Merdiven korkuluğunda kartuşlar arasında kalan daire şekilli çökertmelerde, dört adet çiçek motifi yer almaktadır. Korkuluğun her iki ucunda da, yarım daire şekilli ve yelpazeye benzer süs öğeleri görülmektedir. Korkuluğun alt sırasını birbiri içine geçmiş akantus yapraklarından oluşan bir süsleme şeridi tamamen kaplamaktadır (Bayrakal, 2004:31-32).

Güneyde duvara oturtulmuş ve birbirlerine basık kemerle bağlanan sütunlar geçit açıklığını oluşturmuştur. Köşk korkuluğunun yüzeyi iç ve dış

bükey silmelerle oluşturulmuş dikdörtgen formlu kartuşlarla geçirilmiştir. Bu kartuşun merkezinde eğrisel hatlardan oluşan alçıdan altın yaldızla boyalı çiçek motifinden gelişen akant yaprakları yer almaktadır. Köşkün, sütun, kemer, saçak ve saçak köşelerindeki kaselerden oluşan düzenlemeleri girişle aynıdır. Köşk

saçağı üzerinde birbirlerine volütler yaparak bağlanan akant yaprakları doğu,

batı ve kuzey cephede tekrarlanmıştır. Köşkün üzeri düz tavanla örtülmüş olup

pramidal bir külah ve külah üzerindeki alemle sonlanmıştır (Şekil-140; Çizim-

53).

Kubbeler: Hatuniye Camiinde harim mekanını örten kubbeler ile son cemaat yeri kubbelerinde alçıdan altın yaldızlı süslemeler yer almaktadır. Büyük kubbe yüzeyinde sekizgen ve baklava dilimi şeklindeki kartuşlar içinde üsluplaştırılmış

çiçekler bulunmaktadır. Sekizgen kartuşlar kubbe eteğinden merkeze doğru

küçülür ve kubbe eteğini alçıdan altın yaldızla boyalı yumurta dizisi kuşatır. Kubbe göbeğinde uçları kıvrımlı bir akant yaprağı ve akant yaprağını ışınsal formda kuşatan çok kollu bir yıldız yer alır. Kubbe kasnağı altındaki enli frizin yüzeyi eşit aralıklı silmelerle bölmelere ayrılmış ve aradaki kare boşluklara bir çiçek motifi işlenmiştir. Friz, üzerindeki altın yaldızla boyalı ters lale motifiyle oluşturulmuş bir saçakla son bulmuştur (Şekil-142; Çizim-54).

Harim mekanını örten diğer küçük kubbenin yüzeyini etrafı dış bükey silmeyle kuşatılmış üsluplaştırılmış çiçeklerden oluşan madalyon ve baklava

dilimi motifleriyle süslenmiştir. Yuvarlak madalyonlar kubbe eteğinden merkeze

doğru küçülen boyutlarda işlenmiştir. Kubbe göbeğinde akant yapraklı bir çiçek ve bu çiçeğin içinden çıkan yaprak sırtlı ve volütlü düzenlemeler yer alır (Şekil- 143; Çizim-55).

Yazılar: Madalyon şeklindeki cihanyari güzin panolarının üzerleri birbiri ardına devam eden yaprak sırtlı ve volütlü simetrik “S” şekilleri ve bunların tepe noktasındaki dolgun görünümlü akant yapraklarıyla bezenmiştir (Şekil-138; Çizim-58).

Kemerler: Harim mekanındaki kemer içlerinde etrafı alçıdan altın yaldızla boyalı iç içe geçmiş kare kartuşlar ile bu kartuşların merkezinde akant

yapraklarından gelişen çiçek kompozisyonu yer alır. Kemerlerdeki diğer bir kompozisyon ise kemer yayının şeklini alacak biçimde yapılmış kavisli dikdörtgen kartuşlar ile bunların içine yerleştirilmiş yuvarlak kartuşlardan oluşmaktadır. Yuvarlak kartuşların içine çiçek motifinden gelişen akant yaprağı işlenmiştir.

Pencereler: Mihrap duvarındaki ikinci kat pencereleri alçı şebekelerle bölmelere ayrılmış ve alınlıkları altın yaldızla boyalı alçıdan bitkisel süslemelerle taçlandırılmıştır (Şekil-138). Buradaki üç pencereden ortadakinin alınlığı daha yoğun süsleme ve yüksek bir taca sahiptir. Mihrabın üzerindeki pencere tacının ortasında sülüs hatlı “Kelime-i Tevhid” yazılı dikdörtgen bir pano yer alır. Panonun çerçevesi ve yazıları altın yaldızla boyanmıştır. Panonun altında, simetrik konumdaki yaprak sırtlı “S” şeklinin volütlerinden çıkan yapraklar, yukarıya, yanlara ve “S” şekillerinin ortasını dolduracak biçimde kıvrımlardan oluşan süslemelerle, pencere, kemer ve sövesini kavrayacak şekilde işlenmiştir. Ayrıca yazı panosunun üzerindeki akant yapraklı bir ağızlıkla sonlanan ve simetrik iki “S” şeklinin birleşiminden oluşan vazo ile bu

vazo içindeki ters çevrilmiş “C” şekilli kıvrımlar tacı tamamlayan diğer

süslemelerdir (Çizim-56).

Yanlarda yer alan pencerelerin alınlıklarında birbiri ardına devam eden

simetrik formdaki yaprak sırtlı “S” şekilleri ortada bir vazo oluşturacak biçimde birleşirler. Bu vazo şeklinin altında da geniş yapraklı bir akant yaprağı yer alır (Çizim-57).

Vaaz Kürsüsü: Daire kesitli bir sütun üzerine oturtulan kürsünün korkuluklarında ters-düz yerleştirilmiş uçları volütlü “S” şekilleri görülmektedir (Şekil-137).