BAŞKANLIK HÜKÛMET SİSTEMİ
2.1. Başkanlık Hükûmet Sisteminin Tarihsel Gelişimi ve Özellikleri 1. Başkanlık Hükûmet Sisteminin Tarihsel Gelişimi
Demokratik hükûmet sistemlerinden biri olarak gösterilen başkanlık hükûmet sistemi, kuvvetler ayrılığının sert olarak uygulandığı, yürütme organının tek kişiden oluştuğu, Başkanın halk tarafından seçildiği, yürütme organının, yasamanın güvenine ihtiyaç duymadığı ve yürütmenin de yasamayı feshedemediği bir sistem olarak tanımlanabilir.459
Bu sistem ilk olarak, 1787 yılında ABD Anayasasında uygulandıktan sonra, Fransa’da 1791, 1795 ve 1848 tarihli anayasalarda hayata geçmiştir ve bu ülkelerde uygulanan sistem, daha sonra farklı ülkeler tarafından tatbik edilmeye başlanmıştır.460
Başkanlık sisteminde ön plana çıkan kuvvetler ayrılığı fikri, kaynağını 17. ve 18. Yüzyıllardaki tarihi gelişmelerden almaktadır.461 Ortaya çıkan kuvvetler ayrılığı, bir anlamda demokrasinin gelişmesi ve otoriteleşmenin önlenmesinde bir araç haline gelmiştir.462
Amerika kıtası, 1492 yılında Kristof Kolomb tarafından keşfedildikten sonra, servet sahibi olmak isteyen İngiliz göçmenleri ile dini baskı altında olan bazı gruplar, bu kıtaya göç ederek, bilikte mücadele verme kararı almışlardır.463
459 Ayrıntılı bilgi için bkz. Teziç, Anayasa Hukuku, 16. Baskı, s. 503 vd.
460 Cengiz Gül, Karşılaştırmalı Hükûmet..., s. 36.
461 Michael Curtis; Introduction to Comparative lovemment, New York, 2003, Longman, s. 30, (Pınar Akçalı, “Genel Özellikleri, Yararları ve Sakıncaları Işığında Başkanlık Sistemleri”, Yeni Türkiye - Başkanlık Sistemi Özel Sayısı, Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi Yayınları, S. 51, Yıl 9, Ankara, 2013, s. 406'dan naklen)
462 David Samuels; "Separation of Powers" The Oxford Handbook of Comparative Politics, (Der:
Cari Bok ve Susan C.) Stokes Oxford: Oxford University Press, 2009, s. 706.
463 Kuzu, Türkiye İçin Başkanlık Sistemi, s. 7-8.
1500’lü yıllardan sonra, Kuzey Amerika’ya gelen halk kolonileri, geldikleri yerlerdeki kültür ve birikimleri de beraberinde getirmek suretiyle, yerleştikleri bu toprakları daha iyi nasıl yönetebileceklerini düşünmeye başlamışlardır.464 Ülkenin en iyi şekilde yönetilmesinin yolları aranırken, ortaya çıkan sistem, başkanlık sistemi olmuştur.465
İngiltere, bazı koloniler üzerinde ek vergiler uygulamaya başlayınca, bu durum, koloniler tarafından tepkiyle karşılanmıştır. Bu süreçten sonra, Amerika Kıtası’na göç eden koloniler, yayılımcı bir politika izleyerek kızılderililere ait topraklara göz koymaya başlayarak, zamanla, önemli bir güç haline gelmişlerdir.466 Oluşan baskı ortamı ve bağımsızlık arzusu, siyasi ve toplumsal büyük bir harekete yol açmıştır. Bunun sonucunda da, siyasi ve askeri organizasyonlar kurulmuştur.467
Amerikan devrimi, askeri bir devrim olmaktan çok, siyasi bir devrim olarak tarihe geçmiştir. Oluşturulan anayasada, temel ögeler olarak, demokrasi anlayışı ve demokratik kurumlar ön plana çıkarılmaya çalışılmıştır. Buna rağmen, hazırlanan bazı eyalet anayasalarında, insan hakları konusunda, bazı eksiklikler bulunduğu, örneğin, kadınlar ve köleler ile bazı erkeklerin temsil dışı bırakıldığı bilinmektedir.468
17. Yüzyıl sonlarına gelindiğinde, kolonilere, sadece İngiliz gemileriyle ticaret yapma şartı getirilmiş iken, 18. Yüzyılın başlarından itibaren, kolonilere yasama organı kurma imkânı da verildikten sonra, demokrasiye yönelik ilk adımların da atılması sağlanmıştır. İngiliz parlamentosunun egemenliği ile, kolonilerin yasama organlarının egemenliği arasındaki çatışma ve rızaları dışında halka vergi konulması hususları, bu coğrafyada, yeni ve demokratik tepkilerin oluşmasına sebep olmuştur.469
464 Yayla, Karşılaştırmalı Siyasal Sistemler, s. 89.
465 Kuzu, Her Yönü İle Başkanlık Sistemi, s. 13; Erat, a.g.m., s. 348.
466 Avni Oruçlu, Başkanlık Sisteminin Türkiye Açısından Değerlendirilmesi, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitütüsü Kamu Yönetimi Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Antalya 2008, s. 11.
467 Oruçlu, a.g.e., s. 11.
468 Oruçlu, a.g.e., s. 14.
469 Yayla, Karşılaştırmalı Siyasal Sistemler, s. 90.
Bağımsızlık sürecinde ortaya çıkan ve 1776 yılında kabul edilen “Bağımsızlık Bildirisi”, insan hakları alanında ortaya çıkan önemli bir bildiri niteliği taşımaktadır.470 Bu bildiri, baskı içindeki halkın örgütlenişinin ve yeniden dirilişinin sembolü olarak kabul edilmiş, günümüzde bile, önemli bir değer olarak kayıtlara geçmiştir.471
Parlamenter sistem, İngiltere'de, Krala karşı sürdürülen siyasi ve toplumsal bir mücadelenin sonucu olarak ortaya çıktıktan sonra, başkanlık sistemine doğru yönelen yapılar, ciddi bir şekilde tartışılmaya başlanmıştır. Bu kapsamda; 1787 yılında ABD’de oluşturulan “Philadelphia Kurucu Meclisi”, diğer hükûmet sistemlerindeki aksaklık, eksiklik ve sorunlu olan yanları değerlendirerek başkanlık sistemi modelini benimseme kararı almıştır.472 Nihayet, 1787'de oluşturulan anayasa ile federasyon devlet sistemi ile birlikte, başkanlık hükûmet sistemi kabul edilmek suretiyle, güçlü bir yürütmeye doğru adım atılmıştır.473
ABD’nin, anayasa sistemini kurarken, J. Locke'un fikirlerinden etkilendiği ve buna göre, halkın yönetme düşüncesini esas aldığı görülmektedir. 474
ABD’nin kuruluşunda; güçlü ve diğer ülkelerle rekabet edecek bir yapı tasarlanmış ve bu yapının, ancak başkanlık sistemi ile gerçekleşebileceğine inanılmıştır.475 1787 yılında ABD’de oluşturulan başkanlık sistemi, ancak, 19.
yüzyılın ikinci yarısından sonra, kurumsal bir yapıya oturmuştur.476 Oluşturulan sistem, yazılı anayasalardan ilki olan 1787 tarihli ABD Anayasasının kabul ettiği, demokratik bir hükûmet sistemi olarak uygulanmaya başlanmıştır.477
470 Oruçlu, a.g.e., s. 13.
471 Oruçlu, a.g.e., s. 14.
472 Bilir, 100 Soruda Başkanlık Sistemi, s. 23; Erat, a.g.m., s. 333.
473 Kuzu, Türkiye İçin Başkanlık Sistemi, s. 8.
474 Yayla, Karşılaştırmalı Siyasal Sistemler, s. 89.
475 Oruçlu, a.g.e., s. 11.
476 Kaboğlu, Türkiye’nin Anayasa Gündemi, s. 72.
477 Kuzu, Türkiye İçin Başkanlık Sistemi, s. 7.; Döner, “Yeni Anayasa Sürecinde Hükümet Sistemi Sorunu”, s. 875.
1787 tarihli ABD Anayasasının kabul ettiği başkanlık sistemi, bütün sistemlerde olduğu gibi, siyasi, sosyal ve tarihi bir derinlikten beslenerek oluşturulmuştur.478 Parlamenter sistem, İngiliz tarihi içinden gelişen ve İngiliz yapısına göre şekillenmiş bir model olmasına rağmen, başkanlık sistemi, insan aklının bulunduğu bir model olarak, her ülkenin yapısına göre, farklı şekillerde uygulanabilir bir modeldir.479 Yani, parlamenter sistemden farklı olarak başkanlık sistemi, süreç içinde gelişen bir sistem olmayıp, Amerikalıların kendi şartlarına göre meydana getirdikleri, demokratik yönetim ve tek kişinin iktidarının buluştuğu ve kuvvetler ayrılığına dayanan bir sistem olarak tasarlanmıştır.480
ABD için özel olarak hazırlanan başkanlık sistemi, her ne kadar bir kurucu meclis tarafından kaleme alınmış ise de, söz konusu anayasanın hazırlanmasında, büyük bir tarihi birikimin olduğu hususunda kuşku bulunmamaktadır. Dünyada uygulanan diğer sistemlerdeki başarısızlık, böyle bir sistemin varlığını zorunlu kılmaktaydı. Amerikanın kendi iç yapısı, farklı milletlerden oluşuyor olması, birlik ve beraberliğin sağlanmasındaki zorluklar gibi nedenlerle, güçlü bir yürütme anlayışının benimsendiği bu sistem kabul edilmiştir. Bu nedenlerle, bir aklın ürünü olarak ortaya çıkan başkanlık sistemi, derin bir geçmişin yansıması ve güçlü bir devlet kurma isteğinin sonucu olarak görülmelidir.
2.1.2. Başkanlık Hükûmet Sisteminin Özellikleri
Başkanlık hükûmet sistemi, yürütme organının, halkın seçimine bağlı olduğu, yürütmenin, yasama organı tarafından görevden alınamadığı, yürütmenin, tek bir kişiden oluştuğu ve devlet başkanının, geniş iktidar imkânlarına sahip olduğu demokratik bir hükûmet sistemi, olarak tanımlanmaktadır.481
478 Kaboğlu, Anayasa Hukuku Dersleri, s. 153.
479 Kuzu, Her Yönü İle Başkanlık Sistemi, s.13.
480 Şıvgın, a.g.e., s. 52.
481 Bilir, 100 Soruda Başkanlık Sistemi, s. 21; Turhan, Hükümet Sistemleri ve 1982 Anayasası, s.
33.; Reşit Gürbüz, Anayasa Hukuku, s. 14.; Demirkol, a.g.e., s. 134. Ayrıntılı bilgi için bkz.
Teziç, Anayasa Hukuku, 16. Baskı, s. 503-515.
Başkanlık sistemi ifadesi, Amerika’daki iç savaştan önce, İngiliz gazetecilerin, Amerikan hükûmet rejimini anlatmak üzere kullandıkları bir ifade olarak kayıtlara geçmiştir.482
Siyaset bilimci Sartori, bir başkanlık sisteminde, Başkanının doğrudan doğruya halk tarafından seçilmesi, yürütme organının, parlamentonun güvenine ihtiyaç duymaması ve parlamento tarafından düşürülememesi, Başkanın, kabine üyelerini kendi takdirine göre belirlemesi ve yürütme organının tek sahibinin Başkan olmasının zorunlu unsurlar olduğunu ifade etmiştir.483
Arend Lijphart, başkanlık sistemini doğrudan tanımlamamış, diğer hükûmet sistemlerinden farklarını ortaya koyarak açıklamıştır. Buna göre; parlamenter sistemde; yürütme, yasama organına karşı sorumlu iken, başkanlık sisteminde;
hükûmetin, parlamento tarafından görevinden uzaklaştırılması söz konusu değilken, Başkanın, sadece, suç teşkil eden eylemleri nedeniyle impeachment süreci kapsamında görevinden uzaklaştırılması mümkün olmaktadır.484 Başkanlık sisteminde, Başkan, halk tarafından seçilmesine karşılık, parlamenter sistemdeki başbakan, yasama organı içinden çıkmaktadır.485
Lijphart; İsviçre'nin, melez bir hükûmet sistemine sahip olduğunu, buna karşın; Avustralya, Belçika, Avusturya, Danimarka, Kanada, Fransa (4. Cumhuriyet), İzlanda, İrlanda, İsrail, İtalya, Japonya, Hollanda, Almanya, Yeni Zelanda, Norveç, Lüksemburg, İsveç, Birleşik Krallık gibi ülkelerin parlamenter sistemine sahip olduğunu, ABD'nin, başkanlık sisteminin en saf örneği olduğunu, Fransa’da 1962 değişikliğinden sonra, Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi ile birlikte yarı başkanlık sistemi kapsamına girdiğini ifade etmiştir.486
482 Şıvgın, a.g.e., s. 52.; Turhan, Hükümet Sistemleri ve 1982 Anayasası, s. 32.
483 Yazıcı, Başkanlık ve Yarı Başkanlık..., s. 20.; Ayrıntılı bilgi için bkz. Teziç, Anayasa Hukuku, 16. Baskı, s. 503-515.
484 Efe, a.g.e., s. 10 vd.; Yazıcı, Başkanlık ve Yarı Başkanlık..., s. 22.; Ayrıntılı bilgi için bkz.
Teziç, Anayasa Hukuku, 16. Baskı, s. 503-515.
485 Erat, a.g.m., s. 334, 335.; Yazıcı, Başkanlık ve Yarı Başkanlık..., s. 22.
486 Yazıcı, Başkanlık ve Yarı Başkanlık..., s. 23.; Ayrıntılı bilgi için bkz. Teziç, Anayasa Hukuku, 16. Baskı, s. 503-515.
S. Mattheıv Sbugart ve John M. Carey; başkanlık sisteminde, devletin başının aynı zamanda hükûmetin de başı olması gerektiğini, Başkanın, aynı zamanda kabineyi atadığını, yasama ve yürütme üyelerinin birbirinden farklı olduğunu, yürütmenin, yasamanın güvenine tâbi olmadığını, Başkanın, meclisi fesih yetkisinin bulunmadığını ve bu sistemde, meclisin, yönetimin en üst gücü olduğunu ifade etmişlerdir.487
J. Juan Linz ise, yürütme ve yasama organlarının halk tarafından seçilmesi