Birçok küçük işletme, hâlâ var olan göreceli ürünlerin dağıtımı, üretimdeki verimlilik ve etkinlik gibi unsurlarla rekabet etmeye çalışmaktadır. Ancak rekabetin unsurlarını oluşturan bu temel kaynaklar ile rekabet etmek gün geçtikçe zorlaşmakta hatta olanaksız hale gelmektedir. Bu araçları kullanarak rekabet etmeye çalışan işletmeler, maliyet düşürücü yaklaşımları benimseyen işletmelerin rekabet güçleri karşısında zor duruma düşmektedirler. Bu geleneksel araçlarla rekabet eden işletmeler küresel ekonomide hayatta kalmak için, öğrenme ve yenilik yapma yeteneklerini kullanarak ürün ve süreçleri geliştirmeye odaklanmalıdırlar. Bu süreç işletmelerin ortakları ile bilgi yoğun ilişkilerini geliştirmelerini ve bir ağ yapısı oluşturabilecek entelektüel sermayelerini kullanmalarını gerektirmektedir. Bu süreçte teknoloji anahtar bir rol oynayacaktır. Teknoloji, işletmelerin çevresinde gittikçe yoğunlaşan iletişim kanalları ile etkin bir iletişim sağlamada ve hızlı cevap verme ve esneklik kazandırma gibi etkilerle işletmelerin yenilik yetenekleri üzerindeki geleneksel kısıtları ortadan kaldıracak ve işletmelerin rekabetçi yeteneklerinin geliştirilmesine olanak sağlayacaktır (Corso vd., 2001).
Son yıllarda teknolojide yaşanan hızlı değişimlerin bir sonucu olarak bölgesel ve uluslararası rekabet baskısının artmasıyla birlikte endüstrileşmiş ülkelerdeki yenilik yoğun üretimin teşvik edildiği görülmektedir. Burada adı geçen teknolojiler tasarım ve üretim tekniklerindeki cihaz ve malzemedeki yeniliği temsil etmektedirler (Mohannak, 2004). Bu bağlamda işletmelerin rekabetçi yeteneklerini geliştirmek, rekabet avantajı sağlamak, yenilik yapmak gibi amaçlarla kullandıkları teknolojiler son derece önemlidir. Bu teknolojiler literatürde iki ana başlıkta incelenmekte olup bu ana başlıklar İleri İmalat Teknolojileri ve Bilişim Teknolojileri şeklindedir.
1.4.1. İleri İmalat Teknolojileri
İşletmeler artan küresel rekabetin bir sonucu olarak, tüketicilerin kendi gereksinim ve beklentilerine cevap verebilecek şekilde tasarlanmış ürünlere yönelik talep değişimlerine uygun üretim yapmak durumunda kalmışlardır. Bu süreçte bir yandan ürün yaşam süreleri kısalmış bir yandan da ürün çeşitliliğinden doğan bir rekabet baskısı ortaya çıkmıştır. Bir başka deyişle işletmeler rakipleri karşısında rekabet üstünlüğü sağlayabilmek amacıyla çok çeşitli ürünleri, uygun bir maliyetle, beklenilen kalite düzeyinde ve hızlı bir şekilde üreterek piyasaya sunmak zorunda kalmışlardır. Dolayısıyla işletmelerin bu hızlı değişim sürecine ayak uydurmaları için yeni teknolojilere, yani ileri imalat teknolojilerine yatırım yapmalarını bir zorunluluk haline gelmiştir (Aydeniz, 2005:2).
İleri İmalat Teknolojileri, “uygulandığı zaman bir örgütün mevcut üretim metotlarında, yönetim sistemlerinde ve ürünün tasarım ve üretiminde değişikliğe yol açan yeni ve ilgili herhangi bir yöntem veya teknik” olarak tanımlanabilir (Tekin vd., 2007: 96). İleri imalat teknolojileri ile tasarım aşamasındaki bilgisayar kullanımından, üretim aşamasında kullanılan tezgah ve teçhizatın entegrasyonuna kadar olan tüm aşamalarda kullanılan teknolojiler ifade edilmektedir (Aydoğan ve Semiz, 2004:118).
Literatürde ileri imalat teknolojileriyle ilgili olarak genel iki sınıflamanın yapıldığı görülmektedir. Bu sınıflamada ise teknolojilerin uygulama alanları ile kullanım amaçlarının öne çıktığı görülmektedir. Bu bağlamda uygulama alanları dikkate alındığında teknolojiler mühendislik teknolojileri ve kullanım amaçları bakımından ise yönetim teknolojileri olarak sınıflandırmak mümkündür.
Yönetim teknolojileri, işletmenin yönetim ve organizasyon süreçlerini üretim teknolojileri ile birleştiren bilgi ve yöntemleri kapsamakta olup, üretim ve yönetim tekniklerinin uyumlu bir şekilde entegrasyonu ile oluşturulmaktadır. Yönetim teknolojilerinin amaçları; işletme verimliliğini arttırmak, kaliteyi yükseltmek, ekonomiklik sağlamak ve işletme rekabetini üst düzeye taşımak olarak sıralanabilir (Aydoğan ve Altuğ, 2006:88).
Mühendislik teknolojileri olarak adlandırılan grup ise bilgisayar temelli yeni teknolojilerden oluşmaktadır. Bilgisayar destekli teknolojiler üretimin her aşamasında ve her alandaki bilgiye kolay ve kısa sürede ulaşılmasını, daha iyi
tahminlerin yapılmasını, sistemin yönetim ve kontrolünün iyileştirilmesini sağlayan teknolojilerdir. Bu teknolojilerin kullanımı sonucunda makinelerin verimliliği artmakta, daha az alan ve stok gerekmekte, hatalı ürün miktarı azalmakta, üretim ve sevk hızı artmakta, makine durmaları veya bozulmaları daha az olmakta ve hatta tahmin edilebilmektedir. Dolayısıyla bu kazanımlar sonucunda işletmeler pazar değişimlerine çabuk ve doğru cevap verebilmekte, yeni pazarlara ulaşabilmekte ve rekabet yeteneklerini geliştirebilmektedir (Okay, 2009).
Buraya kadar yapılan açıklamalar ışığında literatürde kaliteyi iyileştirmek, verimliliği artırmak, üretkenliği artırmak, maliyetleri düşürmek (tasarım, üretim dağıtım vb.), teslim süresini kısaltmak, üretim süresini kısaltmak, tasarım süresini kısaltmak gibi amaçlarla kullanıldığı belirtilen ileri imalat teknolojileri, genel olarak aşağıda Tablo 1.5’deki gibi belirtilebilir.
Tablo 1.5. Literatürde Adı Geçen İleri İmalat Teknolojileri
Ürün tasarımına ilişkin teknolojiler
Bilgisayar Destekli Tasarım Bilgisayar Destekli Mühendislik Bilgisayar Destekli Süreç Planlaması Planlama ve Kontrole İlişkin
Teknolojiler Malzeme İhtiyaç Planlaması Üretim Kaynak Planlaması İstatistiksel Süreç Kontrolü Otomatik Proses Kontrol
Otomatik Kalite Denetim Aygıtları Darboğaz Yönetimi
Uygulamaya İlişkin
Teknolojiler Sayısal Kontrollü Tezgahlar Bilgisayar Kontrollü Tezgahlar Esnek Üretim Sistemleri
Otomasyona Dayalı Üretim Hatları Otomasyona Dayalı Montaj Hatları
Otomatik Malzeme Taşıma, Yerleştirme ve Depolama Sistemi Yönetsel teknolojiler Toplam Kalite Yönetimi
Tam Zamanında Üretim Bilgisayar Bütünleşik Üretim Grup Teknolojisi
Hücresel Üretim Sistemi Yalın Üretim
Kaynak: Omurbek, 2003’ten geliştirilmiştir.
1.4.2. Bilişim Teknolojileri
Bilişim teknolojileri temelde verilerin kayıt edilmesi, saklanması, belirli bir işlem sürecinden geçirmek suretiyle bilgiler üretilmesi, üretilen bu bilgilere erişilmesi, saklanması ve nakledilmesi gibi işlemlerin etkili ve verimli
yapılmasına olanak tanıyan teknolojileri tanımlamada kullanılan bir şemsiye kavramdır. Bilişim teknolojileri sesli, resimli, metinli ve sayısal verilerin elde edilmesi, işlenmesi, saklanması ve dağıtımını yürüten mikro-elektroniğe dayalı hesaplama ve iletişim teknolojilerini içerir (Öğüt vd., 2005: 206).
Bilişim teknolojileri, “bilginin toplanması, saklanması, işlenmesi, erişilmesi ve dağıtılmasına hizmet eden teknolojiler, uygulama ve hizmetlerin bütünü ve sistem üzerindeki bilgilerin tümü” olarak tanımlanabilir (Sarıhan, 1998:9).
Bilişim sistemi ise yöneticinin karar vermesi için gerekli bilgiyi değişik kaynaklardan toplayan, işleyen, saklayan ve veriyi raporlayan bir bilgi sistemidir (Güleş, 2000:3). Bu bağlamda literatürde bilişim teknolojileri bağlamında sıkça rastlanan bilişim sistemleri aşağıda Tablo 1.6’daki gibi belirtilebilir.
Tablo 1.6. Bilişim Teknolojileri Kapsamındaki Bilişim Sistemleri
Bilişim Sistem Çeşitleri Genel Fonksiyonları
Ticari İşlem Sistemi Ticari işlemler hakkında bilgi toplar ve depolar.
Yönetim Bilişim Sistemi Ticari işlem sistemlerinden aldığı veriyi örgütü yönetmek ve performansı gözlemek için bilgiye dönüştürür. Karar Destek Sistemi Karar almalarında insanlara bilgi, modeller ve/veya
bilgiyi analiz etmek için araçlar sunarak yardım eder. Üst Yönetici Bilişim Sistemi Üst yöneticilere kolayca yararlanabilecekleri, etkileşimli
bir formatta bilgi sağlar.
Uzman Sistem Uzman bilgisine ihtiyaç duyulan alanlarda problem çözmeye yardım eder.
Ofis Otomasyon Sistemi Genel ofis işlerinin etkinliği ve verimliliğini artıracak araçlar sağlar. Dokümanların ve mesajların işlenmesi ile ilgili genel ofis işlerini yapmada insanlara yardım eder; Ağ Sistemleri İnternet, intranet, extranet, Elektronik veri değişimi, Fonksiyonel Sistemler Üretim, pazarlama, insan kaynakları ve muhasebe-
finansman fonksiyonlarına ilişkin uygulama veya yazılımlar
Kaynak: Güleş ve Bülbül, 2004:226; Elibol, 2005:158-159; Tekin vd., 2007:175-204.
İşletme faaliyetlerinin planlanması, yürütülmesi ve kontrol edilmesi ile karar verme sürecinde etkin bir şekilde kullanılan bilgi; hammadde, sermaye ve işgücünden oluşan geleneksel üretim faktörlerine göre daha önemli olup, stratejik bir kaynak olma özelliği taşımaktadır. Dolayısıyla, işletme faaliyetlerinin hız kazanmasına, işlemlerin azalmasına, doğru ve istenilen bilgiye istenilen zamanda ulaşılmasına olanak sağlayan bilişim teknolojilerinin kullanımının bir zorunluluk haline geldiği söylenebilir (Naralan, 1998: 379).
Bilişim teknolojileri, işletmelerde veri süreçlerindeki maliyetleri azaltarak bilgiye hızlı bir şekilde ulaşılmasını sağlamakta, iş süreçlerindeki hata oranını azaltmakta, daha hızlı ve daha etkili karar verilmesine olanak yaratmakta ve yönetsel kararları desteklemektedir. Hizmet sunumunu kolaylaştırmakta, kırtasiyeciliği ve işgücü sayısını azaltmakta, verilere kolaylıkla ulaşılmasını sağlamakta, iletişimi geliştirmekte, her türlü veriyi çalışanlara sunarak coğrafi ve zaman sınırlarını aşarak her yerde ve her zamanda yöneticilere ve çalışanlara gerekli olan bilgi paylaşımına ve yöneticilerin çalışanlarla ve çevresiyle daha iyi bağlantı kurmasına imkân sağlamakta, bilgi akışını düzenleyerek bilginin daha geniş paylaşımını sağlamakta ve bölümler arasında koordinasyonu ve iletişimin geliştirilmesine katkı sağlamaktadır (Bertan, 2008:296).
Bilişim teknolojilerinin gelişiminde elektronik sektöründeki kullanılan malzemelerin boyutların küçülmesine bağlı olarak ortaya çıkan maliyet düşüşleri ile bilgisayarların ve bilgi iletişim sistemlerinin birlikte kullanılabilmesinin önemli etkileri vardır. Entegre devrelerin boyutlarındaki küçülme ve kapasitelerindeki gelişmeler maliyet, performans oranının çarpıcı bir şekilde düşmesine neden olmuş ve bu da teknolojilerin kullanımını yaygınlaştırmıştır. Bir başka deyişle, bilgisayar ve iletişim alanındaki teknolojik değişim, mikro elektronik alanında yaşanan gelişmelerle yakından bağlantılıdır. Bu bağlamda bilişim teknolojisi terimi, donanım ve yazılımdan oluşan bilgisayarları, iletişim teknolojilerini ve mikro elektronik alanındaki uygulamaları kapsamaktadır (İraz, 2004: 408)
Bilişim teknolojileri genel olarak, işletmede verimliliğin arttırılması, maliyetlerin minimuma düşürülmesi, müşterilere daha etkin ve kaliteli mal ve hizmet sunulması, bilgi kaynaklı yeni ürünlerin geliştirilmesi ve rekabet gücünün arttırılması gibi konularda işletmeler için avantajlar sağlamaktadır (Adıgüzel vd., 2006: 927).
İşletmelerde karar alma işlemleri ile örgütsel süreçlerde bilişim sistemlerinin kullanılması sonucu elde edilebilecek olası kazanımlar şu şekilde sıralanabilir (Sarıhan, 1998: 203):
• İşletmedeki operasyonel verimliliği arttırır. Operasyonel verimlilik, rutin işleri daha hızlı ve daha ucuz yapmaktır.
• Müşterilere daha iyi hizmet sunabilme imkânı meydana getirir. Özellikle bankacılık, turizm gibi hizmet sektöründe yönetim bilişim sistemleri sayesinde işlemler çok kısalır ve müşterilere bilgisayarlı sistemler yardımıyla daha iyi hizmetler sunulur.
• Bilgiye dayalı yeni ürün oluşturma ve geliştirmede yardımcı olur. Günümüzde bilgi önemli bir üretim girdisi olduğu gibi, aynı zamanda özellikle hizmet sunan sektörlerde kendisi de başlı başına bir ürün durumuna gelmiştir.
• Rekabet üstünlüğü sağlar. Günümüzde bilgi en önemli rekabet unsurlarından biri durumuna gelmiştir. Bilgiyi en iyi şekilde işleyen ve üretime dönüştüren işletmeler rakiplerine göre önemli üstünlükler elde etmektedirler.
• Pazardaki yeni fırsatları fark etmeye veya yakalamaya olanak sağlar. • Üst düzeyde stratejik planlama önem kazanacak ve yönetim hiyerarşisi
azaldığı için, çalışanlarla üst düzey yönetimin koordinasyonu güçlenecektir. BS örgüt içindeki bilgi ve haberleşme olanağını arttırdığı için bu kopukluk önemli ölçüde giderilmiş olacaktır.
• Bilişim sistemleri bir organizasyonda hem zaman, hem emek tasarrufu sağlamak yanında kurumsallaşma konusunda da önemli destek sağlar.