Eşrefpaşa Cam

Şekil no : 187-203

Çizim no : 73-77

Plan no : 24

İnceleme Tarihi: Ekim 2010/Ocak 2011

Yeri: Eşrefpaşa Camii, İzmir’in Eşrefpaşa semtinde yer almaktadır.

İnşa Tarihi: Eşrefpaşa Camii’nin inşasına vakfiye kayıtlarına göre 1897 yılında başlanmış, kitabelerine göre ise 1320 H./1902 M. tarihinde tamamlanmıştır

(Aktepe, 2003:57-58). Vakfiye kayıtlarında caminin banisi olarak İzmir’de

1890’lı yıllarda belediye başkanlığı yapmış olan Eşrefpaşa geçmektedir*

. Günümüzde mevcut olan ve caminin ana mekana giriş kapısı üzerinde bulunan kitabe metni şöyledir:

“Eşref paşa hazretleriyle halilileri Hâce Fatma Hanım’ın eser-i Hayriyeleridir. 1320 H./1902 M.” (Aktepe, 2003:58). Kitabeye göre, cami 1902 tarihinde Eşref Paşanın eşi Hace Fatma Hanım tarafından tamamlatılmıştır.

Caminin, ana mekanına girişi sağlayan açıklığının sağındaki pencerenin üzerinde, 1380 H./1961 M. tarihli bir onarım ve usta kitabesi yer almaktadır. Ayrıca 2010 yılında da caminin minaresi esaslı bir şekilde onarılmıştır (Şekil- 197-198).

Caminin Mimari Özellikleri: Eşrefpaşa Camii, fevkani bir kuruluşta inşa edilmiş olup iki katlı bir düzenlemeye sahiptir. Cami kare planlı harim mekanı önünde, alt katı son cemaat yeri üst katı kadınlar mahfili olarak düzenlenmiş iki katlı kapalı bir ön mekanla, alt katındaki namazgah, doğusundaki minare, ve yapıyı üç yönden çeviren küçük bir avludan oluşan birimlerden meydana gelmektedir.

Üzeri sekizgen formlu ahşaptan bindirme bir kubbeyle örtülü olan kare planlı harim mekanında kubbeye geçişler tromplarla sağlanmıştır. Yarım daire

formlu kemerle birbirine bağlanan tromplar harim duvarlarındaki profillendirilmiş başlıklara sahip plaster görünümlü sekiz ayak üzerine oturtulmuştur (Plan-24). Harime yarım daire formlu üç kemer gözüyle açılan kadınlar mahfilinin önü demir parmaklıklı korkuluklarla kapatılmıştır (Şekil-

199). Ahşaptan düz tavanla örtülü olan kadınlar mahfiline çıkış son cemaat

yerinin doğusundaki köşede yer alan merdivenlerle sağlanmıştır (Şekil-194). Merdivenlerin bitiminde ise minareye girişi sağlayan ahşap kanatlı bir kapı yer

almaktadır. Kare planlı harim mekanına giriş için, mihrap aksındaki ahşap

kanatlı bir kapıyla kullanılmaktadır. Ortadaki bu kapı ile yanlardaki dikdörtgen

formlu büyük pencerelerin üzeri üstten düz, yanlardan kıvrımlı bir kemerle

geçilmiş alınlık şeklindedir. Harim mekanını alt katta yanlardan kıvrımlı üstten yarım daire kemer şeklindeki dikdörtgen pencereler ile aynı kemer düzeninde yapılmış dokuz adet tepe pencereleri aydınlatmaktadır. Tepe pencereleri ahşap şebekeli olup renkli camlıdır (Şekil-201,203). Harim mekanının kuzeyindeki kadınlar mahfilinin altında yer alan son cemaat yerinin üzeri düz ahşap tavanla örtülmüş olup, tavan kuzey-güney yönlü çift konsollarla desteklenmiştir. Konsollar güneyde duvara, kuzeyde ise profillendirilmiş başlıklara sahip plaster görünümlü ayaklar üzerine oturtulmuştur (Şekil-194).

Son cemaat yerinin doğu duvarında mahfile çıkışı sağlayan merdiven ile merdiven basamakları altında minareye girişi sağlayan ikinci bir kapı yer

almaktadır. Ayrıca doğu ve batıda birer, kuzeyde üç açıklıkla aydınlatılan son

cemaat yerine giriş ortadaki kapıyla sağlanmaktadır (Şekil-192). Son cemaat yerinden harime girişi sağlayan kapı ve pencerelerin kemer ve söveleri taş malzemeyle yapılmıştır. Caminin inşasında kesme taş malzeme kullanılmış olup üzeri, kırma çatı şeklindeki kiremitle örtülmüştür. Eşrefpaşa Camii dört yönden kuşatılmış küçük bir avlu içinde yer almaktadır. Avluyu çeviren duvarların

üzerindeki demir korkulukların arasında babalar bulunmaktadır. Avluya girişi

sağlayan demir korkuluklu ve iki kanatlı kapını yanlarında kare kesitli profillendirilmiş başlıklara sahip sütunlar yerleştirilmiştir (Şekil-190). Bu giriş mekanı orijinal olmayıp caminin çevre düzenlemesi sırasında yapılmıştır (Şekil- 189).

Caminin alt katında yer alan ve günümüzde cemaate açık bulunan bölüm namazgah olarak kullanılmakta olup üzeri düz ahşap bir tavanla örtülüdür (Şekil-193). Dikdörtgen planlı olan bu bölümün duvarları boydan boya mavi renkli fayanslarla kaplanmış ve güney duvarına da yarım daire formlu nişe sahip bir mihrap yerleştirilmiştir. Geniş gövdeli sekiz ayağın yer aldığı beden duvarlarında kare formlu pencereler bulunmaktadır. Namazgaha girişi sağlayan

holün her iki yanında cami hocasına ayrılmış iki oda yer almaktadır. Alt kata

giriş ise son cemaat yerine girişi sağlayan iki yandan kıvrımlı merdivenlerin ortasındaki alüminyum doğramadan yapılmış bir kapı ile sağlanmaktadır. Alt katın dış cephesindeki beden duvarları yeşil renkli kesme taşlarla örülmüştür. Kuzey ve güneyde iki, doğu ve batıda altı açıklıkla aydınlatılan alt katın kareye yakın dikdörtgen formlu pencerelerinin kemer ve söveleri kahverenginde kesme taşlarla kuşatılmış olup kemerlerin tepe noktalarına birer kilittaşı düzeneği yerleştirilmiştir. Bu bölümde yer alan tüm pencerelerin önü demir korkuluklarla kapatılmıştır.

Süslemenin Bulunduğu Yerler:

Cepheler: Caminin kuzey cephesi dışındaki diğer cepheler sade görünümlü olup

blok halindeki kahverengi kesme taşlarla örülmüştür. Güney cephesinin

ortasında, harimden dışarıya taşırılmış dikdörtgen planlı mihrap nişi yer alırken bu cephenin köşelerinde kare panolar şeklinde saçak seviyesine kadar yükselen kesme taştan yapılmış plasterler yer almaktadır (Şekil-188). Doğu cephesinde son cemaat yeri duvarı yanındaki minare dışında herhangi bir düzenleme yer almayıp batı cephesinde harimin son cemaat yeriyle birleşen duvarında iki katlı

uygulamaya sahip plasterler bulunmaktadır. Düşey plasterlerin gövdesi dikey

dikdörtgen panolara ayrılmış olup, plasterler profillendirilmiş başlıklarla

sonlandırılmıştır. Caminin güney cephesi hariç tüm cephelerinde saçak

seviyesinde silmelerle hareketlendirilmiş alçıdan bir friz kuşağı yer alır. Eşrefpaşa Camii’nin kuzey cephesi iki katlı uygulamaya sahip plasterle üç bölüme ayrılmıştır. Düşey plasterlerin gövdeleri dikdörtgen panolara ayrılmış olup plasterler profillendirilmiş başlıklarla sonlanır. Kadınlar mahfilinin yer aldığı ikinci kattaki kuzey cephenin beden duvarları plasterler dışında

fayanslarla döşenmiştir. Bu bölümde yer alan üç açıklıktan ortadaki bölüm diğerlerine göre daha yüksek tutulmuş olup yarım daire formlu kemer ile tepe noktasındaki alemle sonlanmıştır. Dikdörtgen formlu üç pencerede üstten düz yanlardan kıvrımlı kemerle geçilmiş ve pencerelerin önleri demir korkuluklu parmaklıklarla yarıya kadar kapatılmıştır. Ortadaki pencerenin önünde taş malzemeyle kuşatılmış bir madalyon görülür. Madalyonun içinde celi sülüs hatla yazılmış Mülk suresinin 1. Ayeti yer alır (Kuran-ı Kerim, 67/1). Madalyonun tepe noktası palmet şeklinde sonlanmış olup kenarlarında alttan taş bir destek

üzerine oturan ters-düz “C” motifleri yerleştirilmiştir (Şekil-187; Çizim-77).

Kuzey cephenin alt katındaki son cemaat yerinde üstten düz, yanlardan kıvrımlı üç açıklık bulunmaktadır. Bu açıklıklar plasterlerle ayrılmış olup oldukça geniş ve yüksek tutulmuştur. Ortadaki bölümün önünde cepheye dıştan eklenmiş bir giriş mekan göze çarpmaktadır. Alüminyum doğrama ve camlarla kapatılmış olan bu mekanın üzeri eternitle kaplanmış düz tavan şeklindedir. Bu bölüme giriş iki yandan kıvrımlı merdivenlerle sağlanmaktadır (Şekil-192). Minare: Kesme taş malzemeyle yapılan minare beşgen bir kaide üzerinde yükselmektedir. Kaidesi kademeli silmelerle sonlanan minarenin daire kesitli gövdesinde bilezikler dışında herhangi bir süsleme yoktur. Şerefe korkuluğu sacdan yapılmış olup şerefenin altı dilimli konsollarla desteklenmiştir. Minarenin külahı kesme taştan yapılmış ve silmelerle hareketlendirilmiş armudi

düzenlemeye sahiptir. Minare külah üzerinde yükselen bir alemle sonlanmıştır.

Son Cemaat Yeri: Son cemaat yerinin konsollar arasında kalan tavan göbeğinde alçıdan altın yaldızla boyalı bir madalyon görülmektedir. Etrafı iç ve dış bükey silmelerle kuşatılmış olan madalyonun içi akant yaprağı ve “C” kıvrımları içine alınmış nar motifinden oluşan kabartma bir süsleme ile doldurulmuştur. Son cemaat yerinin güney duvarına oturtulmuş konsolların altında sütun başlığı görünümünde altın yaldızla boyalı taş süsleme bulunmaktadır. Bir orta bağla birleşmiş ters-düz “C” şekilleri yürek motifini meydana getirerek profillendirilmiş bir başlıkla sonlanmıştır. Kabartma olarak yapılmış olan bu yürek motifinin içinde altında ve üst kenarında birer akant yaprağı yer

Giriş Açıklıkları: Harime girişi sağlayan üçlü açıklıkların kemer ve sövelerinde altın yaldızla boyalı kabartma taş süslemeler göze çarpmaktadır. Açıklıkların sövelerinde baş aşağı sarkıtılmış stilize bir çiçek motifi ile kemer yaylarında uçları çatallı üçgenlerle birleşen kıvrımlı bir düzenleme yer almaktadır. Ana mekana giriş kapısı ile sağ taraftaki açıklığın üzerinde, celi sülüs hatla yazılmış

kitabeler bulunmaktadır. Altın yaldızla boyanmış olan bu kitabelerden ortadaki

açıklığın üzerinde caminin inşa kitabesi yer alırken sağ taraftaki açıklıkta “Ya hazreti Bilali Habeş” ile alta 1961 Ş.Maktay şeklinde bir usta adı yazılmıştır. Mihrap: Kıble duvarı ortasında, kuzey girişi aksında yer alan mihrap plaster görünümlü gömme ayakların sınırladığı alanda konumlanmıştır. Mermer malzemeden yapılmış mihrabın nişi dışındaki diğer elemanları bordo renkte yağlı boya ile boyanmıştır. Süslemeler altın yaldızla boyalı alçı malzemeden yapılmıştır. Daire kesitli kısa bir kaide üzerinde yükselen, yine daire kesitli ve kompozit başlıklı sütunlar mihrap nişini sınırlandırmıştır. Mihrap nişi yarım daire formlu olup kavsarasında kaş kemeri kullanılmıştır. Kaş kemerinden asılmış olan pileli perde iki yana çekili vaziyettedir. Yeşil renkteki perdenin püskül ve kenarları altın yaldızla boyanmıştır. Kemer köşeliklerinde yaprak sırtlı ve volütlü yatay birer “S” şekli yer almaktadır.

Kompozit başlıklı sütunlar üzerindeki dışa taşıntılı unsurlar üzerinde iç ve dış bükey silmelerle kademelenerek sonlanan yanlardan düz, ortada yarım daire formlu kemerin aynalığında dikdörtgen formlu ve çerçeve ile yazıları altın yaldızlı boyalı sülüs hatla yazılmış Ali İmran suresinin 37. Ayetinin bulunduğu ayet kitabeliği görülmektedir (Kuran-ı kerim, 3/37). Kitabeliğin tepe noktasında, kıvrımlarıyla verilmiş simetrik konumdaki yatay “S” şekilleri bir orta bağla birleşerek içinde akant yaprağının çıktığı vazo görünümlü bir süsleme yer verilmiştir. Mihrabı taçlandıran kemerin tepe noktasında, ortasında yumurta dizisi olan bir kilit taşı düzeneği ile bunu yanlardan ve üstten kuşatan volütlü ve yaprak sırtlı süslemelerin olduğu bir kompozisyon bulunmaktadır. Kemerin düz inen kanatlarına da birer deniz kabuğu konulmuştur (Şekil-201; Çizim-73). Minber: Minber harimin güneybatı köşesinde yer almaktadır. Ahşap malzemeden yapılan minberde kahverenginin tonları ve beyaz renkli yağlı boya

kullanılmıştır. Yüksek kaideler üzerine oturtulan minberin, giriş açıklığındaki ayakların gövdesi yivli olup açık ve koyu kahve tonlarıyla boyanmıştır. Ayaklar

birbirine basık kemerle bağlanmıştır. Bu ayakların üzeri yukarı doğru genişleyen

iki sıra saçakla sonlanmıştır. Saçakların üzerine altın yaldızla boyalı birer şamdan görünümlü süs unsurları konulmuştur.

Üçgen formlu yan aynalık sade olup etrafı altın yaldızla boyalı bir silmeyle kuşatılmıştır. Minberin merdiven korkulukları geniş tutulmuş ve iki farklı formdan meydana gelmiştir. Altta etrafı altın yaldızlı silmeyle kuşatılmış bir paralel kenar yer alırken, üstte dörder adet paralel kenardan meydana gelen

yüzeyi prizmatik formda geometrik düzenlemeler bulunmaktadır.

Minber geçit bölümü iki yandan plaster görünümlü ayaklar ve bu ayakları birbirine bağlayan düz bir örtüden meydana gelmiştir. Geçit bölümü açıklığında bir kapı yer almakta ve kapı üzerindeki düz örtünün aynalık kısmı oval formlu bir unsur ve bunun üzeri altın yaldızlı silme ve saçakla son

bulmaktadır. Gövdesi yivli sütunlardan oluşan ve dört ayak üzerine oturan köşk

tavanı düzdür. Köşkün üzerini örten saçağın altında palmet motiflerinden oluşan

bir friz yer almaktadır. Minberde kasnak olmayıp külah kırma çatı görünümlü

örtü üzerinde yer almakta ve alemle sonlanmaktadır (Şekil-202; Çizim-74). Vaaz Kürsüsü: Ahşaptan yapılmış olan kürsü kıble duvarının doğusundaki köşededir. Profilli başlıklardan oluşan çokgen bir sütun üzerindeki kaidenin gövdesinde iç içe geçmiş üçgen kartuşlardan bir bezeme bulunmaktadır. Kürsünün oturtmalık korkuluğu yüzeyinde etrafı silmelerle kuşatılmış ve iç içe geçmiş yatay dikdörtgen formlu kartuşlardan oluşan iki pano bulunur.

Korkuluğun altında ok ucu motifi şeklinde baş aşağı sarkıtılmış bir friz yer alır.

Kürsünün merdiven korkuluklarında atnalı kemer formlu açıklıklardan oluşmuştur (Şekil-203).

Kubbe: Kare planlı harim mekanının üzerini örten sekizgen kubbenin yüzeyi üçgen kartuşlarla sekiz dilime ayrılmış olup yağlı boyadan yapılmış kalemişi süslemelerle bezenmiştir. Kubbe merkezinde alçıdan altın yaldızla boyanmış stilize çiçeklerden oluşan kabartma bir süsleme görülmektedir. Bu süslemenin

kenarlarından çıkan ok ucu motifleri kubbe yüzeydeki üçgen kartuşların içine doğru yönlendirilmiş sekiz motiften meydana gelmiştir. Merkezden kubbe eteğine doğru genişleyen üçgen kartuşların içinde içe doğru daralan iki üçgen kartuş daha bulunmaktadır. Bu üçgen kartuşların tepe noktaları, yaprak sırtlı “S- C” şekilleri ile akant yapraklarından oluşan bir kompozisyonla taçlandırılmıştır. Sekizgen kubbenin eteğinin etrafını alçıdan yapılmış altın yaldızla boyalı dil motifinden oluşan bir bordürle kuşatılmıştır (Şekil-200; Çizim-74).

Yazılar: Sekizgen kubbenin her bir köşesine denk gelecek şekilde yapılmış olan sekizgen formlu cihanyari güzin panolarının olduğu panoların çerçeveleri alçıdan yapılmış olup altın yaldızla boyalıdır. Bu panoların alt ve üst kenarlarında alçıdan yeşil renkli birer akant yaprağı yer alır. Üstteki dilimli akant yarkalarının ortasında altın yaldızla boyalı birer yumurta dizisi motifi bulunur (Şekil-203).