I ACELE KAMULAŞTIRMA DAVASI A DAVANIN AÇILMAS
B. DAVANIN ŞARTLAR
1. Kamulaştırma Bedelinin Kesinleşmesi ve Üzerinden Beş Yıl Geçmiş Olması
Geri alma davasının açılabilmesi için kamulaştırma bedeli kesinleşmiş olmalıdır. Kamulaştırma bedelinin kesinleşme tarihi eski ve yeni kamulaştırma usulünde farklılık arz etmektedir. Kamulaştırma bedelinin tespiti ve tescil davası tescil yönünden kesin olmakla birlikte, bedel yönünden temyizi mümkündür. Bu nedenle bedel tespiti ve tescil davasında temyiz yoluna başvurulduğunda temyiz sonucu karar kesinleşinceye kadar bedel kesinleşmemektedir. 4650 sayılı Kanun öncesi, eski kamulaştırma usulünde ise, bedel arttırım ya da indirim davaları açıldığı takdirde bu davalarda verilen karar kesinleşinceye kadar bedel kesinleşmemekte idi460.
Geri alma davasının açılabilmesi için kamulaştırma bedelinin kesinleşmesi ve ayrıca kesinleşme tarihinden itibaren 5 yıl geçmiş olmalıdır461. Bu şart gerçekleşmeden açılan davalar reddedilmelidir. Dava şartları kamu düzeni ile ilgilidir. Dolayısıyla mahkeme, şartların gerçekleşip gerçekleşmediğini resen araştırmalı ve bu sonuca göre karar vermelidir462. Bununla birlikte Yargıtay bir kararında, beş yıllık sürenin yargılama sırasında dolduğunu göz önüne alarak yerel mahkemenin davayı reddetmesini doğru bulmamıştır463.
459
Y18HD, E. 1994/12426, K. 1994/15346, KT. 29.11.1994. KY. Yargıtay aynı yönde bir kararında ise, "tapu kaydına göre dava konusu taşınmazın davalı Karatay Belediyesine devredildiği anlaşılmakta ise de ... dava konusu 613 parselin büyükşehir belediyesi kurulduktan sonra Karatay Belediyesine sehven devredildiği... davacının tapu kaydına göre husumeti Karatay Belediyesine tevcih etmesinde kendisine izafe edilecek bir kusuru bulunmadığı hususu gözetilerek dava dilekçesi Büyükşehir Belediyesine tebliğ ettirilmek suretiyle davaya dahil edilmesinin sağlanması...". Y18HD, E. 1996/524, K. 1996/6420, KT. 23.09.1996. KY.
460 Y18HD, E. 1996/2240, K. 1996/3559, KT. 08.04.1996, KY. Aynı yönde bkz. Y18HD, E. 1995/7043, K. 1995/7853, KT. 03.07.1995. KY.
461
Taşınmaz maliki kamulaştırma işleminin iptali için idare mahkemesinde dava açar ve ayrıca adli yargıda açtığı bedel artırım davasından da feragat ederek kamulaştırma bedelini kesinleştirirse, 5 yıllık hak düşürücü süre, Yargıtay 5. Hukuk Dairesine göre, kamulaştırma bedelinin kesinleştiği tarihten değil, kamulaştırma işleminin kesinleştiği tarihten itibaren başlayacaktır. Yıldırım –
Başsorgun, s. 753.
462 Y18HD, E. 1995/5732, K. 1995/6583, KT. 01.06.1995. KY. 463 Y18HD, E. 1998/12806, K. 1998/14529, KT. 17.12.1998. KY.
Geri alma davasının açılabilmesi için kamulaştırma bedelinin kesinleşmesi ve üzerinden 5 yıl geçmiş olması gerekmekle birlikte, idare kamulaştırdığı taşınmazı, kamulaştırma amacına veya başka bir kamu ihtiyacına tahsis etmez ve özel bir amaç için kullanır veya üçüncü bir kişiye özel bir amaç için satarsa 5 yıllık bekleme süresinin geçmesi gerekmez. Geri alma hakkı taşınmaz üçüncü bir kişiye satıldığı tarihte doğar464. Bununla birlikte satın alan kişinin iyiniyeti korunur, geri alma davasının konusu bedele dönüşür465.
Geri alma davası beş yıllık bekleme süresi tamamlandıktan sonra 1 yıl içinde açılabilir. Dava açma süresi olan bir yıl, hak düşürücü süre niteliğindedir466. Bu süre geçirildikten sonra dava açılamaz. Yani doğmasından itibaren bir yıl içinde kullanılmayan geri alma hakkı düşer.
Yargıtay bir kararında, yerel mahkemenin, kamulaştırılan taşınmazın sit alanı olması nedeniyle üzerinde kamulaştırma amacına uygun herhangi bir tesis yapılmasının mümkün olmaması gerekçesiyle, beş yıllık bekleme süresinde ne gibi değişiklikler olabileceğini, hangi şartların gerçekleşebileceğini tahmin ederek ve bu tahmin üzerine hüküm kurmasının doğru olmadığına karar vermiştir467.
2. Kamulaştırma Amacına Uygun İşlem veya Tesisat Yapılmaması
Kamulaştırmayı yapan idare veya 22. maddenin ikinci fıkrası uyarınca kendisine devir veya tahsis yapılan idare, kamulaştırdığı veya devraldığı taşınmazı kamulaştırma amacına uygun olarak kullanmalıdır. Kamulaştırma bedelinin kesinleşme tarihinden itibaren beş yıl içinde, kamulaştırma ve devir amacına uygun hiçbir işlem veya tesisat yapılmaz veya kamu yararına yönelik bir ihtiyaca tahsis edilmeyerek taşınmaz olduğu gibi bırakılırsa, eski malikin kamulaştırılan taşınmazı geri alma hakkı doğar468.
464
“Esasen kamulaştırılan taşınmazın, kamulaştırmayı yapan idare tarafından kısmen veya tamamen başka bir şahsa devredilmesi Kamulaştırma Kanununun 23. maddesinde belirtilen geri alma nedeni de değildir. Bunlara ilave olarak, resmi ihale yoluyla satın alınan taşınmazı satın alandan geri verilmesini talep etmeye TMK.nun 931. maddesi de engeldir. Zira taşınmazı satın alan şirketin kötüniyeti ve diğer davalı ... Belediye Başkanlığı ile el birliği içinde olduğu da ispatlanmamıştır”. Y5HD, E. 2000/2021, K. 2000/5884, KT. 11.04.2000. KY.
465 Yıldırım – Başsorgun, s. 754; Akgüner – Erman, s. 18, 19. 466
Y18HD, E. 1994/13495, K. 1994/16000, KT. 18.12.1994. KY. Aynı yönde bkz. Y18HD, E. 1998/13089, K. 1998/14859, KT. 22.12.1998. KY.
467 Y18HD, E. 1994/3973, K. 1994/5801, KT. 28.04.1994. KY. 468 2942 sayılı Kanun, m. 23.
Yargıtay içtihatlarında, işlem ve tesis yapılması kavramı geniş anlamda yorumlanmaktadır. Yargıtay'a göre, "yasanın öngördüğü 5 yıllık süre içinde salt tesis yapılıp yapılmadığı hususunun incelenip değerlendirilmesi yeterli olmayıp bu amaca yönelik olarak ödenek sağlanması, yatırım programına alınması, ihaleye çıkarma için izin, ihale yer teslimi gibi idari hazırlıklar, ifraz ve tevhit, kamulaştırılan alanın imar durumunda değişiklik yapılması ve imar düzenlemesi gibi hususlarda yürütülen işlemlerin ve yapılan yazışmaların da yasada öngörülen işlem kapsamında mütalaa edilmesi gerekirken mahkemece bu hususlarda araştırma yapılmadan taşınmazlarla ilgili hiçbir işlem yapılmadığı sonucuna varılması da yasaya uygun düşmemektedir"469.
Yıldırım – Başsorgun’a göre, “enflasyonun yüksek olduğu dönemlerde kamulaştırma bedeli çok kısa süre içinde değerini yitirdiğinden, bu madde mal sahipleri açısından haksız kazanç elde etme yolu haline gelmiştir. Zira kamulaştırma bedeli yasal faizi ile bile olsa, geri alma davasının açıldığı tarihte taşınmaz malın değerinin çok altında kaldığı görülmüştür. Bu nedenle geri alma davası görülürken, bürokrasinin çok yavaş çalıştığı nazara alınarak, konu titizlikle incelenmeli ve en ufak yazışmalar ve yapılan işlemler değerlendirilmeye alınmalıdır. Bu konuda, bütçeden para ayrılması için yapılan yazışmalar, yapılacak tesis ile ilgili plan ve projelerin hazırlatılması, Dairemiz tarafından bir işlem olarak kabul edilmiş ve idare tarafından zemin üzerinde herhangi
469 Y18HD, E. 2004/518, K. 2004/2214, KT. 22.03.2004. KY. Yargıtay'a göre, "kamulaştırılan taşınmaz üzerinde henüz tesis yapılmadığı anlaşılmakta ise de, kendisi başka bir taşınmaz içerisinde imar mevzuatı gereği yer alması ve otel yapılmak üzere bir şirkete verilip irtifak hakkı tesisi, maddede öngörülen 'işlem' niteliğindedir". Y18HD, E. 1998/7825, K. 1998/9964, KT. 29.09.1998. KY. Yargıtay'ın bir başka kararına göre, "... dava konusu taşınmaz hem kamulaştırma amacına uygun (yol geçirme) hem de başka bir kamu hizmetine tahsis (futbol sahası) edilmiş olduğundan davanın reddine karar verilmesi gerekir". Y18HD, E. 1998/2557, K. 1998/3910, KT. 16.04.1998. KY. “Dava konusu taşınmaz üzerindeki dükkan davalı idare tarafından yıkılmıştır. Bu itibarla taşınmaz üzerinde hiçbir faaliyette bulunulmadığından söz edilemez”. Y5HD, E. 1999/11325, K. 1999/13014, KT. 16.09.1999. KY; "Davanın hukuki dayanağı Kamulaştırma Kanununun 23. maddesinin birinci fıkrasıdır. Bu fıkra kamulaştırılan taşınmaz üzerinde yalnız tesisat değil, 'işlem' yapılmamış olmasını da ön şart olarak kabul etmiştir. Bu işlem kavramı Yargıtay ugulamalarına göre, kamulaştırma amacına uygun tesis yapmak üzere hazırlık çalışmalarını da kapsar". Y18HD, E. 1994/1847, K. 1994/4527, KT. 07.04.1994. KY. Aynı yönde bkz. Y18HD, E. 1998/607, K. 1998/2691, KT. 17.03.1998. KY; Y18HD, E. 1997/11073, K. 1997/11493, KT. 01.12.1997. KY; Y18HD, E. 1997/11433, K. 1997/12551, KT. 32.12.1997. KY; Y18HD, E. 1996/11112, K. 1996/11608, KT. 23.12.1996. KY; Y18HD, E. 1994/1583, K. 1994/2171, KT. 22.02.1994. KY; Y18HD, E. 1994/7454, K. 1994/9149, KT. 30.06.1994. KY; Y18HD, E. 1994/8298, K. 1994/11002, KT. 22.09.1994. KY; Y18HD, E. 1994/10788, K. 1994/12080, KT. 11.10.1994. KY; Y18HD, E. 1995/2978, K. 1995/3814, KT. 28.03.1995. KY; Y18HD, E. 1995/6687, K. 1995/7429, KT. 22.06.1995. KY; Y18HD, E. 1995/6744, K. 1995/8276, KT. 13.07.1995. KY; Y18HD, E. 1996/8925, K. 1996/10008, KT. 14.11.1996. KY.
bir çalışma yapılmasa dahi geri alma davasının koşullarının oluşmadığı benimsenmiştir”470.
Taşınmazın imar planına alınması veya bu amaçla girişimde bulunulması, tesis yapımı için su ve elektrik bağlantısının sağlanması, plan ve proje hazırlanması, işin ihaleye çıkarılması, yatırım programına alınması gibi eylemlerle kamulaştırma amacına uygun eylemin yapıldığı, kamulaştırılan taşınmazın eski malikinin geri alma hakkının doğumuna engel olunduğu, taşınmazın malike geri verilmesini engelleyen işlemin gerçekleştiği kabul edilmektedir471.
Yargıtay aksi yönde bir kararında işlem niteliğinde görmediği bir durumu tespit etmiştir472: "Kamulaştırılan taşınmazı kiracı sıfatı ile işgal edenlerin tahliyelerine yönelik icra takipleri tek başına Kamulaştırma Kanununun 23. maddesinin 1. fıkrasında sözü edilen kamulaştırma amacına yönelik bir işlem olmadığı için tahliye işlemlerinin henüz devam ettiği gerekçesi ile davanın reddi doğru değildir". Bununla birlikte Yargıtay söz konusu bu kararını karar düzeltme yoluna başvurulduğunda değiştirmiştir473: "Açılan geri alma davası sonucunda mahkemece 20 ve 21 parseller içindeki kiracıların tahliye edilmesi için kendilerine beş yıllık süre dolmadan ... tebligat çıkarıldığı, bu suretle ... 23. maddesindeki menfi koşulun gerçekleşmediği kabul edilerek davanın reddine karar verilmiş olup, Dairece ... bu gerekçeye itibar edilmemiş ancak aynı amaçla kamulaştırılan diğer parseller yönünden araştırmaya sevk eder
470 Yıldırım – Başsorgun, s. 755. Gözübüyük ise, İstimlak Kanununun 23. maddesinin amacına aykırı bulduğu Yargıtay kararlarından Yargıtay 5. Hukuk Dairesinin 08.09.1978 tarihli ve 5704 Esas, 6438 Karar sayılı Kararını incelemiş ve bugünkü yerleşik görüşün aksine şu sonuca ulaşmıştır: "İstimlak Kanununun 23. maddemeninde (bir tesisat yapılması) kesin olarak yer almışken, daire kararındaki (tesislerin yapılması şart değildir... anlayışında isabet yoktur. Maddenin bu surette yorumu Kanunun ruhuna, maksadına ve metnine aykırı olur. Zira maksat sadece (tesise tevessül) olsa idi, kanun koyucu 23. madde metninde bunu açıkça belirtirdi. Tesisin 'yapılması' kavramının (tesise tevessül) olarak kabulü, yorumun mantiki ve hukukiliği ilkesilebağdaşmaz. Kaldıki, hadisede, 'tesise tevessül' de söz konusu değidir. Sadece yapılacak iş için bir takım muamellere başvurulmuştur. 'Tesise tevessül'ü ifade edebilecek herhangi bir iş yapılmamıştır. Zira tevessül kelimesi arapça olup, 'girişme, başlama' anlamını taşır. Bu sebeple 5. Hukuk Dairesi'nin bahse konu kararında isabet yoktur". Gözübüyük, Abdullah Pulat, Kamulaştırılan Mülkün Geri Alınması (İstimlak Kanunu m. 23), YD, c. 5, Nisan 1979, sy. 2, s. 357-359.
471 Tutar – Pulak, c. 2, s. 1867. 472
Y18HD, E. 1994/4734, K. 1994/7371, KT. 02.06.1994. KY.
473 Y18HD, E. 1994/11525, K. 1994/12496, KT. 17.10.1994. KY. Yargıtay başka bir kararında, "mahkemece Kamulaştırma Kanununun 23. maddesinin 1. fıkrasında öngörülen olumsuz koşulların olayda gerçekleşip gerçekleşmediği, örneğin dava açma süresi içerisinde davalı idarenin kamulaştırma amacına uygun veya başka bir kamu hizmeti ifası amacıyla ... gerekli diğer hazırlıkların yapılmış olup olmadıkları araştırılmalı,..." ifadesine yer vermiştir. Y18HD, E. 1995/7288, K. 1995/8233, KT. 11.07.1995. KY.
nitelikte bozma yapılmıştır. Bu defa yapılan inceleme sırasında üzerinde bina olduğu anlaşılan taşınmazların kamulaştırma amacına uygun yol ve yeşil alan olarak düzenlenebilmeleri için tahliye edilmeleri zorunlu olup, bunun sağlanmasına yönelik tahliye işlemine dahi girişilmesi ... 'işlem' niteliğinde bulunduğu anlaşılmıştır".
Yargıtay'ın bir başka kararında da, "Yargıtay'ın kararlılık kazanmış uygulamalarında yeşil saha olarak kullanım amaçlı kamulaştırmalarda üzerinde bitki örtüleri bulunan taşınmaza bir düzenleme yapılmasa da olduğu gibi yeşil alan olarak halkın yararlanmasına açık tutulması, amaç doğrultusunda kullanım olarak nitelendirmekte olduğundan, yeşil alan olarak korunup kullanılan bu yerin geri iadesi istemi ile açılan davanın reddi gerekirken kabulüne karar verilmiş olması doğru görülmemiştir"474.
23. maddeye dayanan geri alma davasına ilişkin Yargıtay’ın bir başka kararında da, "Dava konusu taşınmaz Endüstri Meslek Lisesi yeri olarak kamulaştırılmış, amacına uygun olarak da taşınmazın büyük bir bölümüne de lise binası ve bahçesi yapılmıştır. Lise binasının ihtiyacından arta kalan kesimin ihtiyaç fazlası olarak bırakılması taşınmaz malikine tapu iptal ve tescil hakkı vermez. Davanın bu nedenle reddi yerine, kabulüne karar verilmesi, doğru görülmemiştir"475.
Kısacası kamulaştırma konusu taşınmazın eski malikinin taşınmazı geri alabilmek amacıyla açtığı geri alma davasının lehine sonuçlanabilmesi için, davayı süresinde açmasının yanında ayrıca taşınmazın kamulaştırma amacına uygun olarak kullanılmadığının da mahkemece belirlenmesi gerekir. Mahkeme, kamulaştırma amacı dışında kullanılıp kullanılmadığı hususunu keşif ile tespit eder476.
474
Y18HD, E. 2002/12306, K. 2003/1534, KT. 04.03.2003. KY. Aynı yönde bkz. YHGK, E. 2002/5- 373, K. 2002/387, KT. 08.05.2002, YKD, c. 28, Kasım 2002, sy. 11, s. 1627-1623.
475 Y5HD, E. 2004/1419, K. 2004/1592, KT. 23.02.2004, YKD, c. 31, Mart 2005, sy. 3, s. 356, 357. “Dava konusu taşınmaz pazar yeri olarak kamulaştırılmıştır. Amacına uygun olarak taşınmazın büyük bir bölümünde pazar yeri de yapılmıştır. Bu pazar yeri ihtiyacından arta kalan kesimin ihtiyaç fazlası olarak 3. kişiye satılması tapu iptal ve tescil hakkı vermez. Davanın bu nedenle reddi yerine, kabulüne karar verilmesi, doğru görülmemiştir”. Y5HD, E. 2000/11352, K. 2000/12239, KT. 03.07.2000. KY.
476 Böke, s. 602; Kılıç, s. 1472. “Kamulaştırılan taşınmazın bir bölümüne amaca uygun tesis kurulduğu mahallinde yapılan keşif ve davacı vekilinin dava dilekçesindeki beyanları ile sabit olduğundan davanın bu nedenle esastan reddine karar verilmesi gerektiği düşünülmeden kabulüne karar verilmesi doğru görülmemiştir”. Y5HD, E. 2002/19126, K. 2002/22601, KT. 17.12.2002. KY; “Dava konusu taşınmaz, ilkokul inkişaf sahası olarak kamulaştırılmış olup, ilkokulun ihata duvarı dışında bulunmaktadır. Bu ihata duvarı 5 yıllık yasal süre içerisinde kaldırılmak suretiyle taşınmaz okul bahçesine maddeten dahil edilmemiştir. Ancak, bu husus kamulaştırılan taşınmazın geri alınması için yeterli değildir. Zira; kamulaştırılan taşınmazın iadesi için kamu yararına yönelik bir ihtiyaca tahsis
Ancak Yargıtay bir kararında da, kamu yararına yönelik bir ihtiyaç olması şartıyla, kamulaştıran idarece taşınmazın kamulaştırma amacından başka bir amaca tahsisinin de dikkate alınması gerektiğini ifade etmiştir477.
Yargıtay, eksik inceleme ile karar verilmesini doğru görmemekte, 23. maddedeki tüm şartların mahkemece kendiliğinden araştırılması gerektiğini belirtmektedir478.
Eski malik veya ölmüşse yasal mirasçıları açtıkları geri alma davasında, kamulaştırma bedelini aldıkları günden itibaren işleyecek kanuni faiziyle birlikte ödeyerek, Kanunda belirtilen şartlarında varlığı halinde kamulaştırılan taşınmazlarını geri alabileceklerdir479.