Hamamlar

Hamam kelimesi, Arapçada “ısıtmak, sıcak olmak” anlamındaki hamm (hamem) kökünden gelmekte olup, yıkanma yeri anlamında kullanılmaktadır.

329Sarafian, a.g.e., s.50; Belki de isminden dolayı Güllü, çalışmasında bu kilisenin Alaybey Mahallesi’nde inşa edildiğini ifade etmektedir. Fakat o dönemde Alaybey adıyla bir mahalle bulunmamaktadır. Günümüzde birbirine komşu olan Eyüpoğlu ile Alaybey mahalleleri Osmanlı Dönemi’nde İbn-i Eyüb ve Tarla-yı Atik isimleriyle anılmaktadır. Bkz. Bu çalışmanın “Mahalleler” başlığı

330 Naim Avigdor Güleryüz, Gaziantep Yahudileri Jews of Gaziantep (Antap), İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., 2012, s.39-47

Tarihin ilk dönemlerinden itibaren farklı medeniyetler hamamlar meydana getirmişlerdir. Örneğin, Gaziantep’in İslâhiye ilçesi civarında bulunan Zincirlihöyük’te, milâttan önce 1200 yıllarına ait bir hamam kalıntısı bulunmuştur. Hamamlar özellikle Roma döneminde yaygınlaşmıştır.³³¹

Müslümanlar, İslam dininin vücut temizliğine verdiği önemin etkisiyle hamama oldukça önem vermişlerdir. Türklerde ve buna bağlı olarak Osmanlılarda hamam, şehirlerin en önemli unsurlarından biri olarak, şehrin üç temel yapısından birini oluşturmuştur. Ayrıca hamamlar tüm tebaanın bir arada bulunabildiği bir mekan olarak sosyal yapılar içerisinde oldukça önemli bir konuma sahip olmuştur.³³²

Yerleşik halkın temizlik ihtiyacının yanında Gaziantep, Şanlıurfa, Erzurum, Amasya ve daha birçok Osmanlı şehrinde görüleceği üzere hamamlar, çarşıların tamamlayıcısı niteliğindedir. Şehre gelen ve hanlarda konaklayan yabancı tüccarların temizlik ihtiyacını hamamlar karşıladığından bu yapılar yoğun olarak çarşı çevresinde oluşmuşlardır.333

Ayıntab’da da bu çerçevede Osmanlı döneminde birçok hamam bulunmaktadır. Evliya Çelebinin verdiği bilgilere göre, XVII. yüzyılda Ayıntab’da 15 hamam vardır.³³⁴ XIX. yüzyıla kadar bu hamamlardan bazıları ortadan kalkarken, bazı yeni hamamlar da inşa edilmiştir. Salnamelerden anlaşıldığı kadarıyla XIX. yüzyılın ikinci yarısında Ayıntab’da 13 hamam bulunmaktadır.³³⁵ Bunların yanında 1845 yılında harap olan Mücelle Hamamı da eklendiğinde, bu yüzyılda toplam 14 hamamın bulunduğu anlaşılmaktadır. XIX. yüzyılda faaliyette olduğu tespit edilen hamamlar şunlardır:

331Semavi Eyice, “Hamam”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.15, İstanbul: TDV Yayınları, 1997, s.402

332Ali Asker Bal, “Oryantalist Resimde Bedenin Kolonileştirilmesi Bağlamında “Türk Hamamı” İmgesi”, Emine Gürsoy Naskali ve Hilal Oytun Altun (Ed.), Kültür Tarihimizde Hamam, Yıl II, (2), 2010, http://actaturcica.com/_media/2010-07/icindekiler.pdf (16.03.2016)

333Mehmet Sait Şahinalp ve Veysi Günal, “Osmanlı Şehircilik Kültüründe Çarşı Sisteminin Lokasyon ve Çarşı İçi Kademelenme Yönünden Mekânsal Analizi,” Millî Folklor, (93), 2012, s.164,

http://www.millifolklor.com/tr/sayfalar/93/14-.pdf (16.03.2016)

334Paşa Hamamı çok güzeldir. Sultan Hamamı ve Naib Oğlu Hamamı kale dibindedir. Tabak(Tabakhane) Hamamı, Pazarcık Hamamı ve Şeyh Hamamlarına merdivenle inilmektedir. Çukur Hamam, Hengâme (Dutlu-Tutlu) Hamamı, Bazar Hamamı, Mücellid Hamamı, Geyvan (Keyvan) Beğ Hamamı, Piyale Paşa Hamamı, Tüffaniye Hamamı, Beş Yaşar (Beşbeşir, İki Kapılı) Hamamı ve Kal’a Hamamları ise bazen çalışmakta bazen de kapalı kalmaktadır. Bkz. Evliya Çelebi, Seyahatname, s.355

Beşbeşar (Beşbaşir/İki Kapılı) Hamamı: İbn-i Eyüb Mahallesi’nde bulunan

hamamın XIII. yüzyıl başlarında yapıldığı tahmin edilmektedir. Günümüzde daha çok kış aylarında kadınlara hizmet vermektedir.³³⁶

Çukur (Bey/Sultan) Hamamı: Karagöz Mahallesi’nde kale altında Handaniye

Cami’nin yakınında bulunan hamamın XVI. yüzyılda yapıldığı tahmin edilmektedir. Haremeyn vakıfları arasında bulunan eser,³³⁷ Evliya Çelebi tarafından Sultan Hamamı olarak adlandırılmaktadır.³³⁸ Cumhuriyet döneminde bir süre atölye ve ahır olarak kullanılmış, 1988 yılında yıkılarak yerine apartman inşa edilmiştir.³³⁹

Dutlu (Tutlu) Hamamı: İbn-i Şeker Mahallesi’nde Zincirli Bedesteninin hemen

batısında bulunan hamam muhtemelen 1517 yılında yapılmıştır.³⁴⁰ Evliya Çelebi’nin eserinde Hengâme Hamamı olarak adlandırılmıştır.341 XIX. yüzyılda hamamın yarı hissesi, mütevelliliğini Katibzade Mehmed Efendi, Fahreddin ve Abdurrahman Efendi’in yaptığı Sam Karyesi Cami-i Şerif vakfına aittir.342 XIX. yüzyılda aktif olan hamam, günümüzde depo olarak kullanılmaktadır.343

Eski Hamam (Hamam-ı Atik/Pazarcık Hamamı): Cevizlice Mahallesi’nde

bulunan ve XV. yüzyıldan daha önce yapıldığı tahmin edilen hamam günümüze kadar ulaşmıştır.³⁴⁴

Ferhadiye (Akyol) Hamamı: Akyol Mahallesi’nde Akyol Cami yakınında

bulunan hamamın XVIII. yüzyılda yapıldığı tahmin edilmekte olup, Osmanlı’nın sonuna kadar varlığını devam ettirmiştir.³⁴⁵ 28 Şubat 1830 tarihli belgede, Ammu Mahallesi’nden Nazlıoğlu Hacı Mehmet bin İsmail’in vakfiyesinde bu hamamdan bahsedilmektedir.³⁴⁶ Bu

336Çam, Türk Kültür Varlıkları Envanteri Gaziantep, s.384

337Çınar, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Ayıntab Şehri’nin Sosyal ve Ekonomik Durumu, s.43

338Evliya Çelebi, Seyahatname, s.355

339Çam, Türk Kültür Varlıkları Envanteri Gaziantep, s.679

340Çam, Türk Kültür Varlıkları Envanteri Gaziantep, s.400

341Evliya Çelebi, Seyahatname, s.355

342GŞS, No: 148, s.104

343Çam, “Gaziantep’te Türk Mimarisi”, s.7

344 Bir vakıf kaydında Mehmet Battal Ağa’nın yaptırdığı Fethiye Medresesi’nin bu hamamın yanında bulunduğu bilgisi yer almaktadır. Bkz. Güzelbey, Gaziantep Şer’i Mahkeme Sicilleri (Cilt 153 ilâ 160), s.64; Çam, Türk Kültür Varlıkları Envanteri Gaziantep, s.374

345Çam, Türk Kültür Varlıkları Envanteri Gaziantep, s.679

nedenle hamamın XIX. yüzyıl boyunca aktif olduğu söylenebilir. Ancak günümüze ulaşamamıştır.

Hüseyin Paşa (Çıkrıkçı, Tuğlu) Hamamı: Günümüzde İsmetpaşa Mahallesi’nde

bulunan hamam, 1727 yılında yapılmıştır. Hüseyin Paşa’nın vakıfları arasında yer alan bu eser, 1970’lerde restore edilmiş ve günümüzde çarşı olarak kullanılmaktadır.³⁴⁷

Keyvan Bey Hamamı: Osmanlılar Dönemi’nde Kurb-ı Zincirli, günümüzde

Alaybey olarak adlandırılan mahallede bulunan ve XVI. yüzyılda yapılan eser günümüzde mevcut olmakla birlikte hamam vazifesi görmemektedir.³⁴⁸

Lala Mustafa Paşa Hamamı: Günümüzde Karagöz Mahallesi’nde bulunan

hamam aynı isimli külliye içerisinde bulunan hanın batı tarafına bitişik olarak XVI. yüzyılın ortalarında yapılmıştır. Bu hamam, Paşa Hamamı ve Büyük Paşa Hamamı olarak da bilinmektedir.349 XIX. yüzyıla ait bir kayıtta hamamın su ihtiyacının Sacur’dan karşılandığı ve bu suyun hamama gelmeden önce Dellak Ebubekir’in evinden girip çıkması karşılığında, buradan hamama kadar olan masrafın ¼’ünü karşılanması koşuluyla izin verildiği bilgisi yer almaktadır.³⁵⁰ Eser halen kış günlerinde kadınlara hizmet vermektedir.³⁵¹

Mücelle (Mücellid) Hamamı: Karagöz Mahallesi’nde Nuri Mehmet Paşa

Cami’nin kuzeydoğusunda bulunan hamamın, XVI. yüzyılda mevcut anlaşılmaktadır.³⁵² Osmanlı döneminde Ammu Mahallesi olarak adlandırılan yerde bulunan hamam, daha evvel Mustafa Efendi tarafından evlatlarına geçmek şartıyla vakfedilmişken, 1845’te kullanılamaz hale gelmiştir. Bunun üzerine, hamamın bulunduğu arsa, vakfa ve Haremeyne her yıl 21 kuruş verilmesi koşuluyla 1.200 kuruş karşılığında Kethudazade Mehmet Taha Efendi’ye terkedilmiştir.³⁵³

347Çınar, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Ayıntab Şehri’nin Sosyal ve Ekonomik Durumu, s.44

348 4 Mart 1899 tarihli belgede Keyvan Bey Vakfına ait gelirlerden hamamın tamiri için para ayrıldığı görülmektedir. Bkz. Güzelbey, Gaziantep Şer’i Mahkeme Sicilleri (Cilt 153 ilâ 160), s.77; Çam, Türk

Kültür Varlıkları Envanteri Gaziantep, s.392

349Mehmet Özkarcı, “Gaziantep Lala Mustafa Paşa Külliyesi”, Vakıflar Dergisi, (25), 1995, s.44

350AŞS. No: 144, s.101

351Çam, Türk Kültür Varlıkları Envanteri Gaziantep, s.108

352Çakır, XVI. Yüzyılda Ayntâb Şehri, s.66

Naip (Naib Oğlu) Hamamı: Kale altında Seferpaşa Mahallesi’nde bulunan

hamamın XVI. yüzyılın ilk çeyreğinde yapıldığı tahmin edilmektedir. Günümüzde halen kullanılmakta olan hamam sadece kadınlara gündüzleri hizmet vermektedir.³⁵⁴

Pazar Hamamı (Göymen Hamamı): İbn-i Şeker Mahallesi’nde bulunan ve 1557

yılından önce yapılmış olduğu anlaşılan hamam, günümüzde mevcut olup Göymen Hamamı olarak adlandırılmaktadır.³⁵⁵

Pazarcık Hamamı: Evliya Çelebi’nin eserinde zikredilen hamamın inşa tarihi

hakkında bir bilgi mevcut değildir. XIX. yüzyılda hamamın aktif olduğu, 1950’lerde ortadan kalkmış olmasından anlaşılmaktadır.³⁵⁶

Şeyh Fethullah Hamamı: Kepenek Mahallesi’nde bulunan hamam, XVI. yüzyılın

ortalarında inşa edilmiştir. 1564 tarihli vakfiyeye göre aynı isimli cami, zaviye ve mektebe vakıf olarak bırakılmıştır. Günümüzde kış aylarında kadınlara hizmet vermektedir.357 Bu hamam, Evliya Çelebi’nin eserinde ve XIX. yüzyıl Osmanlı belgelerinde sadece Şeyh Hamamı olarak geçmektedir. Osmanlı Dönemi’nde bulunduğu yere Şehreküstü denilmiştir. Aynı ismi taşıyan ve aynı külliye içerisinde bulunan caminin yanında yer alan hamam, XIX. yüzyılın başında, damında Ali Neccar Mahallesi’nden Mehmet bin Mehmet’in, Barutçuzade Kör Hüseyin tarafından öldürülmesi sonucu kayıtlara konu olmuştur.³⁵⁸

Tabak Hamamı: Bostancı Mahallesi’nde bulunan hamam XVI. yüzyılın ikinci

yarısında inşa edilmiştir. Günümüzde yalnızca kış aylarında kadınlara hizmet vermektedir.³⁵⁹