İşbirlikçi Alıcı-Tedarikçi İlişkileri

Literatürde, genellikle Japon Tipi Tedarik (JTT) ile işbirlikçi alıcı- tedarikçi ilişkileri kavramları birbirinin yerine kullanılmaktadır. Otomotiv sektöründeki gelişmeler incelendiğinde Japonya’da, özellikle TOYOTA’da uygulanan alıcı-tedarikçi ilişkilerinin ön plana çıktığı ve otomobil üreticileriyle tedarikçileri arasında farklı bir örgütlenmenin mevcut olduğu söylenebilir. Bu yapılanma ise literatürde yalın tedarik olarak adlandırılmaktadır. Yalın Tedarik’te tedarikçiler fiyat teklifleri yerine geçmiş ilişkiler ve karşılıklı menfaat esasına göre seçilmekte ve otomobilin tasarımına katılmaktadırlar. Bu tür bir ilişkide geleneksel modelden farklı olarak alıcı belirli bir mal ya da hizmeti az sayıda (genellikle iki) yan sanayiciden almaktadır (Güleş, 1996).

JTT’nin bir örneği olan işbirlikçi alıcı-tedarikçi ilişkileri, satın alınan girdilerin fiyatından ziyade işletmeler arasında daha sıkı işbirliği, geliştirilmiş kalite güvencesi ve esnek dağıtım esasları üzerine kurulmuştur. Bu bağlamda işbirlikçi modelin sahip olduğu genel özellikler ve yapı şu şekilde özetlenebilir (Güleş, 1996; Güleş ve Burgess, 1996; Güleş vd., 1997; Shapiro, 1986; Güleş,

1999; Güleş ve Burgess, 2000; 1998; Humphreys vd., 2003, Caniëls ve Gelderman, 2004, Tangpong vd., 2008):

• İşbirliği esasına dayanan alıcı-tedarikçi ilişkilerini kurabilmek için taraflar arasında dengeli bir güç ilişkisi ve uzun vadeye hedefleyen bir ilişkinin oluşturulması konusunda bir kararlılığın olması gerekmektedir. İşbirliği ilişkisi, yüksek kalite ile hızlı ve güvenilir girdi tedarikini garanti edebilen tedarikçiler ile alıcılar arasında uzun vadeli olan ve karşılıklı bağımlılığa dayanan bir ilişkinin oluşturulmasına bağlıdır. Bu yapıdaki bir ilişkiye sahip işletmelerin ana amacı, sıfır hatalı mamul üretimini minimum toplam üretim maliyeti ile gerçekleştirebilmektir.

• İşbirliği modelinde tedarikçinin rolü, basit bir parça üreticisinden fazladır. Genellikle tedarikçilerin mamul tasarımına katılımları beklenilmekte ve bazı durumlarda alıcı sadece tasarlanacak mamulle ilgili genel bilgileri vermekte (fonksiyon, kullanılacak yer vs.) ürün tasarımından doğrudan tedarikçi sorumlu olmaktadır.

• Ürün yenilik faaliyetlerine tedarikçi katlımı sağlanırken, tedarikçilerin sıfır hata yaklaşımını benimsemeleri, spesifikasyonlara uygun mamul sağlamaları ve hata oranlarının yüzde iki veya üçü aşmamaları beklenmektedir. Dolayısıyla işbirlikçi modelde taraflar arasındaki karşılıklı güven, risk paylaşımı ve teknolojik destek yüksektir.

• Taraflar arasında mübadele edilen bilgi (resmi ve gayri resmi) miktar ve çeşit bakımından yüksektir. Amerikan otomotiv endüstrisinde yapılan ve 1984-1989 yıllarını kapsayan bir araştırmada alıcı-tedarikçi ilişkilerinin geleneksel modelden işbirliği modeline doğru değişirken alıcı ve tedarikçiler arasında miktar ve çeşit bakımından değişimi yapılan bilginin arttığı ampirik olarak gösterilmiştir. İşbirliği esasına dayalı ilişkilerde yönetim teknikleri ve teknolojik uzmanlık içeren konularla ilgili bilgi transferinde bir artış olmaktadır.

• Tedarikçilerin sayıları bir yandan belirli bir girdinin satın alındığı tedarikçi sayısını azaltmakla, diğer yandan ise parça bazında girdi alıp, bunun alt montajının işletme içinde gerçekleştirilmesi yerine alt montajı tamamlanmış sistem alma yoluyla azaltılmaktadır.

• Herhangi bir ticari ilişkide olduğu gibi işbirliği esasına dayanan ilişkilerde de taraflar arasındaki güç dengesine rağmen çatışmalar zaman zaman ortaya çıkmaktadır. İşbirliği ilişkisini bu açıdan geleneksel ilişkilerden ayıran özellik, çatışmaların (sorunların) yapıcı bir şekilde çözülmesidir. Dolayısıyla bilgi değişiminde müzakerenin yerini diyalog ve ortak problem çözme almaktadır. Bu nedenle taraflar arasındaki ticari sözleşmeler genellikle esnektir ve ortaya çıkan sorunlar karşılıklı görüşmeler yoluyla giderilmektedir. Yapılan sözleşmeler genellikle orta ve uzun vadelidir.

İşbirlikçi modelde alıcılar üretim kontrolü ve kaliteye daha çok önem vermektedirler. Başka bir ifadeyle çok kaynaktan düşük fiyatlı girdi alma yerine kaliteli mamulleri üretebilen ve tedarik edebilen güvenilir tedarikçilere ağırlık verilmektedir. Bu ise tedarik zincirinde dikey entegrasyon yerine işletmeler arası işbirliğinin hakim olduğu kademeli (Şekil 2.17) bir örgütlenmeyi oluşturmaktadır (Güleş vd., 1997).

Şekil 2.17. İşbirliği Modelinde Tedarik Zinciri Yapısı

Nihai Kullanıcı Büyük İşletme Birinci Kademe Tedarikçiler İkinci Kademe Tedarikçiler

İŞLETME X -nihai mamul tasarımı

-alt montajların yapılması

İşlet. E

İşlet.

İşlet. İşlet. İşlet. İşlet. F

G H I J

-alt montajların birleştirilerek nihai mamul üretilmesi

-parçaların tasarımı

-kalite güvence sorumluluğu

İşletme A

-parçaların üretimi -dağıtım planlaması

-üretim süreci boyunca kalitenin izlenmesi

İşletme B İşletme C Üçüncü Kademe Tedarikçiler Kaynak: Robinson, 1989:8.

İşbirlikçi ortaklıklar güven ve uzun dönemde geliştirilen ortaklığın bir sonucu olarak risk paylaşımı ve bağlılık gerektirir. İşbirliğinin başarılı bir şekilde uygulanabilmesi için bütün düzeylerde etkili iletişim, açık bilgi paylaşımı ve işletme içi ve dışı geliştirme faaliyetlerinin yapılmasını gerektirmektedir. İşbirlikçi ilişkinin başarılı bir şekilde uygulanabilmesi için zorunlu olan faktörler ve bu faktörlerle ilgili literatürdeki bazı çalışmalar aşağıdaki Tablo 2.8’de verilmiştir (Humphreys vd. , 2003:237).

Tablo 2.8. İşbirlikçi Modelde Tedarikçi Ortak Seçim Kriterleri ve Literatür

İşbirliği Kriteri İşbirliği Konuları Önceki Çalışmalar

Kalite ölçümü ISO 9000, sürekli geliştirme programları, sıfır hata

Lamming (1993), Sheridan (1998), Burt (1989), Fynes vd. (2005), Yang vd. (2009)

Maliyetler Açık defter maliyetleme, israfın aktif eliminasyonu

Lamming (1993), Sheridan (1998), Burt (1989), Smart ve Harrison (2003), Free (2008)

Lojistik Lojistikte sürekli geliştirme, coğrafik yerleşim, tam zamanında üretim felsefesi

Lamming (1993), Sheridan (1998), Burnes ve Dale (1998), Bertrand (1986) Yönetim

başarıları ve uyumluluğu

Toplam kalite yönetimi adaptasyonu, üst yönetimin uyumluluğu, iyi işleme planlama

Lamming (1993), Ellram (1990), Burnes ve Dale (1998), Robinson ve Malhotra (2005), Vaidyanathan ve Devaraj (2008)

Tasarım yeteneği Detaylandırılmış özellikler, alt sistem tasarımı ve bileşenler için sorumluluk, ürün gelişimine erken tedarikçi katılımı

Lamming (1993), Sheridan (1998), Burt (1989), Choy vd. (2003), McIvor vd. (2006)

Teslimat süreleri Döngü ve kurulum zamanın azaltılması, hücresel üretim

Lamming (1993), Sheridan (1998), Burt (1989), Ragatz vd.(2002), Carter vd. (2004),

İletişim Elektronik veri değişimi, birinci ve ikinci aşama tedarikçiler arasında iyi iletişim, çoklu iletişim kanalı

Lamming (1993), Sheridan (1998), Burnes ve Dale (1998), Johnson vd. (2007), Sanders (2008), Claycomb ve Frankwick (2008)

Problem çözme yeteneği

Problem çözmede esnek cevap, ürün tasarım ve süreç problemlerinin çözümünde yeterli uzmanlık, değer çözmede değer analizi kullanımı

Lamming (1993), Sheridan (1998), Burnes ve Dale (1998), Power ve Singh (2007)

İşgücü başarıları

ve eğitimi Müşterilerin fabrikasında çalışanların geçici görevlendirilmesi, dağıtım planları eğitim uygulaması, toplam kalite, çalışanları teknolojiye uyumlaştırma eğitimi

Sheridan (1998), Burnes ve Dale (1998), Saccani ve Perona (2007), Kaynak ve Hartley (2008), Olausson vd. (2009)

Kapasite Bütün kaynaklardan gelen talepleri karşılayabilme kapasitesi, kapasite gerekleri tahmin yeteneği

Lamming (1993), Ellram (1990), Burt (1989), Momme (2002), Ojala ve Hallikas (2006)

Tedarikçi kültürü Toplam kalite yönetimi yönetim kültürü, takım çalışması ve işbirliği, her iki işletmenin stratejik uyum kültürü

Lamming (1993), Sheridan (1998), Burt (1989), Krause vd. (2007), Andersen vd. (2009)

Çevresel bilinç ISO 14000, çevresel değerlendirme çalışmaları

Johannson (1996), Copacino (1997), Carter ve Jennings (2002), Standing vd. (2007), Castka ve Balzarova (2008)

Yukarıda açıklamalar ışığında geleneksel ve işbirliği esasına dayanan alıcı tedarikçi ilişkilerine ilişkin özellikler karşılaştırmalı olarak Tablo 2.9’daki gibi özetlenebilir

Tablo 2.9. Rekabetçi ve İşbirliği Modelinin Karşılaştırılması

UNSUR REKABETÇİ İŞBİRLİĞİ

Tedarikçilerin sayısı Ticari ilişkinin süresi Sözleşmelerin süresi Tedarikçi seçim kriteri

Araştırma-geliştirmeye katılım Fiyat stratejisi Fiyat değişimleri Hata yüzdesi Kalite geliştirme Bilgi alış-verişi Risk paylaşımı Teknolojik destek

Karşılıklı güven ve bağımlılık

çok kısa kısa vadeli fiyat az veya hiç rekabetçi artma yüksek düşük düşük düşük düşük düşük az uzun orta/uzun vadeli kalite, fiyat vs. çok hedef fiyat azalma düşük yüksek yüksek yüksek yüksek yüksek

Kaynak: Morris ve Imrie, 1992.

2.5. Tedarik Zinciri Yönetiminde Satınalma Fonksiyonunun Rolü