BAŞKANLIK HÜKÛMET SİSTEMİ
J. Juan Linz ise, yürütme ve yasama organlarının halk tarafından seçilmesi gerektiğini belirterek, bu sistemde, çift meşrûiyet zeminin bulunması gerektiğini,
2.2. Başkanlık Hükûmet Sisteminin Avantaj ve Dezavantajları
2.2.1. Başkanlık Hükûmet Sisteminin Avantajları
Yürütme ve yasama kuvvetleri arasındaki ilişkiyi belirlemek ve en iyi sistemi bulmak açısından, uzun yıllardır sistem tartışmaları yapılmaktadır. ABD’de başarı ile uygulanan bu sistemin başarı nedenleri ve sonuçları siyasal hayat ve anayasal sistemler kapsamında değerlendirilmiştir.526
523 Kuzu, Her Yönü İle Başkanlık Sistemi, s. 30.
524 Kuzu, Her Yönü İle Başkanlık Sistemi, s. 30-31.; Cengiz Gül, Karşılaştırmalı Hükûmet..., s.
30; Yanık, a.g.e., s. 363.
525 Murat Açıl, Latin Amerika Ülkelerinde Başkanlık Sistemi; On iki Levha Yayınları, İstanbul, 2018, s. 5.
526 Şıvgın, a.g.e., s. 53; Döner, “Yeni Anayasa Sürecinde Hükümet Sistemi Sorunu”, s. 876.
Başkanlık sistemi uygulanan birçok ülkede, sistem, farklı karakter yapılarıyla ve farklı şekillerde uygulanmaktadır. Ayrıca, Başkanın seçimle işbaşına geldiği her sistemi, başkanlık sistemi olarak değerlendirmek mümkün değildir. Bu kapsamda, sistemin uygulandığı Latin Amerika ülkeleri ile ABD’deki uygulamanın temelleri, yapısı ve uygulanış şekli ile başarı durumlarının farklı olduğunu söylemek gerekecektir.527
Orijinal örnek olarak gösterilen ABD dışındaki başkanlık sistemlerinin, genelde başarılı olmadığı görülmektedir.528 Bir sistemin başarılı olup olmaması, sistemin kendisiyle ilgili olduğu kadar, o sistemi uygulayan ülkelerin tarihi, beşeri, siyasi ve sosyal alt yapısı ve demokrasi bilincinin gelişip gelişmediği ile yakından ilgilidir. Bu nedenle, başkanlık sisteminin, uygulamada başarısız örneklerinin olması, sistemin, başarılı olmayan bir sistem olduğu veya bundan sonraki bütün uygulamaların da başarısız olacağı anlamına gelmeyecektir.529
Bu kapsamda; başkanlık sisteminin başarılı bir sistem olduğunu belirtenler, aşağıda belirtilen argümanlara dayanmaktadırlar.
2.2.1.1. İstikrarlı Bir Yönetim Yarattığı İddiası
Başkanlık sisteminin, istikrarlı bir yönetim yarattığı belirtilmektedir. Bu düşünceye göre; Başkanın, doğrudan halk tarafından seçildiği ve Başkanın meşrûiyetini halktan aldığı bu yönetim tarzında, daha güçlü ve istikrarlı hükûmetlerin oluşması mümkün olmuştur.530
Başkanın, bu şekilde, halk tarafından seçilmesi ve halka karşı sorumlu olması ile yasama organı tarafından herhangi bir nedenle düşürülememesi gibi unsurlar,
527 Şıvgın, a.g.e., s. 55; Kaboğlu, Türkiye’nin Anayasa Gündemi, s. 113.
528 Sartori, a.g.e., s. 117.
529 Yaman, a.g.m., s. 83-98.
530 Efe, a.g.e., s, 15 vd.; Kemal Gözler, Anayasa Hukukunun Genel Teorisi; 1. Baskı, Ekin Basın Yayın Dağıtım, Bursa 2011, C:1, s. 581; Açıl, a.g.e., s. 41. ; Döner, “Yeni Anayasa Sürecinde Hükümet Sistemi Sorunu”, s. 875.
sistem içinde güçlü bir yürütme sağlamaktadır.531 Bu da, hükûmet krizlerinin oluşmasını önlemekte ve koalisyon hükûmetlerinin önünü kapatmaktadır.532
Dünya örneklerine bakıldığında, parlamenter sistemlerde hükûmet istikrarsızlıklarının daha fazla görüldüğü, hatta bu sistemde, ortaya çıkan krizlerin, rejim bunalımlarına da dönüştüğü söylenebilir. Örneğin, parlamenter sistemin uygulandığı Türkiye'de, 12 Eylül 1980 tarihinde gerçekleştirilen askeri darbe, hükûmet istikrarsızlığının ve hukuk dışı bakış açısının bir sonucu ve demokrasi dışı bir girişim olarak tarihe geçmiştir.533 Buna karşın, parlamenter sistemin, daha demokratik bir sistem olduğu, demokrasi dışı girişimlerin, başkanlık sistemini uygulayan ülkelerde daha fazla olduğu da belirtilmektedir.534
2.2.1.2. Güçlü Bir Yönetim Yarattığı İddiası
Başkanlık sistemi güçlü bir yönetim yaratır. Başkanlık sisteminde, Başkan, büyük toplum kesiminin oylarına ihtiyaç duyduğu için, toplumun bütün katmanlarına hitap eder ve toplumun tamamını kuşatan politikalar izlemeye başlar. Ayrıca, toplumdaki farklı ideolojik gruplar da, merkezdeki yerini alarak, siyasal ve sosyal anlamda birleşme sağlanır.535
Güçlü bir yönetimin sağlanmasında; devletin tek kişi tarafından yönetilmesi, bu tek kişinin halkın desteğini alarak seçilmesinin sağladığı meşrûiyet ve bu kişinin yasama organı tarafından görevden alınamaması gibi unsurlar etkilidir.536 Yine, sert kuvvetler ayrılığı ve oluşturulan etkileşim mekanizmaları ile birlikte, uyum içinde
531 Şıvgın, a.g.e., s. 47.
532 Lijphart, a.g.e., s. 49., (Gözler, Anayasa Hukuku'nun Genel Teorisi, s.581'den naklen);
Gözler, Anayasa Hukuku'nun Genel Teorisi, s. 581.
533 Numan Kurtulmuş, “Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi”, Yeni Türkiye, Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi Özel Sayısı, Mart-Nisan 2017, Y:2017, S:94, s. 15-22; Yazıcı, Başkanlık ve Yarı Başkanlık..., s. 42-43.
534 Scoot Mainwaring, “Presidentialism, multipartism and Democracy, The Difficult Combination”, Comparative Political Studies, Vol. 26. No: 2, 1993, p. 205-208.
535 Efe, a.g.e., s. 10 vd.
536 Gözler, Anayasa Hukuku'nun Genel Teorisi, s. 582.
çalışma zorunluluğu nedeniyle, kuvvetlerin kötüye kullanılması veya bu kuvvetlerin birbirlerinin alanına müdahalesi söz konusu olamayacaktır. 537
Parlamenter sistemden farklı olarak, milletvekili seçilenler, Başkana veya başka kişilere karşı daha bağımsız hareket edebilecektir. Çünkü, bir kişinin hem yasama hem de yürütme içinde yer alamayacak olması, bu yöndeki baskıları azaltacak bir olgudur.538
Hükûmetin görevde kalma süresi, tek başına istikrara etki eden bir unsur değildir. Önemli olan, yürütme gücünün etkin ve verimli kullanılıp kullanılmadığıdır.
Yürütme organının hızlı karar alma kapasitesi, etkin ve verimli bir yürütmeyi sağlamada önemli bir araç olarak yer alsa da, istikrarın, ancak birçok unsurun birleşmesi ile meydana geleceği açıktır.539
2.2.1.3. Demokratik Bir Yönetim Yarattığı İddiası
Başkanlık sistemi, demokratik bir yönetim yaratır. Doğrudan halk tarafından demokratik yollarla seçilen Başkanın yöneteceği sistemin de demokratik bir yönetim sistemi olacağı değerlendirilmektedir.540 Başkanın, bu şekilde, seçimle gelmesinin yanı sıra, halk tarafından seçilen Kongrenin de, kanun yapma ve bütçe gibi iki önemli argümanı elinde tutması nedeniyle, sistemde önemli bir işlev gördüğü dikkate alınmalıdır. Bu çerçevede; gücü elinde bulunduran, fakat kanun tasarısı hazırlama veya kanun yapma yetkisi bulunmayan Başkanın, Kongre ile uyumlu çalışmak zorunda olması da, demokratik kültürün gelişmesine önemli katkılar sunmaktadır.541
Yürütme organının başına bulunan Başkan, seçimle işbaşına geldikten sonra, halka sunulan programı, rahat bir şekilde yerine getirme imkânına sahip olacaktır.
537 Efe, a.g.e., s. 10 vd.
538 Bilir, 100 Soruda Başkanlık Sistemi, s. 55-56.
539 Açıl, a.g.e., s. 44, 45.
540 Efe, a.g.e., s, 10 vd.; Gözler, Anayasa Hukuku'nun Genel Teorisi, s. 582 541 Kuzu, Türkiye İçin Başkanlık Sistemi, s. 95-96.
Güvenoyu veya düşürülme endişesi taşımayacaktır. Bunun sonucunda da, sadece halka hesap verecektir.542
Demokrasinin ön önemli unsurlarından biri olarak kabul edilen hesap sorulabilirlik (accountability) açısından da, sistemin daha demokratik olduğu belirtilmiştir. Zira, halk, Başkanlık seçiminde oy kullanırken, bilinçli olarak oy kullanmaktadır.543 Bu şekilde, baştan itibaren, hesabı kime soracağını bilmekte ve bunu öngörebilmektedir.544 Bu şekilde, yapılan işlerdeki aksaklıkların sorumlusu bilinmekte ve yapılacak yeni seçimlerde, buna göre yeniden oy kullanmaktadır.
Diğer sistemlerde ise, ortaya çıkan koalisyon uygulamaları nedeniyle, sorumluyu bulmak veya sorumluya hesap sorma imkânı bulunmamaktadır.545 Parlamenter sistemlerde, halk kime oy kullandığını bilmesine rağmen, kimin hükûmeti kuracağını veya seçim sonrası koalisyon olup olmayacağını, baştan bilecek durumda değildir.
Bu kapsamda; hesap verilebilirlik ve öngörülebilirlik hususları, demokratik kültürün gelişmesine önemli bir katkı sunmaktadır.546
Başkanlık sistemi ile seçim sistemi kavramları, temelde farklı kavramlar olsa da, bu sistemde, dar bölge seçim sisteminin uygulanması durumunda, seçmenin daha çok adayla ilgileneceği, buna göre, aday kalitesinin artacağı, nispi temsil sisteminin uygulanması durumunda ise, adaydan çok partinin ön plana çıkacağı belirtilmektedir.
Bu kapsamda, dar bölge seçim sisteminin uygulanması durumunda, yasama ve yürütmenin daha fazla kişilik kazanacağı aşikardır.547
ABD sisteminin başarılı olmasındaki temel etken, sistemin mükemmel olmasından öteye, bu sistemin işleyişi sırasında, demokratik kurallara uyulması ve bu yöndeki kültürün gelişmesidir. Siyasal sistem içinde, temel hak ve özgürlüklere uygun davranılması, azınlık haklarının korunması ile çoğulcu yapıya saygı
542 Kuzu, Türkiye İçin Başkanlık Sistemi, s. 96.
543 Gözler, Anayasa Hukuku'nun Genel Teorisi, s. 582-584.; Nur Uluşahin, Anayasal Bir Tercih Olarak Başkanlık Sistemi; Yetkin Yayınları, Ankara, 1999, s. 150-155.
544 Efe, a.g.e., s, 10 vd.
545 Kuzu, Türkiye İçin Başkanlık Sistemi, s. 94-95.
546 Gözler, Anayasa Hukuku'nun Genel Teorisi, s. 581-582 (Bu konudaki tartışmalar için bkz.
Uluşahin, a.g.e., s. 156-159)
547 Kuzu, Türkiye İçin Başkanlık Sistemi, s. 97.
duyulması ilkesi, sistemi başarılı kılmıştır.548 Sadece başkanlık sistemini benimseyen anayasalarda değil, diğer sistemlerin öngörüldüğü anayasalar da, temel hak ve özgürlüklerin korunmasını, temel unsur olarak kabul etmelidir. Aksi takdirde, söz konusu anayasaların demokratik bir anayasa olduğundan bahsedilemeyecektir.549
Kanaatimizce, başkanlık sisteminin sakıncalarını tek tek ortaya koymak mümkün değildir. Sistemi sakıncalı hale getiren, sistemin kendisi değil, bu sistemi uygulayanların bakış açılarıdır. Bu çerçevede, başkanlık sisteminin, yürütme mekanizmasına büyük bir güç verdiği gerçeği karşısında, istikrarı ve ilerlemeyi sağlamasının yanı sıra, bu gücün, kötüye kullanmalara da açık olduğu görülmelidir.
Gücü elinde bulunduranların, demokratik temellere dayanması, temel hak ve özgürlüklere saygılı olması ve herkesi kuşatacak politikalar benimsemesi durumunda, sistemin istikrarlı bir şekilde işleyeceğinden kuşku bulunmamaktadır.
Koalisyon ihtimallerini azaltan, yürütme ve yasamayı halka sorarak demokraside önemli bir atılım sağlayan ve yürütmenin zayıf olmasını engelleyerek güçlü bir yönetim anlayışı ortaya koyan bu sistemin iyi kullanılması halinde, diğer sistemlere göre, öne çıkacağı görülecektir.