Gayrimüslim Okulları

Osmanlı toprakları üzerinde önce gayrimüslim toplulukların açtıkları ve giderek yabancı devletlerin himayesi altına giren ve zamanla doğrudan yabancı devletler tarafından açılan okullara azınlık okulları denilmektedir.⁷⁹⁶ Önceleri cemaat okulları olarak açılan bu okullar, devletin güçlü olduğu dönemlerde pek sorun çıkarmazken, özellikle Fransız İhtilalinden sonra artan milliyetçilik akımı ve yabancı devletlerin bu okulları kullanarak Osmanlının içişlerine karışmaları neticesinde, XIX. yüzyılda sorun teşkil etmeye başlamıştır.⁷⁹⁷ Gayrimüslimler, XIX. yüzyılın ortalarına kadar kiliseleri tarafından açılan okullarda eğitim görürlerken, yapılan müdahaleler neticesinde 1856 Islahat Fermanı ile birlikte kendi okullarını açma ve bunları geliştirme hakkına sahip olmuşlardır.798

Osmanlı Devleti, azınlık okullarının sakıncalarından dolayı, 1869’da çıkardığı Maarif Nizamnamesi ile bu okulların denetim işini çözmeye çalışmıştır.⁷⁹⁹ Nizamnamenin 129. ve 130. maddeleri bu konuyu düzenlemektedir. Bu maddelere göre azınlıklar, kurucuları ister Devlet-i Aliye isterse yabancı devlet tebaası şahıslar olsun, okulun masrafları kurucuları veya vakıflar tarafından karşılanacak şekilde ücretli veya ücretsiz okullar açabilecektir. Bu mekteplerin açılışında öncelikle öğretmenlerde Maarif Nezareti veya mahalli maarif idaresi tarafından verilen şehadetname bulunması gerekmektedir. Okullarda adaba ve politikaya aykırı derslerin okutturulmaması için okutulacak derslerin cetveli ve derslerin kitapları, Maarif Nezareti veya mahalli maarif idaresi ve taşrada vali tarafından tasdik edilecek ve ruhsat verilecektir. Bu şartların yerine getirilmemesi durumunda okulun açılmasına izin verilmeyeceği gibi açıldıktan sonra uymayan okullar da

796 Azınlık okulları hakkında detaylı bilgi için bkz. Nurcan Kaya ve Selçuk Akşin Somel, Geçmişten

Günümüze Azınlık Okulları: Sorunlar ve Çözüm Önerileri, İstanbul: Tarih Vakfı, 2013; M. Hidayet

Vahapoğlu, Osmanlı’dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okullar, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1990; Cemil Koçak, “Tanzimat’tan Sonra Özel ve Yabancı Okullar”, Tanzimat’tan

Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul: İletişim Yayınları, 1985, s.485-494

797İlknur Haydaroğlu, “Osmanlı İmparatorluğu'nda Yabancı Okullar, Türkler, C.14, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, ss.181-182

798Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s.103

eğitim faaliyetinden men edilecektir (Madde 129). Öğrencilerin uygunsuz davranışları ve tembellikleri nedeniyle dövülmeleri yasaktır (Madde 130).⁸⁰⁰

Osmanlı topraklarında misyonerler tarafından açılan okullarda verilen eğitimin oldukça kaliteli olduğu anlaşılmaktadır. Örneğin XIX yüzyılda Protestanlara ait Maraş’taki Yüksek İlâhiyat Okulu, Ayıntab’daki yüksek dereceli okuldan öğrenci almaktadır. Burada yüksekokuldan mezun olanların tekrar bir yüksekokulda okumaları söz konusudur. Ayrıca bu okulların dini okullar olduğu söylenmesine karşılık, verilen dersler tamamen modern bir niteliğe sahiptir. Okullarda verilen dersler arasında Arapça, Türkçe, Fransızca, İngilizce, Yunanca, İtalyanca, matematik, fotoğraf tekniği, coğrafya, topografya gibi dersler bulunmaktadır. Bu da misyonerlerin siyasi ve ekonomik çıkarlar doğrultusunda öğrencilerin, bulundukları yöreyi her açıdan iyi tanıyıp, istenilen hizmeti veya görevi yerine getirebilmeleri yönünde eğitildiklerini akla getirmektedir.801

2.4.1.2.1. Amerikan Okulları

Ayıntab’da Amerikalılar tarafından kurulan ilk mektep, Kurb-ı Zincirli Mahallesi’nde 1847 yılında Amerikalı Misyoner Dr. Azariah Smith tarafından, 6 öğrenci ile eğitime başlamış olan ve daha sonra öğrenci sayısı yaklaşık 250’lere ulaşan Amerikan İlkokulu’dur. Sadece erkek öğrencilerin eğitim aldığı bu okul, salnamelerde “Kurb-ı Zincirli’de zükûr (erkek) Protestan Mektebi’ adı ile geçmektedir.⁸⁰²

Osmanlı’nın birçok yerinde olduğu gibi⁸⁰³ Ayıntab’da da Amerikalılar tarafından açılan bu okulda, Ermeni erkek çocukları modern eğitim bilgilerini öğrenmekteydiler. Zamanla kız çocuklarının da okula gitmesi istenmiştir. Ayıntab’daki Ermeniler, çok memnun oldukları bu okullarda kızların da eğitim alması amacıyla yaptıkları başvuru⁸⁰⁴ ve bu konudaki çalışmalar sonucunda Amerikan Kızlar Okulu, American Board of Commissioners for Foreign Missions’dan (ABCFM) Bayan Progis tarafından bugünkü

800Başbakanlık DAGM, a.g.e., s.116-117

801Haydaroğlu, a.g.e., s.182-183

802Barlas, Gaziantep Tıp Fakültesi ve Azınlık Okulları, s.49; Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1326, s.234

803Osmanlı Devleti’nde açılan Amerikan okulları hakkında detaylı bilgi için bkz. İlknur Polat, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Açılan Amerikan Okulları Üzerine Bir İnceleme”, Belleten, LII(203), s.627-652

804Seçil Akgün, “Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap

Amerikan Hastanesi binasında faaliyete başlamıştır. Okulun müdürlüğünü, hastane müdürü Dr. Merrill’in eşi, Bayan Merrill yapmıştır. Beşi Türk, dördü Amerikan uyruğuna mensup toplam dokuz bayan öğretmeni bulunan okulun yaklaşık 100 kadar öğrencisi bulunmaktaydı.⁸⁰⁵

ABCFM tarafından 1868 yılında Kolej Tepe’de biri erkeklere diğeri kızlara mahsus olmak üzere iki adet de kolej açılmıştır.⁸⁰⁶ Bu okulların her birinde yaklaşık 150-200 civarında öğrenci bulunmaktaydı. Bu iki kolejin kurulmasından kısa bir süre sonra 1871-72 yılında Amerikalılar tarafından Kayacık Mahallesi’nde açılan tek rüşdiye (Ortaokul) olan Amerikan Rüşdiyesi, kolejin yüksek kısımlarına İngilizce bilen öğrenciler yetiştirmek amacıyla kurulmuştur. Kız ve erkeklerin ayrı sınıflarda ders gördüğü bu okulda ilk başlarda toplam 300 civarında öğrenci bulunurken⁸⁰⁷, kısa bir süre sonra sayı iki katına çıkmıştır. Ayrıca rüşdiye statüsünde bu okulun tek olması sebebiyle de diğer okullara nazaran öğrenci sayısı bakımından en kalabalığı olduğu görülmektedir.808

Amerikalılar tarafından açılan ilk, orta ve lise okulları dışında açılan en önemli okul Merkez Türkiye Yüksek Okulu (Central Turkey High School) veya Merkezi Türkiye Koleji (Central Turkey College)⁸⁰⁹olarak adlandırılan okul olmuştur. Bölgede misyonerlik faaliyetleri sonucunda zamanla sayıları artan Protestan cemaati, burada bir yüksekokulun açılması talebinde bulunmuşlardır. Bu dönemde ABCFM tarafından Beyrut’ta bir sağlık koleji bulunmaktaydı. 1850 yılında Zenob Verjebet, Ayıntab’da Beyrut’a bağlı bir sağlık kolejinin açılması için görevlendirildi. Ancak bu konudaki asıl gelişme Kilikya Ermeni Protestan Birliği tarafından 1870 yılında okulun açılması için ABCFM’ye resmen başvurması sonucunda gerçekleşti. Misyoner Tillman C. Trowbridge, 1871 yılında

805Barlas, Gaziantep Tıp Fakültesi ve Azınlık Okulları, s.46

806Salnamelerde okulların isimleri sadece Protestan Mektebi şeklinde geçmekte ve okullarda kızların mı yoksa erkeklerin mi eğitim aldığı, öğrenci sayısının kaç olduğu yazıldıktan sonra bulundukları mevkilerin bilgisi yer almıştır. Dolayısıyla okulların bulundukları mevkilerden, bu konuda yapılmış olan çalışmalardaki okul adlarının hangi okula karşılık geldiği tespit edilebilmektedir. Bkz. Salnâme-i

Vilâyet-i Haleb, H.1321, s.233

807Barlas, Gaziantep Tıp Fakültesi ve Azınlık Okulları, s.45-48

808Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1321, s.233

809 Kolejin açılışından 1915 yılına kadar geçen yaklaşık 40 yıllık süreçte bu kurum için 280.000 dolar harcanmış ve mülkün 1915 yılındaki değeri de 116.000 dolar olarak tespit edilmiştir. Bu rakamlar Osmanlı Devleti içerisinde faaliyet gösteren diğer Amerikan kurumları için yapılan harcama ve bunların değerleriyle karşılaştırıldığında, Ayıntab’daki kolejin ilk sıralarda geldiği anlaşılmaktadır. Bkz. Melek Öksüz, “Osmanlı Topraklarında Hukuki Statü Arayışı ve Varlık Mücadelesinde Amerikan Kurumları”,

ABCFM’nin dış ilişkiler sekreterini bu konuda ikna etmesinin ardından,⁸¹⁰ açılması planlanan Yüksek Okul ve Tıp Bölümünün yönetim esasları, Amerikan Board Misyoner Şirketi’yle yapılan antlaşma ile belirlenmiştir. Bu antlaşma şöyledir:811

1- Kolej ve Yüksek Okul yönetim kurulu, sekiz kişi olacak ve bunlardan dört tanesi yerli Protestan Ermeniler arasından seçilecektir.⁸¹²

2- Yüksek Okul hakkındaki rapor ve dilekçelerin birer örneği, Boston Misyon Merkezi’ne ve Kilikya İttihadı’na gönderilecektir.

3- Eksikler, Kilikya İttihadı tarafından tamamlanacaktır.

4- Yıllık safi gelir, öğretim üyeleri arasında pay edilecek, zarar ziyan Amerika Birleşik Devletleri tarafından karşılanacaktır.

5- Yirmi beş yıllık geçiş devresinden sonra Yale Üniversitesi ile Profesör mübadelesi yapılacaktır.

6- Öğretmenlerin aylıkları ve her türlü ihtiyaçları, Board Misyon Şirketi tarafından tespit edilip, karşılanacaktır.

Yapılan bu antlaşmanın ardından okulun yapılacağı yer (Bugünkü Kolej Tepe) tespit edildikten sonra yardımlar toplanmış ve binanın inşaatına başlanmıştır. İnşaat henüz devam ederken 1874 yılında okul eğitime başlamış ve 1876 yılında tüm bölümler eğitim faaliyetine resmen başlamıştır.⁸¹³

Okulun açılışından hemen sonra Osmanlı kaynaklarına yansıyan bilgilere göre, bu okulda, tıp da dahil olmak üzere her türlü ilim ve fenn okutulmakta olup, tıp bölümünün

810Güllü, a.g.e., s.131-132; Aytekin, a.g.e., s.192

811Barlas, Gaziantep Tıp Fakültesi ve Azınlık Okulları, s.21

812Diğer dördü ise misyonerlerden olacaktır. Bkz. Güllü, a.g.e., s.132

dışında eczacılık, dişçilik, ekonomi, edebiyat ve matbaacılık bölümleri de bulunmaktaydı.⁸¹⁴Bu okulda 600’e yakın öğrenci eğitim almaktaydı.⁸¹⁵

Özellikle kolejde verilen eğitim göz önünde bulundurulduğunda, Ayıntab’da gayrimüslimlerin, Müslümanlara nazaran kısa bir süre zarfında eğitimde oldukça yüksek bir seviyeye ulaştıkları anlaşılmaktadır.

2.4.1.2.2. Ermeni Okulları

Ermeniler tarafından Ayıntab’da açılan ilk mektep Nersisyan Milli Okulu olmuştur. Aşağı Mekteb olarak da adlandırılan okul, ilk ve orta kısımlardan oluşmaktaydı. Okulun açılış tarihi kaynaklarda 1847 veya 1848 olarak verilmektedir.⁸¹⁶ Çukur Mahallesi’nde bulunan bu okulun öğrenci sayısı yıllara göre yaklaşık 200-400 arasında değişmekteydi.817

Çukur Mahallesi’nde 1849 yılında kurulan diğer bir Ermeni Okulu ise Hersisyan Okulu’dur. Bu okulun da, Nersisyan Okulu gibi, ilk ve orta kısımları bulunmakla birlikte ilk kısmı Çukur, orta kısmı ise İbn-i Eyüb Mahallesi’nde bulunmaktaydı. Hersisyan Okulu’nun öğrenci sayısı da önceleri yaklaşık 50 iken, sonradan 600 civarına ulaşmıştır.⁸¹⁸

İncelediğimiz dönemin sonunda eğitimine başlayan Hayganuşyan Okulu, Hayik Zımmiyan Mahallesi’nde Ermeni kızlarına eğitim vermek amacıyla Bayan Schneider ve Proctor ile Nicolas Nazaretian’ın öncülüğünde kurulmuştur.⁸¹⁹ İlk, orta ve lise kısımları olan okulun ilk başta kız kısmı 1876 yılında eğitime başlarken, daha sonra 1884 yılında erkek kısmı da oluşturulmuştur.⁸²⁰ Fakat Barlas, okulun açılışını 1876 olarak verirken, Sarafian, 1878 olarak vermekte ve ilk olarak 1882’de kızlara diploma verildiğini belirtmektedir. Ayrıca, okulun masraflarını karşılamak için öğrencilerden küçük miktarda ücret alınırken, okulun asıl ihtiyacının Milet Hanı’ndan gelen gelirlerden karşılandığı ifade

814Aytekin, a.g.e., s.192

815Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1300, s.81

816Barlas ve onun çalışmasından yararlanan Aytekin 1847 olarak verirlerken, Sarafian ve ondan yararlanan Güllü ise 1848 olarak vermektedirler. Barlas, Gaziantep Tıp Fakültesi ve Azınlık Okulları, s.52; Aytekin, a.g.e., s.194, Sarafian, a.g.e., s.83; Güllü, a.g.e., s,94

817Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1326, s.234; Barlas, Gaziantep Tıp Fakültesi ve Azınlık Okulları, s.52

818Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1326, s.234; Barlas, Gaziantep Tıp Fakültesi ve Azınlık Okulları, s.53

819Sarafian, a.g.e., s.88; Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1326, s.234

edilmektedir.⁸²¹ Ancak bu konudaki vakfiye kaydında, Ermeni milleti kilisesi vakfına ait olan, Milet Hanı’nın tamamı ve hanın yukarısında bulunan kahvehanenin yarı hissesinden elde edilen gelirlerin, Arz-ı Millet Mektebi’nin tamir ve bakımı, mektep hocalarının maaşlarının ödenmesi ve okulun ihtiyaç duyduğu malzemelerin karşılanması için sarf edileceği bilgisi yer almaktaydı.⁸²²Dolayısıyla okulun açılış tarihi 1876 olarak kabul edilse dahi vakfiyenin 07 Rabiulevvel/24 Nisan 1874 yılına ait olması ve okuldan millet mektebi olarak bahsedilmesinden, han ve kahvehanenin gelirlerinin bu okul için değil, Nersisyan Millet Mektebi için vakfedildiği anlaşılmaktadır. Okulun öğrenci sayısı yıllara göre yaklaşık 300-500 arasında değişmektedir.⁸²³