Havale tutarının alacaklının hesabına geçmemesi halinde borç sona ermez. Havale borçlusunun havale alacaklısına karĢı olan borcu ancak paranın hesaba alacak kaydedilmesi ve havale alıcısının havale meblağı üzerinde serbestçe tasarruf edebilir hale gelmesiyle sona erer678. Bu durumda paranın alıcının hesabına ulaĢmamasının riski
borçluya aittir. Para, alacaklı ve borçlunun kusuru olmaksızın bulunamayacak Ģekilde kaybolmuĢsa bu durumda borçlu bir kez daha ödemek mecburiyetinde kalır. Buna karĢılık havale konusu meblağ, bizzat havale alıcısının kusuru yüzünden hesaba ulaĢmamıĢsa, borçlunun da kusurlu olup olmamasına göre alacağı talep hakkı ya tamamen ortadan kalkar veya tarafların kusuru oranında alacak miktarında indirim yapılabilir679.
675 TÜRK, s. 282.
676 BGB. § 270 Zahlungsort: (1) Geld hat der Schuldner im Zweifel auf seine Gefahr und seine Kosten
dem Gläubiger an dessen Wohnsitz zu übermitteln.
677 Alman hukukunda para borçları ağırlıklı görüĢ olarak “gönderilecek borç” kategorisinde
değerlendirilmekte olup, gecikme riski de alacaklıdadır. Bkz. Münchener Kommentar/ KRÜGER, 2003, § 270, N. 1; PALANT/ HEINRICHS, § 270, N. 1; HUBER, Leistungsstörungen I, § 5 IV 2a, s. 144.
678 Bkz. Dördüncü bölüm, § 9, II, A. 679
Borçlu, havale tutarının alacaklıya ulaĢmamasından doğan zararlardan dolayı da ayrıca sorumludur. Paranın alacaklıya ulaĢmaması çeĢitli sebeplerden kaynaklanabilir. Meselâ, havale konusu para alıcının bankasının iflâs etmesi yüzünden alıcıya ulaĢmayabilir. Ödemenin havale yoluyla yapılması kararlaĢtırılmıĢ olsun veya olmasın, borçlu paranın havale sırasında kaybolmasından doğan zararlardan sorumlu tutulabilir680.
Havale miktarı alıcının hesabına ulaĢmasına rağmen, bankanın havale alıcısına karĢı alacaklı konumunda bulunması ve buna karĢı takas hakkını kullanması halinde, havale eden borçlunun alıcıya karĢı herhangi bir sorumluluğu olmaz. Bu durumda bedel iliĢkisindeki borç sona erer. Alıcı ödemenin nakit olarak yapılması gerektiğini veya bu hesap haricinde baĢka bir hesaba ödemede bulunulması gerektiğini öne sürerek borçluyu sorumlu tutabilir681.
D) Havale Eden Borçlunun Havaleye Katılan Bankaların Hatalı ĠĢlemlerinden Dolayı Sorumluluğu
Havale ödeyicisi, bedel iliĢkisinin borçlusu durumundaki havale edene “yardımcı kiĢi” konumundadır. Bu sebeple havale alıcısı, her Ģeyden önce, gönderici bankanın hatalı iĢlemlerinden dolayı havale eden borçluyu BK. m. 100 (TBK. m. 116) hükmü gereğince sorumlu tutabilir682. Aynı Ģekilde, havale eden ara bankaların hatalı
iĢlemlerinden dolayı da havale alıcısına karĢı sorumludur. Çünkü ara bankalar havale eden borçlunun borcunu ifa etmesi hususunda ona katkıda bulunmaktadırlar. Borçlu havalenin gerçekleĢtirilmesinde kendi bankası dıĢında diğer bankaların da katkıda bulunacağını bilmekte en azından bunu hesaba katmalıdır. Ayrıca bir yardımcı kiĢinin baĢka bir yardımcı kiĢi kullandığı durumlarda borçlu yine BK. m. 100 (TBK. m. 116) gereğince sorumlu tutulabilmektedir. Zira borçlunun izni ve bilgisi dıĢında tayin edilmiĢ olsa da, ikinci yardımcı kiĢinin vermiĢ olduğu zarar ilk yardımcı kiĢinin tayininin bir sonucudur683
. Havaleye iĢtirak eden banka sayısının artması, havalenin gecikmesi veya havale meblağının alıcının hesabına ulaĢamaması riskini artırmaktadır. Diğer taraftan
680 TÜRK, s. 284. 681 TÜRK, s. 284. 682
Bir kimsenin yardımcı kiĢi olarak kabul edilebilmesi için, bunun borcun ifasına katılmasının borçlunun muvafakatine dayanması hem gerekli hem de yeterlidir. Borçlunun muvafakati dıĢında borcun ifasına katılan kimse yardımcı kiĢi sayılmaz ve bu kiĢinin fiiline BK. m. 100 uygulanmaz (OĞUZMAN/ ÖZ, s. 365- 366; AKINCI, Borçlar, s. 250).
683
alıcının bu bankaların seçiminde söz sahibi olması genellikle söz konusu değildir. Ayrıca alıcının bu bankalarda hesabı ve bunlarla arasında bir ciro sözleĢmesi bulunmamaktadır. Bütün bu sebeplerle bankaların hatalı iĢlemlerinden dolayı havale edeni sorumlu tutmak daha doğru bir karardır diyebiliriz684. Buna karĢılık, havale
alıcısının bankasının havale edenin yardımcı kiĢisi olmadığı kabul edilmektedir. Havale alıcısı kendi bankasına daha yakındır. Ayrıca onunla bankası arasında ciro sözleĢmesi bulunmaktadır. Bu sebeple alıcının bankasını havale edenin yardımcısı saymak, iliĢkinin niteliğine ters düĢmekte ve bu bankanın hatalı iĢlemlerinden dolayı havale edeni sorumlu tutmak menfaatler dengesine uygun düĢmemektedir. Zira BK.‟nun 100. maddesinin (TBK. m. 116) amacı, yardımcı kiĢi kullanmak suretiyle etki alanını geniĢleten borçlunun, bundan doğan risklere de katlanması gereğidir685. Gerçekten de,
yardımcı kiĢi üzerinde etkide bulunabilecek olan kiĢi borçlu olup, alacaklının bu kiĢiye karĢı herhangi bir etkisi yoktur denebilir. Hâlbuki havale eden, iliĢkiye katılan diğer bankalardan farklı olarak, alıcının bankasının seçiminde ve ona talimat vermede hiçbir etkiye sahip değildir. Buna karĢılık, havale alıcısı, kendi bankası ile arasındaki ciro sözleĢmesine göre bu bankaya talimat verebilir. Bankada kendisine verilen bu iĢi özenli bir Ģekilde ifa etmelidir (BK. m. 390/I, II; TBK. m. 506). Bu durumda havale alıcısı, kendi bankasının hatalı iĢlemlerinden dolayı, uğramıĢ olduğu zararların tazminini bu bankadan talep edebilir. Ancak havale edeni sorumlu tutamaz686.
Borçlu, alacaklı ile aralarındaki hukukî iliĢkiye ve sözleĢmedeki Ģartlara göre borcu yardımcı kiĢi aracılığıyla ifa etmeye yetkili değilse, bu kiĢinin borca aykırı davranıĢlarından sorumlu olur. Meselâ borçlu bahsedilen yardımcının ifada gecikmesinden dolayı esasen BK. m. 96 (TBK. m. 112) uyarınca sorumludur687. Zira
borçlu kendisinin borca aykırı davranıĢı ile uygun illiyet bağı bulunan bütün zararlardan sorumludur. Borçlunun borca aykırı Ģekilde kullandığı yardımcının alacaklıya verdiği zarar bu mahiyettedir688
. Borçlunun yardımcı kiĢinin borca aykırı davranıĢlarından
684
TÜRK, s. 285.
685 SEROZAN, Ġfa Engelleri, s. 278; OĞUZMAN/ ÖZ, s. 364- 365. 686 TÜRK, s. 286.
687 TEKĠNAY/ AKMAN/ BURCUOĞLU/ ALTOP, s. 810; TÜRK, s. 276; OĞUZMAN/ÖZ, s. 368. 688
kurtulabilmesi için, iĢi bizzat yapsaydı yardımcı kiĢi gibi davranacağını ve bu davranıĢın kendisine bir kusur olarak yüklenemeyeceğini ispat etmesi gerekir689.
E) Alıcı Bankanın Hâkimiyet Alanındaki Kayıp ve Gecikme Risklerinin