Bu çalışmanın Türkiye’deki işsizlik verileri temelinde şekillendiği düşüncesinden hareketle, işsizlik kavramının sınıflandırılmasında, Türkiye’deki işsizlik oranlarının belirlenmesinde tek yetkili resmi kuruluş olan Türkiye İstatistik Kurumu’nun işsizlik ve işgücü tanımlamalarının kullanılması uygun bulunmaktadır.
1926 yılında “Merkezi İstatistik Dairesi” adı ile kurulan ve 2005 yılından itibaren 5429 sayılı Türkiye İstatistik Kanunu ile bugünkü adını alan “Türkiye İstatistik Kurumu(TÜİK)”248; Türkiye’deki resmi istatistiklerin üretimine ve organizasyonuna
248
Türkiye İstatistik Kanunu’na Madde 18’e göre, Türkiye İstatistik Kurumunun görev ve yetkileri şunlardır:
“a)Resmi İstatistik Programını hazırlamak.
b) Program ile belirlenen istatistiki faaliyetlerin yürütülmesini organize etmek ve uygulanmasını
sağlamak.
c) Resmi istatistiklerin üretimi sırasında kullanılacak istatistiki yöntemleri, tanımları, sınıflamaları
ve standartları, ulusal ve uluslararası normlara uygun olarak belirlemek.
d) Ülkenin ekonomi, sosyal, demografi, kültür, çevre, bilim ve teknoloji alanları ile gerekli görülen
diğer alanlardaki istatistiklerini derlemek, değerlendirmek, analiz etmek ve yayımlamak.
e) Resmi istatistik sonuçlarının bilimsel ve teknik açıklamalarını yapmak.
f) İstatistik alanındaki bilimsel araştırma teknikleri ile istatistiki yöntem ve bilgi teknolojilerine
ilişkin gelişmeleri takip etmek ve bunların uygulanması için gerekli önlemleri almak.
g) İstatistik alanındaki ulusal ve uluslararası öncelikleri dikkate alarak istatistiki veri ihtiyacı
duyulan alanları ve veri derleme yöntemlerini ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği içinde belirlemek.
h) Programın kurum ve kuruluşlara verdiği resmi istatistik görevlerinin yerine getirilmesini izlemek,
bu kurumlarca üretilen istatistiklerin uluslararası standartlara uygunluğunu incelemek, kalite kontrolünü yapmak ve bu konularda teknik destek ve koordinasyonu sağlamak.
i) Kalkınma planları, programlar, ilgili mevzuat ve benimsediği temel ilkeler çerçevesinde, Kurumun
orta ve uzun vadeli strateji ve politikalarını belirlemek; Kurumun stratejik planlarına, yıllık amaç ve hedeflerine bağlı olarak teşkilat yapısını, hizmet kalite standartlarını, yönetim hizmet ve süreçlerini sürekli geliştirici tedbirler almak.
j)Programın uygulanmasına ilişkin Yıllık İzleme Raporlarını hazırlamak.
k) İstatistiki bilgilerin saklanmasını, kullanıcıya sunulmasını, bu alanlara ilişkin sistemlerin
geliştirilmesini ve bu amaçla ulusal ve uluslararası bir bilgi ağı ve bilgi akış sisteminin oluşturulmasını koordine etmek.
l) Ulusal kayıt sistemlerinin oluşturulmasında standartları tanımlamak, uygulamak ve kurumlar
arası koordinasyon ile uygulanmasını sağlamak.
m) Uluslararası düzeyde karşılaştırmalar yapmak amacıyla diğer ülkelere veya ülke gruplarına ait
göstergeleri takip etmek, değerlendirmek ve gerekli durumlarda yayımlamak.
n) İhtiyaç duyulan alanlarda veri üretilmesi, teknik kapasitenin geliştirilmesi ve güçlendirilmesi
amacıyla, ulusal ve uluslararası kurum ve kuruluşlarla işbirliği içinde araştırma ve teknik yardım projeleri hazırlamak, geliştirmek ve yürütmek.
o) İstatistikle ilgili konularda diğer ülkelerle ve uluslararası kuruluşlarla işbirliğini sağlamak ve
uluslararası toplantılar düzenlemek.
p) Kanunla verilen diğer görevleri yerine getirmek.
Başkanlık, yüksek öğretim kurumlarının görevleri saklı kalmak şartıyla, Kurumun görev alanına giren konularda üniversiteler ve diğer eğitim kurumları ile işbirliği yaparak ulusal ve uluslararası eğitim ve araştırma merkezleri kurabilir.”
ilişkin temel ilke ve standartlara göre,ülkenin ihtiyaç duyduğu alanlarda veri ve bilgilerin derlenmesini, değerlendirilmesini, gerekli istatistiklerin üretilmesini, yayımlanmasını, dağıtımını sağlamakla görevli kurumdur. TÜİK tarafından 1988 yılından itibaren düzenli olarak uygulanmakta olan Hanehalkı İşgücü Anketi istihdam edilenlerin; iktisadi faaliyet, meslek (ya da tuttuğu iş), işteki durum ve çalışma süresi, işsizlerin ise; iş arama süresi ve aradıkları meslek (ya da iş) ve benzer özellikleri hakkında bilgi derlemek amacıyla uygulanmakta olup, ülkedeki işgücü piyasasının özellikleri hakkında bilgi veren (arz yönüyle) temel veri kaynağı sağlanmaktadır.
Bu çalışmada Türkiye ile ilgili olarak yapılacak işgücü/işsizlik değerlendirmelerinde -görevi gereği- TÜİK verileri temel alınacaktır. Bu nedenle TÜİK işgücü tanımlamalarını belirlemek önem kazanmaktadır. Buna çerçevede TÜİK tarafından yapılan istatistiklerde baz alınan249 işgücü tanımlamaları şunlardır:250
a) Kurumsal olmayan sivil nüfus: Okul, yurt, otel, çocuk yuvası, huzurevi,
hastane, hapishane, kışla ya da orduevinde ikamet edenler dışında kalan nüfustur.
b) Kurumsal olmayan çalışma çağındaki nüfus: Kurumsal olmayan sivil
nüfus içerisindeki 15 ve daha yukarı yaştaki nüfustur.
c) İşgücü: İstihdam edilenler ile işsizlerin oluşturduğu tüm nüfusu
kapsamaktadır.
d) İşgücüne katılma oranı: İşgücünün kurumsal olmayan çalışma çağındaki
nüfus içindeki oranıdır.
e) İstihdam edilenler: Aşağıda yer alan işbaşında olanlar ve işbaşında
olmayanlar grubuna dahil olan kurumsal olmayan çalışma çağındaki tüm nüfus istihdam edilen nüfustur.
i. İşbaşında olanlar: Yevmiyeli, ücretli, maaşlı, kendi hesabına, işveren ya da ücretsiz aile işçisi olarak referans dönemi içinde en az bir saat bir iktisadi faaliyette bulunan kişilerdir.
249
TÜİK’in Türkiye ile ilgili olarak hazırladığı istihdam verileri; kurum tarafından hazırlanarak Türkiye üzerinde uygulanan Hanehalkı İşgücü Anketleri ile belirlenmektedir. Uygulanmaya başlandığı tarihten itibaren, tanım ve kavramlar açısından uluslararası standartların takip edildiği TÜİK Hanehalkı İşgücü Anketleri’nde; Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ve Avrupa Birliği İstatistik Ofisi (Eurostat)’ın norm ve standartları uygulanmaktadır.
250
TÜİK, Hanehalkı İşgücü İstatistikleri Kitabı, TC Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu Yayınları, Ankara, 445 s., Eylül 2006, s. XXII-XXV.
ii. İşbaşında olmayanlar: İşi ile bağlantısı devam ettiği halde, referans haftası içinde çeşitli nedenlerle işinin başında olmayan kendi hesabına ve işverenler istihdamda kabul edilmektedir.
Ücretli ve maaşlı çalışan ve çeşitli nedenlerle referans döneminde işlerinin başında bulunmayan fertler; ancak 3 ay içinde işlerinin başına geri döneceklerse veya işten uzak kaldıkları süre zarfında maaş veya ücretlerinin en az % 50 ve daha fazlasını almaya devam ediyorlarsa istihdamda kabul edilmektedir. Bununla birlikte, referans haftası içinde "1 saat" bile çalışmamış olan ücretsiz aile işçileri ve yevmiyeliler istihdamda kabul edilmemektedir.
Üretici kooperatifi üyeleri, bir iş ya da meslekte bilgi veya beceri kazanmak amacıyla belirli bir menfaat (ayni yada nakdi gelir, sosyal güvence, yol parası, cep harçlığı vb.) karşılığında çalışan çıraklar ve stajyer öğrencilerde istihdam halinde olanlar kapsamına dahil edilmektedirler.
f) İşsiz: Referans dönemi içinde istihdam halinde olmayan (kâr karşılığı,
yevmiyeli, ücretli ya da ücretsiz olarak hiç bir işte çalışmamış ve böyle bir iş ile bağlantısı da olmayan) kişilerden iş aramak için son üç ay içinde iş arama kanallarından en az birini kullanmış251 ve 2 hafta içinde işbaşı yapabilecek durumda olan tüm kişiler işsiz nüfusa dahildirler.
Ayrıca, üç ay içinde başlayabileceği bir iş bulmuş ya da kendi işini kurmuş ancak işe başlamak ya da işbaşı yapmak için çeşitli eksikliklerini tamamlamak amacıyla bekleyenlerden, 2 hafta içinde işbaşı yapabilecek kişiler de işsiz nüfus kapsamına dahildirler.
g) İşgücüne dahil olmayanlar: İşşiz veya istihdamda bulunmayan kurumsal
olmayan çalışma çağındaki nüfustur. İşgücüne dahil olmayanlar aşağıdaki gruplara ayrılmıştır.
i. İş aramayıp, çalışmaya hazır olanlar: Çeşitli nedenlerle iş aramayıp, ancak 2 hafta içinde işbaşı yapmaya hazır olduğunu belirten kişilerdir.
251
Bu noktada KONUKMAN, işsizlik oranlarının hesaplanmasında, referans döneminde “cesareti kırılmış olmaları” nedeniyle, iş aramayanların işgücüne dahil edilmemesini eleştirmektedir. Ona göre, bu bireyler, aslında işsizdir ancak, iş bulma umutlarını yitirdikleri için, iş aramaktan vazgeçmişlerdir. Bu bireylerin, ekonomik krizlerin sıkça yaşandığı Türkiye’de, işgücüne dahil olmamaları doğal bir sonuçtur ki bu nedenle, Türkiye’deki gerçek işsizlik oranları, hesaplanan (açıklanan) oranlarının oldukça üzerindedir (Aziz KONUKMAN, “Genç İşsizliği Sorununun Çözümü İstihdam Stratejisinden Geçiyor”, TİSK Akademi, Cilt: 2, Özel Sayı: 1, ss. 135-146, Mart 2007, s. 137).
• İş bulma ümidi olmayanlar: Bölgede iş bulunmadığına
veya bölgede kendisine uygun iş olmadığına inandığı ya da nereden iş arayacağını bilmediği için iş aramayıp, ancak işbaşı yapmaya hazır olduğunu belirten kişilerdir.
• Diğer: Mevsimlik çalışma, ev kadını olma, öğrencilik, irad
sahibi olma, emeklilik ve çalışamaz halde olma gibi nedenlerle iş aramayıp ancak işbaşı yapmaya hazır olduğunu belirten kişilerdir.
ii. Mevsimlik çalışanlar: Mevsimlik çalışması nedeniyle iş
aramayan ve iş başı yapmaya hazır olmayan kişilerdir.
iii. Ev işleriyle meşgul: Kendi evinde ev işleriyle meşgul olması
nedeniyle iş aramayan ve iş başı yapmaya hazır olmayan kişilerdir.
iv. Eğitim/Öğretime devam ediyor: Bir öğrenim kurumuna veya
kursa devam etmesi nedeniyle iş aramayan ve iş başı yapmaya hazır olmayan kişilerdir.
v. Emekli: Bir sosyal güvenlik kuruluşundan emekli olduğu için iş
aramayan ve iş başı yapmaya hazır olmayan kişilerdir.
vi. Çalışamaz halde: Bedensel özür, hastalık veya yaşlılık nedeniyle
iş aramayan ve iş başı yapmaya hazır olmayan kişilerdir.
vii. Diğer: Ailevi ve kişisel nedenler ve bunun dışındaki diğer
nedenler ile iş aramayan ve iş başı yapmaya hazır olmayan kişilerdir.
h) İşteki durum: İstihdam edilen ve daha önce bir işte çalışmış olanlar,
Uluslararası İşteki Durum Sınıflamasına (ICSE,1993) uygun olarak sınıflandırılmakta ve yayımlanmaktadır.
I. Ücretli veya maaşlı
II. Yevmiyeli (mevsimlik, arızi, geçici) III. İşveren
IV. Kendi hesabına V. Ücretsiz aile işçisi
j) Eğitim durumu: 6 ve yukarı yaştaki tüm fertlerin eğitim durumları
hakkındaki bilgiler Uluslararası Standart Eğitim Sınıflamasına (ISCED,1997) uygun olarak sınıflandırılmıştır.
ii. Lise altı eğitimliler
• Okuma yazma bilip bir okul bitirmeyenler • İlkokul
• İlköğretim
• Ortaokul veya mesleki ortaokul iii. Lise ve dengi meslek okulu mezunu
• Genel lise
• Mesleki veya teknik lise iv. Yükseköğretim
• Yüksekokul • Üniversite
Şekil 15. İşgücü Akış Şeması
Kaynak: TÜİK, Hanehalkı İşgücü İstatistikleri Kitabı, TC Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu
III. GENÇ İŞSİZLİĞİ KAVRAMI