135 2.3.1.1.2.2 Vergi Rekabeti Teoriler
T. C Uludağ Üniversitesi, ĠĠBF 19 Türkiye Maliye Sempozyumu, Türkiye‘de Vergi Kayıp ve
2.3.1.1.3. Elektronik Ticaret
Elektronik ticaret kavramı günümüzde yeni bir tartıĢma alanı olarak hızla büyümektedir. Kavram çok sayıda sektörü kapsamakta ve elektronik iletiĢimin yaygınlaĢması ile etkileri geniĢlemektedir320.
Dünya Ticaret Örgütü, elektronik ticareti dar anlamda bu Ģekilde tanımlamaktadır; ürünlerin sınırları elektronik ortamda aĢan yeni bir ticaret alanı; daha geniĢ anlamda; mal ve hizmetlerin üretim, reklam, satıĢ ve dağıtımlarının iletiĢim ağları ile yapılması olarak tanımlamaktadır321.
BirleĢmiĢ Milletler‘in tanımlamasına göre de elektronik ticaret; bilgilerin herhangi bir elektronik ortamda üreticiler, tüketiciler ve diğer taraflarca paylaĢılarak iĢletmeden iĢletmeye ya da iĢletmelerden tüketicilere organize edilen ve gerçekleĢtirilen ticaret iĢlemleridir322.
OECD (Ekonomik ĠĢbirliği ve Kalkınma TeĢkilatı) tarafından 1997 yılında yapılan ve genel kabul gören tanıma göre ise elektronik ticaret; ―ticaret öncesi firmaların elektronik ortamda bilgilenmesi ve araĢtırma yapmasını, firmaların elektronik ortamda buluĢmasını, ödeme sürecinin yerine getirilmesini, mal veya hizmetin müĢteriye teslimini, satıĢ sonrası bakım, destek gibi hizmetlerin temin edilmesini içeren süreç‖tir323.
Elektronik ticaretin geleceğine iliĢkin tahminlere göre, 2007 yılında tüketicilerin % 26‘sı alıĢveriĢlerini elektronik ortamda gerçekleĢtirecektir. Buna ilave olarak önümüzdeki 10 yıllık dönemde internete dayalı elektronik ticaretin piyasa payının % 2‘den % 50‘ye yükseleceği tahmin edilmektedir. Elektronik ticaretin geliĢimi konusunda giderek netleĢen bir tablo karĢımıza çıkmaktadır. Öncelikle ABD‘nin belirlediği kurallara göre biçimlenen küresel bir düzen kuruluyor. E-ticaret
319 Günaydın ve Yahya, s.128.
320 Nusret Ekin, ―Bilgi Ekonomisi’nde Elektronik Ticaret‖,Ġstanbul Ticaret Odası, Yayın No:61,
Ġstanbul, 1998, s. 74.
321 WTO, ―Electronik Commerce and the Role of the WTO‖, 1998, http://www.wto.org (15.06.2008).
322 UNCITRAL, ―Model Low on Electronik Commerce with Guide to Enactment 1996‖ General
Assembly Resolution 51/162 of December 1996. http://www.uncitral.org/pdf/english/texts/electcom/05- 89450_Ebook.pdf. (22.02.2011).
146
açısından bakıldığında internet web sitelerinin % 70‘i ABD‘de bulunmaktadır. Geriye kalanının % 8‘i Kanada‘da % 14‘ü Avrupa‘da % 4‘ü Asya-Pasifik bölgelerinde %2.3‘ü Latin Amerika ve Afrika‘da faaliyet göstermektedir324. Bu nedenle elektronik ticaretin gelecekteki hacmi hakkında tahminde bulunurken,internetin dağılım hızını ve kapasitesini dikkate almak gerekir.
Firmaların elektronik ortamda tedarikçiye sipariĢ vermesi,faturalarını temin etmesi ve bedellerini ödemesini gerçekleĢtirdiği elektronik ticaret türüdür. Bu kategoride ticari iĢlemler,E-Ticaret cirosunun % 90‘nını oluĢturmaktadır325.
2.3.1.1.3.1. Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesinde Temel Ġlkeler
Elektronik ortamda yapılan ticaretin nasıl vergilendirileceği konusunda hem ulusal hem de uluslararası düzeyde yoğun bir tartıĢma sürüp gitmektedir. BiliĢim teknolojilerinde yaĢanan hızlı geliĢmeler karĢısında mevcut vergisel düzenlemeler yetersiz kalmaktadır. Bu yetersizliğin en önemli nedenlerinden birisi, elektronik ticaretin coğrafi sınırları ortadan kaldırmasından dolayı, devletlerin kendi yasal düzenlemelerinin yeni ekonominin oluĢturduğu küresel ticaret düzenini kavrayamamasıdır. Elektronik ticaret hacminin geniĢlemesi, ülkelerin Maliye Ġdarelerinin bu alanda yeni düzenlemeler yapmalarını gerektirmektedir. Maliye idarelerinin görevi gerçek kiĢi veya kurumlarca, gelir elde edildiği anda ve yerde, o iĢlemi vergisel açıdan tam anlamıyla kavrayabilmektir. Elektronik ortamda yapılan ticari iĢlemlerde, vergiyi doğuran olayın varlığını ortaya koyabilmek oldukça zor olmaktadır326.
Elektronik ticaretin vergilendirme ayağı bugün için mevcut yasal düzenlemelerden farklı bir yapıda Ģekillendirilmediği için geleneksel ticaretin uymak zorunda kaldığı kurallar çerçevesinde algılanmaya çalıĢılmaktadır327.
Yeni ekonomi ile birlikte, hizmetler ve fiziki olmayan aktifler (gayri maddi iktisadi kıymetler), fiziki mallardan daha fazla yer almaya baĢlamıĢ, bunun yanı sıra
324
Ekin,s. 99.
325 Ġsmail GüneĢ, ―Elektronik Ticaretin Vergilendirmesinin Uluslararası Boyutu‖, http://www.inet-
tr.org.tr/inetconf8/bildiri/20.doc (19.10.2007).
326 Eser Sevinç, ―E-Ticaret Böyle Vergilendirilir‖ http://www.ymm.net/e-ticaret/elektronik ticaret böyle
vergilendirilir.html. (22.01.2007).
327 Ercan ALPTÜRK, ―Elektronik Ticaretin Vergilemesinde Ana Sorunlar‖, YaklaĢım Dergisi, Sayı: 112,
147
pazar sınırlar ortadan kaybolmuĢ ve çoğu iĢlemlerin arabulucu olmaksızın gerçekleĢmesi mümkün hale gelmiĢtir328.
E-ticarette vergilendirme problemlerinin çözümünde yönlendirici bir iĢlev üstlenmiĢtir. ġöyle ki, OECD, e-ticaretin 21. yüzyıl en büyük ekonomik geliĢmelerinden biri olma potansiyeli taĢıdığını belirterek, bu potansiyelin gerçekleĢtirilmesinde ülke maliyetlerine rol biçmiĢtir. OECD, hükümetlerin hem e- ticaretin geliĢmesi için gereken mali ortamı oluĢturma, hem de kamu hizmetlerinin karĢılanması için gelir yaratması beklenen vergi sistemlerini adil ve öngörülebilir bir biçimde düzenleme yükümlülüğü arasında bir denge sağlanması zorunluluğuna dikkat çekmektedir. Bu anlamda e-ticarete hakim olacak ilkeler, bu dengenin doğru bir biçimde kurulması için ilk hareket noktasını teĢkil edecek Ģekilde sunulmuĢtur329.
Elektronik ticaretin vergilendirilmesindeki temel ilkeleri söyle sıralanabilir; 1. Yeni Vergiler Getirilmemesi
Elektronik ticaretin vergilendirilmesinde mevcut ulusal ve uluslararası vergileme ilke ve düzenlemeleri esas alınmalıdır. Mevcut ilke ve düzenlemelerin elektronik ticaret ortamındaki olayları çözmede yetersiz kaldığı hallerde anılan ilke ve düzenlemelerde bazı değiĢiklikler yoluna gidilebilir. Ancak, elektronik ticareti vergilemek için yeni vergiler ihdas edilmesinden kaçınılmalıdır. Ülkeler mevcut kuralları uluslararası ilkeler ile tutarlı bir biçimde yorumlayıp uyguladığı takdirde, muhtemelen ―sanal‖ dünyada vergi toplamada eĢit miktarda baĢarılı olacaktır. Eğer bunda baĢarılı olurlarsa, özellikle elektronik ticaret için yeni vergiler yaratmalarına ihtiyaç olmayacaktır330.
2. Global bir yaklaĢımın benimsenmesi
1998 yılında Ottowa‘da elektronik ticaret ile ilgili olarak OECD tarafından düzenlenen konferansta, elektronik ticaretin vergilendirilmesine iliĢkin temel çerçeve kurallar oluĢturulmaya çalıĢılmıĢtır. Bu toplantıda elektronik ticaret, vergilendirme konusunda geleneksel yollarla yapılan ticaretten farklı görülmemiĢ ve bu nedenle de mal ve hizmetlerin vergilendirilmesine iliĢkin genel prensipler olan tarafsızlık, sadelik
328 Akın Akbulut, ―Web Site Degerlemesi‖, Vergi Dünyası, Sayı:278, Ekim 2004, s.79.
329 OECD, ―Electronic Commerce: Taxation Framework Conditions‖, Ottawa, 1998.
330 Hakan Uzunoğlu, ―Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesinin Ġncelenmesi ve Değerlendirilmesi‖,
148
ve basitlik, etkinlik ve adalet, esneklik, idare ve uyum maliyetlerinin düĢük olması ve çifte vergilendirmeden kaçınılması gibi prensiplerin, elektronik ticarete konu olan ürünler için de geçerli olması kabul edilmiĢtir331.
1994 yılında da ilk olarak Kanadalı Arthur Cordell tarafından geliĢtirilen ―Bit‖ vergisi, Avrupa Topluluğu‘nun bilgi teknolojileriyle ilgili bir danıĢma kurulunun baĢkanlığını yapan iktisatçı Luc Soete‘nin ilgisini çekmiĢtir. Bit vergisi e-ticarete yönelik ve birim zamanda elektronik olarak iletilen dijital bilgi hacmine dayalı olarak alınan bir vergidir. Orijinal tasarıda megabite baĢına 1 sent alınması söz konusuydu. Ancak, uygulanamaz olduğu ve e-ticarete yük getirdiği iddia edilen bu vergiye yönelik yaygın itirazlar üzerine AB 1997 yılında bu tasarıyı resmen reddetmiĢtir. ―Bit‖ vergisi olarak anılan bu öneri, bilgi kaynakları arasında ayrım yapmadan ticari olsun olmasın her türlü bilgiyi aynı oranda vergilendirdiği için eleĢtirilmekte ve genel olarak kabul görmemektedir. Aksine, internet ortamının bir serbest ticaret alanı olarak kabul edilip her türlü gümrük ve benzeri vergiler ile diğer dolaylı vergilerden arındırılması Ģeklinde de öneriler bulunmaktadır332
.
E-ticaretin uluslararası bir olgu olması nedeniyle vergileme konusuna da uluslararası bir çözüm bulunmalıdır. Her bir ülkenin getireceği çözümler diğer ülkelerce kabul edilmemesi halinde sorun çözülemeyecektir. Ortak çözüm için vergi idarelerinin yanında özel sektörün aktif katılımının sağlanması gerekmektedir. Vergi otoriteleri, e-ticaretle ilgili konularda iĢ çevresi ile yoğun çalıĢma iliĢkisi içinde olmalıdır, gerek vergi politikasının belirlenmesinde gerekse e-ticaret kaynaklı vergi hukuku ile ilgili sorunların çözümünde karĢılıklı yardımlaĢma ve dayanıĢmaya ihtiyaç vardır. Ülkeler, güvensizlik ve belirsizlik ihtimalinden, vergi tabanını koruyan fakat e- ticaretin geliĢmesini engellemeyen bir vergi çerçevesinin oluĢturulması konusunda birlikte çalıĢarak kaçınabilirler. Bununla birlikte soruna ortak bir çözüm bulunması gerekliliği ülkelerin mali özerkliğine zarar vermemelidir333.
331 Murat Çak, ―Dünyada ve Türkiye‘de Elektronik Ticaret ve Vergilendirilmesi‖, Ġstanbul Ticaret Odası
Yayın No: 6, Ġstanbul, 2002, s. 83.
332
Arthur Anderson, Yönetim ve Ġnsan Kaynakları DanıĢmanlığı Ltd. ġti, (Haz.), Ġnternetle
GeliĢimde Türkiye, 1. baskı, Türkiye Ġġ Bankası Kültür Yayınları, Ġstanbul, 2001, s. 327.
333 Niyazi Çangir, ―Türkiye‘de Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesinin Ġncelenmesi‖,
149
3. Rekabet EĢitliği (Tarafsızlık Ġlkesi)
Vergi politikasının temel amacı ekonomik anlamda tarafsızlığı korumak ve eĢitliği sağlamak olmalıdır. Vergi sisteminin tarafsızlığı, vergilemenin kiĢi ve kurumların vergilemeye karĢı tutumlarını değiĢtirmeyecek Ģekilde oluĢturulmasıyla sağlanabilir. Bu anlamda verginin konusunun geniĢletilmesi, tarafsızlığın sağlanmasında önemli bir araçtır. EĢitlik ise vergi yükünün mükellefler arasında adil bir Ģekilde dağıtılmasıyla sağlanabilir. Bu amaçlara sadık kalınabilmesi için vergileme alanında elektronik ticarete konu olan ürünler ile geleneksel ticarete konu olan ürünler arasında farklı bir durum yaratılmamalı ve mükelleflerin vergisel avantajlar ya da dezavantajlar nedeniyle, söz konusu ticaret biçimlerinden herhangi birine yönelmelerine sebebiyet verilmemelidir. Mükelleflerin benzer ticari iĢlemlerini geleneksel yollarla ya da elektronik ortamlarda gerçekleĢtirmeleri hallerinde, benzer vergi oranlarıyla karĢılaĢmaları sağlanmalıdır334.
Elektronik ticaret üzerine konulacak vergiler, aynı durumda bulunan ekonomik sektörler arasındaki rekabet eĢitliğini devam ettirmelidir. Vergileme elektronik ticareti saptırmamalı ve engellememelidir. Vergi sistemi, ticaret tipleri arasında ayrım yapmamalıdır. Vergi sistemi, iĢlemlerin yerini veya doğasını değiĢtirecek teĢvikler oluĢturulmamalıdır. Teslim Ģekline bakılmadan elektronik ticaret geleneksel ticaretten daha yüksek veya daha düĢük vergi oranlarına tabii olmamalıdır. Ayrıca, elektronik ticarette mal veya hizmet ithalatları yurtiçi elektronik ticaretten daha yüksek oranlarda vergilendirilmemelidir335
. 4. Çifte Vergilendirmeden Kaçınılması Ġlkesi
ĠĢ dünyası, elektronik ticaretin kolaylaĢtırdığı sınır ötesi iĢlemler nedeniyle ülkelerin tutarsız bir Ģekilde iĢlemlerin kendi vergilendirme alanlarına girdiğini iddia etme riski ve bundan dolayı çifte vergilendirmeye tabi olacaklarından endiĢe duymaktadır. Tutarlı vergileme ilkelerinin, tanımların ve kavramların benimsenmesi ile bu sorunların önemli bir kısmı ortadan kalkacaktır. Elektronik ticatrein vergilendirilmesinde çifte vergileme ilkesine uyum büyük önem taĢımaktadır. Çifte vergilendirmeden kaçınma, tüketimin vergilendirmesini düzenleyen genel ilkeler
334 Ġhsan Günaydın, ―Elektronik Ticareti Vergileme Ġlkeleri‖, Vergi Dünyası, Nisan 2000, Sayı:224,
s.100.
150
arasında ilk sırada olmalıdır. Çünkü çifte vergileme olasılığı elektronik ticaretin geliĢmesini baĢka bir vergi faktöründen daha fazla engelleyecektir336.
5. Sadelik ve Basitlik ilkesi
Elektronik ticaretin vergileme rejimi sade ve Ģeffaf olmalıdır. Vergilemenin mükelleflere ve vergi idaresine getireceği külfet en az düzeyde tutulmalı ve yapılan iĢlemin vergisel sonuçlan önceden bilinebilmelidir. Uygulanacak vergi sistemi, gelirlerin büyük bir kısmını kapsamaya uygun olmalı, uygulanması kolay olmalı ve bütün bölümler için maliyetleri minimum olmalıdır. BaĢka bir deyiĢle, elektronik ticaret vergilendirilecekse bu ticarete uygulanacak vergiler açık ve istikrarlı olmalıdır. Böylece vergi mükellefleri kurallara uyabilir ve bu kuralları kararlarında dikkate alabilir337.
Bir verginin, tarafları açısından anlaĢılması zor, uyum yükü aĢırı ve vergi idaresine maliyet yükü fazla ise verginin amacına hizmet etmediğinden verginin salınması doğru değildir. Geleneksel ticarette, alım ve satımın yüzyüze yapılmasından dolayı vergi sisteminin vergi mükellefleri tarafından uygulanabilirliği oldukça basittir. Elektronik ticarette ise taraflar yüzyüze gelmediğinden vergilendirme daha zordur. Elektronik ticaret yapan firmalar geleneksel ticaret yapanlara göre vergilemenin zorluğu nedeniyle daha avantajlı olmaktadırlar. Bu nedenle geleneksel ticaret yapan firmalar, elektronik ticaret yapanların rekabet avantajına sahip olacakları bir vergi sisteminin devamını savunmazlar. Çünkü bilgisayar ortamında ticaret yapan firmaların müĢterileri elektronik alım satımlar üzerinden vergiden illegal bir Ģekilde kaçınabilmektedir338.
6. Verimlilik ve Adalet Ġlkesi
Vergileme, uygun zamanda uygun vergi miktarı sağlamalıdır. Vergi kaçırma ve vergiden kaçınma potansiyeli minimize edilmeli ve karĢı tedbirler risklerle orantılı olmalıdır. OluĢturulacak vergi otoriteleri için idari maliyetleri ve vergi mükelleflerinin katlandıkları uyum maliyetlerini mümkün olduğunca minimuma indirmelidir. Vergilendirme sonucunda ikame etkisi yaratılmamalıdır. Ayrıca elektronik ticaretin
336
E-Commerce Taxation Principle: A GIIC Perspective Prepared by the Electronic commerce Committe for the Global Information Infrastructure Commission. www.giic.org/focus/ecommerce. (10.02.2008).
337
Cangir, s. 34.
338
151
vergilendirilmesinde, ülkelerin bu faaliyetlerden adil bir pay almalarının temin edilmesi gerekmektedir339.
7. Etkinlik Ġlkesi
Vergi doğru zamanda uygulanmalıdır. Gerekli önlemler alınarak vergi kaçırma ve kaçınma ihtimali en aza indirilmelidir340.
8. Esneklik Ġlkesi
Vergi sistemlerinin teknolojik ve ticari geliĢmelere ayak uydurduğundan emin olmak için esnek ve dinamik olmalıdır341.
2.3.1.1.3.2. Elektronik Ticaretin Ortaya Çıkardığı Vergi Sorunları
Bilgi ve iletiĢim teknolojilerinde görülen hızlı geliĢmelerin, ölçek ekonomilerini yakalama ve ticari iĢlem maliyetini düĢürmesi gibi avantajlarının yanında, aralarında vergileme olgusunun da bulunduğu birçok alanda kesinliğin olmaması, bu geliĢmelerin en büyük engelini beraberinde getirmektedir. Elektronik bir ortamda yapılan ticaretin nasıl vergilendirileceği konusu hem ulusal hem de uluslararası düzeyde yoğun bir Ģekilde tartıĢılmaktadır. BiliĢim teknolojilerinde yaĢanan hızlı geliĢmeler karsısında mevcut yasal düzenlemeler yetersiz kalmaktadır. Bu yetersizliğin temel sebeplerinden biri elektronik ticaretin coğrafi sınırları ortadan kaldırması nedeniyle ulusların kendi yasal düzenlemelerinin yeni ekonominin oluĢturduğu global ticaret düzenine cevap vermemesidir.
Elektronik ticaret konusunda hukuksal yapısını tamamlamıĢ örnek bir ülke olmadığı gibi, uluslararası platformlarda, vergileme alanında yapılan tartıĢmalar da devam etmektedir. Elektronik ticaretin ortaya çıkarmıĢ olduğu vergi sorunlarını genel yapıları itibariyle teknik sorunlar ve yasal sorunla olmak üzere iki baĢlık altında toplayabilirz.
339 Çak, s. 85.
340 OECD — Committee on Fiscal Affairs: ―Electronic Commerce: Taxation Framework Conditions‖, as
presented to Ministers at the OECD Ministerial Conference, ―A Borderless World: Realising the Potential of Electronic Commerce‖, 8 October 1998, s.4.
341