I. BÖLÜM
2.1. Model: Selanik Đttihat ve Terakki Okulu
2.1.1. Eğitim-Öğretim
Selanik Đttihat ve Terakki Mektebi ile ilgili ilânın yayın tarihi dikkate alındığında okulun 1909 yılında açıldığını söylemek mümkündür. Ancak bu tarihte
okulun inşaatı henüz devam etmektedir. Eğitim-öğretim, bu nedenle inşaat tamamlanıncaya kadar bu faaliyet için tahsis edilen ve uygun şartları taşıyan konaklarda yapılmaktadır. Hazine-i Hassa’dan Hazine-i Maliye’ye devredilen arsanın, Đl Genel Meclisi’nce belirlenen miktarının, Selanik’in havadar ve gözde bir mevkiinde inşaatı devam eden okul adına kaydedilmesi uygun görülmüştür (Hakem, 19 Ağustos 1325; BOA, DN: 23). Kamu olanaklarından yararlanmak isteyen Cemiyet’in bu yöndeki talepleri her zaman onaylanmaz. Okul inşaatı için gereken kerestenin vergi verilmeden Katrin kazası ormanlarından temin edilmesi “caiz” görülmemiştir (BOA, DN: 45–2).
Okulun eğitim ve idarî kadrolarının seçiminde gösterilen titizlik, Cemiyetin bu konudaki ciddiyetinin önemli bir göstergesidir. “Devr-i sabık-ı mazleme” (eski zulüm ve adaletsizlik devri) olarak nitelenen Sultan II. Abdülhamit devrinde dahi “Leylî ve Nehârî Ticaret Mektebini” adını değiştirmek suretiyle ıslah edip idaresi altına alan Cemiyetin, iktidarı ele geçirdikten sonra eğitim alanını ihmal etmesi zaten beklenmemektedir. Mektep Komisyonu Heyeti’nde yer alan isimler bu tespitleri doğrulamaktadır. Komisyon Heyeti’nin başkanlığını Dr. Nazım Bey yürütmektedir. Tüccar ve eşraf gibi unsurların da yer aldığı komisyonda ağırlık, asker ve sivil aydınlardan oluşan bürokrat kesime verilmiştir. Mektebin Komisyon Heyeti üyeleri, Hakem’de yer alan bilgilere göre şu isimlerden oluşmaktadır:
Başkan: Selanikli Doktor Nazım Bey
Đkinci Başkan: Eşraftan Kerim Efendizade Tevfik Beyefendi Üye: Belediye Başkanı Đsmail Bey
Üye: Merkez Kumandanı Binbaşı Nakî Bey Üye: Hukuk Mektebi Müdürü Şükrü Bey Üye: Dava Vekillerinden Sait Efendi Üye: Tüccar Giritli Đbrahim Efendi
Üye: Okul Müdürü Müftü Đbrahim Beyzade Đhsan Bey
Selanik Đttihat ve Terakki Mektebi, ilk, orta ve lise olmak üzere üç kısımdan oluşmaktadır. Üçü ilkokul, ikisi ortaokul, üçü de lise derslerine tahsis edilmiş sekiz dershanenin bulunduğu okulda öğretim süresi, Anaokulu ile beraber dokuz yıldır. Sınıflara gereğinden fazla öğrenci kabul edilmemesi eğitim-öğretimin kalitesine
verilen önemi göstermektedir. Okula kabul edilen öğrenci, sınav sonucunda elde ettiği başarıya göre uygun bir sınıfa kaydedilmektedir. Türkçe ve Fransızca sınıfları ayrılmış olduğundan, Fransızcası zayıf olan öğrenciye, (Türkçe bölümünde sınıfı düşürülmeden) kabiliyetine uygun sınıfta Fransızca eğitim olanağı sunulmaktadır. Bu öğrencilere, gece müzakerelerinde de Fransızca eğitimi verilmekte böylelikle sınıfları derecesine yükselmeleri amaçlanmaktadır. Kusursuz bir biçimde verilen dinî ve millî terbiye, teorik ve uygulamalı eğitimin tamamlayıcısıdır. Gündüzlü kısmı, teknik donanım açısından son derece gelişmiştir. Đttihat ve Terakki Mektebi’ni bitirmiş olan öğrenciler, her türlü iş için gerekli bilgi ve deneyime sahip olacakları gibi yabancı dil eğitimine verilen önem nedeniyle yabancı okullara başvurmak zorunluluğundan da kurtulmuş olmaktadırlar. Okulun programı, yatılı mekâtib-i iptidaîye (Đlköğretim) programlarıyla birleştirilmiş olduğundan mezun öğrenciler, sınavsız olarak lise son sınıfa kabul edilmektedirler. Gazete, okuldan diploma alan öğrencilerin mekâtib-i âliye (yüksek okul) sınavlarında ciddî başarılar elde ettiğini yazmaktadır. Đttihat ve Terakki Mektebi tahsiliyle yetinmek zorunda kalanlar ise resmî dairelerde; malî, ticarî ve yabancı kuruluşlarda iyi bir meslek sahibi olacak derecede bilgi ve donanıma sahip olarak mezun olmaktadırlar. Okulun eğitim ve idarî kadrosu, Selanik’in alanında uzman ve tecrübeli öğretmenlerinden oluştuğu gibi askerî ve mülkî erkâna mensup önemli devlet memurları da alanlarına uygun dersleri okutmaktadırlar.
Hakem’de yer alan bilgilere göre Yatılı-Gündüzlü Đttihat ve Terakki Okulu’nun ders programı şöyledir:
Đlkokul Sınıflarının Ders Programı: Kur’an-ı Kerîm, Tecvîd, Đlm-i Hâl, Kıraat-ı Türkiye, Đmlâ, Đnşâ, Lugat, Kavâid-i Türkiye, Arabî, Hesap, Coğrafya, Tarih-i Enbiya, Malumat-ı Nafia, Hüsn-i Hatt, Resim, Jimnastik. Fransızca: Kıraat, Hüsn-i Hatt, Mükâleme.
Ortaokul Sınıflarının Ders Programı: Ulûm-i Diniye, Kıraat-ı Türkiye, Sarf Nahv- i Osmanî, Đnşâ, Đmlâ, Müntahabât-ı Osmaniye, Sarf ü Nahv-i Arabî, Farsî, Hesap, Hendese, Coğrafya, Fünûn-i Tabiiye, Tarih-i Umûmî, Hüsn-i Hatt, Resim, Jimnastik. Fransızca: Kıraat, Kavâid, Đnşâ, Đmlâ, Tercüme, Hüsn-i Hatt, Müntahabât ve Mükâleme.
Lise Sınıflarının Ders Programı
: Ulûm-u Diniye, Đlm-i Mantık, Lisan-ı Osmanî, Edebiyat, Đnşa-yı Resmî ve Gayr-ı Resmî, Müntahabât, Tatbikat-ı Arabiye, Lisan-ı Farisî, Usûl-i Defterî, Hesap, Hendese, Cebir, Fünûn-i Tabiiye, Hayvanât, Nebâtât, Tabakât, Hikmet, Kimya, Mufassal-ı Coğrafya-yı Osmanî, Ticarî, Mufassal-ı Tarih-i Osmanî, Kavânîn, Hıfzıssıhha, Hüsn-i Hatt, Resim, Jimnastik. Fransızca: Kıraat, Edebiyat, Đmlâ, Đnşâ, Müntahabât, Tercüme, Tatbikat, ve Mükâleme.Selanik Đttihat ve Terakki Mektebi’nin lise müfredatına, Ziya Gökalp’ın ısrarıyla Psikoloji ve Sosyoloji dersleri de ilave edilmiştir. O dönemde bu dersleri okutabilecek kimse olmadığından, derslerin programa girmesini sağlamak amacıyla öğretmenliğini de kendisi üstlenmiş, ilk sosyoloji hocalığına Selanik Đttihat ve Terakki Mektebi’nde başlamıştır. Selanik Đttihat ve Terakki Okulu, partinin kültür politikalarının belirlendiği, tartışıldığı mekân haline gelmiştir. Dilde Türkçülük akımını başlatan Genç Kalemler’in önde gelen yazarları, Ali Canip Yöntem, Ömer Seyfettin, Mehmet Ali Tevfik, Kâzım Nami Duru, Rasim Haşmet, Âkil Koyuncu, toplantılarını Ziya Gökalp öncülüğünde Đttihat ve Terakki Mektebi’nde yapmaktadırlar (Şapolyo, 1943: 76–79; Duru, 1965: II). Bu tartışmaların sonucu yalnızca Genç Kalemler’de yazı olarak değil, Đttihat ve Terakki Mektebi’nde konferans olarak da görülmektedir (Arai, 2000: 76). Đmparatorluğun diğer yörelerinde açılan Đttihat ve Terakki okulları bu avantajlara sahip değillerdir kuşkusuz ama Selanik Đttihat ve Terakki Mektebi, bu işleyişiyle onlar için en azından bir model oluşturmaktadır.